Միասնաբար փրկենք հայերէնը

Ասոնք կը ներկայացնեն այնպիսի կառոյցներ, որոնցմէ ի բաց կը   ձգուին,  առհասարակ անվարժութեան, իսկ շատ յաճախ ալ անուշադրութեան ու մոռացութեան բերումով այնպիսի տարրեր, որոնք անհրաժեշտ են խօսքի ճիշտ ձեւաւորումին ու  ընկալումին:

Հաւաքական սակաւաբանութեան մեծագոյն իրագործումներէն կը հանդիսանան միւաորեալ նախադասութիւնները: Այսպէս կը կոչենք այն նախադասութիւնները, որոնք խտացումն են երկու կամ աւելի անկախ նախադասութիւններու:

Աշխարհիկ եւ հոգեւոր գրաւոր խօսքի  ընդհանրացումով եւ հրապարակագրութեան զարգացումին զուգահեռ լեզուներու մէջ յառաջացաւ սակաւաբանութեան  ուրոյն մշակոյթ  մը:

Այս խորագիրին տակ կը գտնենք այնպիսի կառոյցներ, որոնք յառաջացած են ժամանակի ընթացքին՝ անցնելով հաւաքականութեան բովէն, ընկալելի դառնալով անոր բոլոր անդամներուն, կոփուելով ու յղկուելով անկէ եւ մեծապէս նպաստելով լեզուի որակին:

Աշխարհաբարը բոլորովին պարզացուցած է յոգնակիի կազմութիւնը՝ որդեգրելով  (ն)եր միասնական  մասնիկը, որ ժողովրդախօսակցական շատ հին ակունքներ ունի:

«Ն» բաղաձայնով օժտուած էին գրաբարի բոլոր բայանունները՝ ազատումն, անջատումն, բաբախումն, խոստումն, ուսումն եւ այլն. ասոնք հազարներով աշխարհաբար անցան առանց բառավերջի «ն»-ի՝ ազատում, անջատում, բաբախում եւ այլն:

Պայքար (թիւ 412)             ***Բարեփոխումների օրակարգը հետ է մնում:             ---Բարեփոխումների օրակարգը յետ է մնում:             ***ֆէօտալական             ---ֆէոտալական...նախընտրաբար՝ աւատապետական

Պատմական սակաւաբանութիւն (բ) Սակաւաբանական մեծ փոփոխութիւններ կրեցին գրաբարի բառամթերքի բայական շերտի հազարաւոր բառեր, որոնց աշխարհաբարեան կառոյցը զգալիօրէն  տարբեր է գրաբարինէն:

   Շեշտը,－ աշխարհի բոլոր լեզուներու բոլոր շեշտերը,－ արտասանական բնական երեւոյթի մը դրսեւորումն է, որ մարդ արարածը կ’իւրացնէ մայրենի  լեզուին  հետ զուգահեռ, դպրոց երթալէ շատ առաջ:

Սակաւաբանութիւնը ոճաբանական այն յարատեւ  ու համատարած  օրէնքն է,  որ խօսողը կը մղէ  թօթափելու  լեզուէն այնպիսի  բաղադրիչներ,  որոնք ենթադրաբար անհրաժեշտ չեն:

«Նոր յառաջ»-ը, ի պատիւ իրեն,  արեւմտահայ մի՛ակ թերթն է, որ ճիշդ կը կէտադրէ այս երկու բառերը, որոնք միշտ ալ սխալ կէտադրուած են, որովհետեւ արեւմտահայը իր սեփական  շեշտադրումը վերլուծելու կարողութիւնը չունի:

Բառային կրկնութիւններու ծիրէն ներս շատ մեծ յաճախականութուն ունին այնպիսիները, ուր կրկնուողը նոյն բառը չէ, այլ անոր արմատակից ուրիշ բառ մը, ուրիշ կառոյց մը:

Եւ-ը հայերէնի համադասական շաղկապներու «միաւորիչ» տարբերակն է. ան կը ծառայէ միաւորելու նախադասութեան բառերը:

Շատ տարածուած են այն տառացի կրկնաբանութիւնները, որոնք կը գործուին ոճական մտահոգութեան ամբողջական բացակայութեան:

Կրկնաբանութիւնը ոճական մեծագոյն արատներէն մէկն է, եթէ ոչ անպայման  գլխաւորը, որ շատ անհաճոյ տպաւորութիւն կը ձգէ զայն ընկալողին վրայ եւ իսկոյն կ’արժեզրկէ մեր խօսքը:

Ստորեւ պիտի տեսնենք բարդ նախադասութեան կազմին  յատուկ աւելորդաբանութեան բաւական տարածուն  տարբերակ մը:

Որոշիչ-որոշեալ յարաբերութիւնը կրնայ յառաջացնել թուային շփոթելի կացութիւններ, երբ ունինք բազմակի որոշիչներ կամ որոշեալներ:

Կամ-ը համադասական շաղկապի տրոհական տարբերակն է, որ ընդհանրապէս կը ծառայէ ընտրելու ներկայացող  քերականօրէն երկու համարժէք հասկացութիւններէ մէկը:

Աւելորդ յոգնակիներ (գ)           Որոշեալ գոյական (ա) «Որոշեալ» կը կոչենք այն գոյականը, որուն վրայ աւելցած է ածական մը, դերանուն մը կամ խօսքի որեւէ ուրիշ մաս եւ ցոյց կու տայ այդ գոյկանին որեւէ մէկ յատկութիւնը. օրինակ՝ բարձր լեռ,  երկու մատիտ, այս տունը, կարուած հագուստ, ուշ աշուն եւ այլն:             —լեռ, մատիտ, տունը, հագուստ , աշուն որոշեալ գոյականներ են:             —բարձր ածականը, երկու թուականը, այս ցուցականը, կարուած դերբայը, ուշ մակբայը  որոշիչներ են:             Գոյականը որոշեալութիւն կը ստանայ նաեւ երբ անոր վրայ աւելցնենք սեռական հոլով յատկացուցիչ մը. օրինակ՝ Թորոսին գիրքը, Մարկոսին  մայրը, ծառին ճիւղը եւ այլն, ուր գիրքը, մայրը, ճիւղը այլ եւս ծանօթ

Ցորենը, բրինձը, ոսպն ու սիսեռը եւ այլ ընդեղէններ, պտուղներ՝ ծիրանը, սալորը,  ելակը, թէկուզ գետնախնձորը, դեղձն ու նարինջը. այսպիսիները չենք յոգնականացներ:

Աշխարհաբարի մէջ կայ կանոն մը, որ շատեր չեն ճանչնար: Չեն ճանչնար, որովհետեւ չ’ուսուցուիր ան, չ’ուսուցուիր, որովհետեւ հայոց լեզուի ուսուցիչներն ալ չեն գիտեր զայն:

Մեր գրեթէ բոլոր գրողներուն մէջ  տարածուած է հաւաքական անունները յոգնակի նկատելու թիւրիմացութիւնը. ստորեւ տեսնենք օրինակ մը «Արարատ»-էն:

Արեւմտահայերէնի մէջ ուղղական հոլով  յատուկ անունները, որոնք ենթակայի պաշտօն կը կատարեն,   կը խուսափին  յօդ առնելէ:

Նախակրթարանի մակարդակին ալ չհասնող իր հոգեւոր  հովիւներու ու միութիւններու  այս  հայերէնո՞վ պիտի հայութիւն  ու հայերէն փրկուին  Ատլանտեանէն այն կողմ...

մենք մեր ճանչցած անունները կը ներկայացնենք յօդով կամ առանց յօդի՝ նայած, թէ տուեալ անունը որքանով ծանօթ կը նկատենք կամ կը սեպենք  նաեւ մեզ ընկալողին:

Աշխարհաբարի մէջ յետ-ը կը պահէ իր առաջին նշանակութիւնը՝ ետք, նոյն խնդրառութեամբ. օրինակ՝ յետ երկար վիճաբանութեան անոնք համաձայնեցան:

Մուրց արմատով ունինք բարդ եւ ածանցաւոր բառերու բաւական ճոխ՝ հայերէնավայել օժիտ մը, որուն գոյառումը սկսած է հազարամեակներ առաջ:

Կարծես եղածը չէր բաւեր, Իրանի նախագահական ընտրութիւններու բերումով փորձանք մըն ալ աւելցաւ մեր ուղղագրութեան գլխուն:

Ուրեմն հայերէնը ստացականութիւնը կ’արտայայտէ մեծահարուստի պէս. մերթ ստացական յօդով, մերթ ստացական դերանունով, մերթ երկուքով միաժամանակ:

«Ընթացքին», «մօտ» եւ «կողմէ» եզրերուն անտեղի ու անհեթեթ գործածութիւնը:

Նախորդ երկու յօդուածներով տեսանք աւելորդաբար գործածուող ու լեզուն աղարտող այլազան բառեր: Կը շարունակե՛նք:

Մայր տաճարի մուտքին  «Հայր մեր» մը եւ «Ողջո՜յն քեզ, Մարիամ» աղօթքները կատարելէ ետք պահակի մը հետ լռելեան Փրանկիսկոս Պապին առանձնարանը այցելել...

Վերջին տարիներս հայերէն խուժեցին  օտարոտի բառեր կամ աւելի  ճիշդը բառային  անկոչ, անհասցէ, անմիտ ու աննպատակ կիրարկութիւններ:

Երբ  ոչ   մասնիկը կը դրուի ածականի մը վրայ՝ ստանալու համար անոր հականիշը, ապա ան միութեան գծիկով կը կապուի տուեալ ածականին:

  Մերոնց ըրածը կոյր ընդօրինակութիւն մըն է: Կը բաւէ, որ զանոնք կիրարկելու փորձութեան  քիչ մը դիմադրենք եւ պիտի յաջողինք ձերբազատիլ այդ մոլութենէն:

Ան կը բազմապատկէ իր սխալ կիրարկութիւնները, որ ըսելու ձեւ մըն է, թէ՝ —Դո՞ւն մնացիր ինծի հայերէն սորվեցնող:

Ուրեմն պէտք է միշտ ու միշտ շեշտել՝ հրապարակաւ թէ դպրոցական սեղաններու շուրջ, որ՝  սիրոյն,   համար եւ ի խնդիր հոմանիշներ են, անշուշտ նրբերանգային տարբերութիւն-ներով:

Նրան բնորոշ է նման աշխարհացունց, պաթետիկ ու էքստրավագանտ յայտարարություններ անելն ու երեւակայական, ուտոպիստական, ֆանտաստիկ, ֆետիշացուած մտքեր արտայայտելը»:

Կարգ մը աւելորդաբանութիւններ հետեւանք են օտար լեզուներու անմիջական ազդեցութեան. այսպիսիներէն է հայերէնի մէջ շատ տարածուած «ի զուր տեղը» ասոյթը:

Աւելորդաբանութիւնը ոճական կարեւորագոյն արատներէն մէկն է, որ կը ներկայացնէ լեզուական այնպիսի տարրեր, որոնք աւելորդ ու անհաճոյ բեռ մըն են:

Եթէ-ի այս կիրարկութիւնը օտարաբանութիւն է, հայերէն չէ. անգլերէնն ու ֆրանսերէնն են, որ այս պարագային կը գործածաեն  if  եւ  si (=եթէ) շաղկապը:

Քիչ մը ամէն հայ, ենթադրելի է, իւրովսանն «կը հասկնայ» այս բայը՝ ճանապարհել,  որ սակայն գոյութիւն չէ ունեցած գրաբարի, ինչպէս նաեւ արեւմտահայերէնի մէջ:

Այս կանոններուն առաջին խումբը, որ բաղկացած է 34 կէտերէ, ամուսնական բացարձակապէս  ոչ մէկ արգելք կը սահմանէ եկեղեցւոյ սպասաւորներուն:

Լեզուն ունի ծուղակներ, ուր բոլորս ալ հակամէտ ենք իյնալու՝ ի ժամու թէ տարաժամու, թերեւս  սա՛ տարբերութեամբ,  թէ՝ ոմանք  քիչ, ուրիշներ  շատ:

Մեր հոգեւորականներուն մէջ նորագոյն  տիպար շուշտակը կը հանդիսանայ Խրիմեան հայրիկը: Ան նախապէս  ամուսնացեալ քահանայ էր, ունէր կին ու աղջիկ մըն ալ:

Մեր լեզուն՝ գրաբար, միջին հայերէն եւ աշխարհաբար, ոչ մէկ ատեն համատեղած է յետ նախադրութիւնը ուղղ.-հայց. հոլովը կրող գոյականի մը հետ:

Ածանցաւոր բայն մըն է իյնալ-ը եւս, գրաբարեան՝ անկանիլ, իսկ արեւելահա-յերէն՝ ընկնել, որ ահա դարձած է համընկնիլ:

Ձեզմէ շատերուն կը պատահի, որ իրենց տնտնացող դպրոցականին թելադրեն՝  «աճապարէ՛, bus-ը  հասնելիք է»:

Ներսէս Շնորհալի ունի Վարդանանց նուիրուած բանաստեղծութիւն մը՝ «Նորահրաշ»-ը, որ արդարօրէն կը նկատուի մեր հոգեւոր  գրականութեան գոհարներէն  մէկը:

Ամէն լեզու անդրադարձ դերանուն չունի. այսպիսիները կը դիմեն զանազան  միջոցներու,  հետեւաբար բախտաւորութիւն է, որ հայերէնը ունի զայն:

Մեր թերթերը ընդհանրապէս անտարբեր են կրկնաբանութիւն կոչուած երեւոյթին հանդէպ, որ գրողական արուեստի մեծագոյն թերութիւններէն է:

Մէջբերուած խօսքը սկսանք անջատման գիծով, որ այստեղ կը կոչուի խօսակցական գիծ եւս: Իսկ մէջբերումն ու հեղինակային խօսքը իրարմէ անջատեցինք ստորակէտ-անջատման գիծով:

Եթէ գրողը մտաւորական տարրական պարկեշտութիւն ունի, ապա տեղ մը պիտի հետաքրքրուի այս հարցով՝ զոյգ  թէ՞ անզոյգ:

Ընթերցող մը հարց կու տար, թէ ի՛նչ հոլով խնդիր կ’առնէ վարանիլ բայը. --վարանիլ բանի՞ մը, թէ՞ վարանիլ բանէ մը:

«Եթէ մէկ ոչխարդ կորսուած է, միւս ինիսունինն պիտի ձգես ու այդ մէկ հատին ետեւէն  երթաս, մինչեւ որ գտնես զայն»,-- կը թելադրէ Ուսուցչապետը:

«Ազդակ», 1/3/2024             ***Մեզի ստիպեն հրաժարիլ մեր բռնած ուղիէն (էջ 1):             —Ստիպել ներգործական բայ է եւ հայցական հոլով խնդիր կը պահանջէ. ուրեմն՝                «Մեզ ստիպեն հրաժարելու…»:             ***Շաբաթներու վրայ երկարին՝ երկարատեւ կայունութիւն իրականացնել կարե-նալու համար (էջ 8):              —Կրկնաբանութիւնը շատ պզտիկ ճիգով եւ բարիկամեցողութեամբ կը դարմանուի. օրինակ՝                «Շաբաթներու վրայ երկարին՝ մնայուն կայունութիւն իրականացնել կարենալու համար»:              ***Հապիպ  հանդիպում ունեցաւ թուրք իր պաշտօնակիցին հետ (էջ 2):             —Յատկացուցիչը հայեցի առողջ մտածողութիւն ունեցողին  ուղեղին մէջ որոշիչէն առաջ կու գայ, կը գրուի.             —Հապիպ հանդիպում ունեցաւ  իր թուրք պաշտօնակիցին հետ:             Այլ օրինակներ՝  –Իմ սուրբ հայրենիք –Մեր մայր հողը

Ի մտի ունիմ… չարաշուք կարենալ բայը, որուն, անցնոշ  երկու շաբաթներուն, յատկացուցի քանի մը յօդուած՝ կանխազգուշական ցանկերով, եւ որը, սակայն, անարգել կը շարունակէ իր «յաղթական» երթը. ամօթալի՜ երթը:             Ան է՛ր եւ կը մնա՛յ համազգային խարան մը արեւմտահայուն ճակատին:             Եւ միայն արեւմտահայը կրնար այսքան հպարտութեամբ ցուցադրել իր խարանը:             Կու տամ մեր ամբողջ պատմութիւնը աղարտող հարիւրաւոր  օրինակներէն 40-ը ՝ իրենց սրբագրութեամբ:                                                                          *   *   * Գատըգիւղ չկրնալ երթալուն… համար (Արփիար Արփիարեան):           –երթալ չկրնալուն համար  կամ երթալ չկարենալուն համար                       Կ’ուզէ զայն ջախջախել՝ կարենալ տօնելու համար… (Սիամանթօ, «Կովկաս»):          –տօնել կարենալու համար                                                                                     Մայրը մեռած է… առանց կարենալ սնուցանելու իր երախան (Երունդ

Խելքս չի հասնիր, թէ այս մարդիկ ինչպէ՞ս «կը վառեն կրակը»,−  եւ ինչպէ՞ս հասնի, երբ կրակը ինք  վառ կամ վառող գոյացութիւն մըն է եւ պէտք չունի վառելու կամ վառողի:

Ան ունի մօտաւորապէս 90 շաղկապ, որոնք կը բաժնուին երկու խումբի. ա) Համադասական շաղկապներ՝ մօտաւորապէս 40 հատ: բ)  Ստորադասական շաղկապներ՝ մօտաւորապէս 50 հատ:

Սփիւռքահայ իրականութեան մէջ կայ տխուր էջ մը, որուն գրեթէ ոչ ոք կ’անդրադառնայ, ոչ ոք կը յիշատակէ, ոչ ոքի... գլուխը կը ցաւցնէ. լեզուական թերութեանց յամառ գոյատեւումն է այդ, եթէ ոչ բոլորին, գէթ շատ  շատերու քով. սխալը սրբագրելէ, լեզուն սորվելէ, գիտցածը բարելաւելէ խուսափումը:

Որքան գիտեմ, մեր ամբողջ պատմութեան մէջ, «Ակօս»-ը առաջինն է, որ  ո-ով աւարտող բառ կը տառադարձէ. մաղթենք, որ վարակիչ ըլլայ տառադարձումի այս ճիշդ ձեւը, միայն թէ՝ վիտէո: Նաեւ՝ Հիւգո, Պորտո, Ռուսսո... Աւո, Մկո, Կարո... եւ այլն:

Ահա այս «հայրենասիրութեամբ» ալ արեւմտահայը վարժ է Հայաստանէն  հեռու՝ օտար ափերու վրայ  սիրելու ու տէր կանգնելու իր հայրենիքին,  եւ ամէն արեւմտահայ  կ’ակնկալէ, որ  ի պահանջել հարկին  գտնուի  իրմէ տարբեր մէկը, որ  յօժարի հայրենիք վերադառնալու զոհողութիւնը յանձն առնել ու  տեղւոյն վրայ  պաշտպանել զայն:

Ազգային դաւաճանութիւնը իրենց քաղաքական գռեհիկ գզուըտոցէն աւելի ու առաջ պէտք է փնտռել իրենց վերաբերումին մէջ՝ լեզուի ճանդէպ: Քաղաքական այդ վէճերը օր մը կը հարթուին, իսկ լեզուի խաթարումը դժուար թէ ետդարձ ընէ, եւ անոր պատճառած աղէտը դժուար թէ  վերականգնի:

Ճիշդ ի՞նչ կ’ըլլայ ասոր ճակատագիրը՝ չեմ գիտեր, ժամանակները կ’որոշեն եւ... սփիւռքահայ լրագրողները, որոնք միշտ առաջին գիծի վրայ են փոխառութեան, դուք ըսէք՝ կոյր ընդօրինակութեան... գծով:

Արեւելահայուն տկարութիւններէն մէկն ալ,− դուք կրնաք հասկնալ անբաժանելի ծամօնը,−   այս բառն է՝ այլոք, որ ենթադրուած է նշանակել նաեւ, այլեւ, այլով հանդերձ... սակայն ենթադրուած է միայն, իսկ խորքին մէջ նման բառ չունի հայերէնը

Արեւելահայերէնը ամէն օր քիչ մը աւելի կը նահանջէ արեւելահայուն բերնէն եւ... Հայաստանէն: Այո, այս է դառն իրողութիւնը: Դատեցէք ինքներդ:

Մի՛ ըսեր ու գրեր՝ ի պահանջեալ հարկին, Այլ ըսէ ու գրէ՛  ի պահանջել հարկին: ***Ի պահանջել հարկին պատրաստ ենք զէնքի դիմելու: Մի՛ըսեր ու գրեր՝ անգամներ, Այլ ըսէ ու գրէ՛ բազմիցս  կամ քանիցս:

−Ո՞րն է այս երկուքէն ճիշդը... Ինծի կը թուի, թէ երկուքն ալ ճիշդ են. այո, սա հազուագիւտ պարագաներէն մէկն է, ուր կրնանք «ճիշդ» կոչել երկու տարբեր կառոյցներ: Սակայն լեզուի մէջ ճիշդը բաւարար յատկութիւն չէ ընդունելի ըլլալու համար, ան պարտի ունենալ ուրիշ արժանիք  եւս. փնտռենք այդ մէկը:

Դա ՛րձեալ ... Ապտոլլահեան Արդի հայը երեք տարբեր ձեւերով կը տառադարձէ այս պարսկական մականունը. --Ապտոլլահիան --Ապտըլ Լահիան --Ապտոլլահեան

Մեր լեզուն հետզհետէ կը զոհաբերուի արեւմտահայ  գրողի անտարբերութեան եւ արեւելահայերէնի  աղաւաղումներու զոհասեղանին վրայ: Այսպէս մտածեցի կարդալով հետեւեալը, որ կը յանձնեմ  ընթերցողներուս ալ ուշադրութեան.

Նրբաճաշակ բարեկամ մը իմ վերջին առաքումիս առթիւ առաջարկեց շարժակայուն եւ ճօճակայուն  բառերը, որոնք, կը կարծեմ, շատ աւելի բարեհունչ են, քան իմ առաջարկած  շարժապաշտպան եւ շարժարգել  բառերը.

Թէեւ թրքերէն բառերու  դէմ պայքարը պսակուեցաւ մեծ յաջողութեամբ, սակայն նոյնը կարելի չէ ըսել թրքերէն ոճերու, ասոյթներու ու բառակապակցութիւններու մասին, աւելի ճիշդը՝ թրքերէնի վրայ պատճէնուած, թրքերէնը վերարտադրող  այն տարրերու մասին, որոնք շատ աւելի թաքուն ու գաղտագողի գործած ու իշխած են հայու լեզուամտածողութեան վրայ ու անկէ՝ բերնին մէջ: Մենք նմանները կը կիրարկենք, առանց երբեք կասկածելու անոնց ծագումնաբանութենէն, այնքան սովորական ու հարազատ  կը թուին ըլլալ: –բառակապակցական ասոյթներ անոր երեսէն (պատճառով)                                  onun yüzünden Անոր երեսէն պատժուեցանք բոլորս: իմ կռնակէս (շնորհիւս)                                         benim sırtımdan Իմ կռնակէս հարստացաւ անոր տղան: հասակին չնայելով (արհամարհանք)                 boyuna bakmayarak Հասակին չնայելով մեր հետ մրցիլ կ’ուզէ: այս էր ըլլալիքը (բացասական

Որոշել պէտք է, որ հայերէն պիտի գրենք, պիտի կամաց-կամաց սորվինք վերահայանալ, թօթափել այլասերումի ամօթալի ժանգը, որ հոս կը թրքացնէ, հոն կը ռուսացնէ, այլուր կը լատինացնէ:

Էապէս խորթ, հայերէնի բառակազմութեան տառին ու ոգիին հակադրուած կառոյցներ. հայերէնը մակբայական/գործիական հիմքերով բառ չի կազմեր, ըստ այնմ ալ մերժելի են լրիւանալ, լրիւօրէն, լրիւութիւն հաւասարապէս:

Գլխագրումը կը ջնջէ տուեալ տիտղոսին բառային նշանակութիւնը:

Գլխագրումը մեր ցաւոտ հարցերէն մէկն է, որ յարատեւ կը հալածէ մեզ առանց օրինականութեան ու միօրինակութեան ցանկալի մակարդակներուն հասնելու  կամ մօտենալու:

Lեզուի մը կիրարկումը որոշ սկզբունքայնութիւն կը պահանջէ գրողէն:

Գիտէի՞ք, թէ բոլորովին տարբեր բաներ են՝ ի՛նքնիրեն եւ ինքն իրե՛ն: Թէեւ ունին նոյն բաղադրիչները:

Ներշարը ազգային շատ խոր  աւանդոյթ  ունեցած է մեր գրչագրական արուեստին մէջ, ուր  ան միշտ յարգուած է, ունեցած է զգալի տարողութիւն եւ ընդհանրապէս անոր առաջին տառը զարդագրուած է զանազան նախշերով, որոնց ականատես կ’ըլլանք թերթատելով մեր ձեռագրերը:

...որ դարերու վաղեմութիւն ունի մեր մէջ եւ ունի  տրամաբանական  որոշ հիմնաւորում, որ է աստիճանումը. այինքն՝ ան կը սկսի ամենափոքր միաւորով, որ օրն է, ապա կու գայ ամիսը, վերջապէս տարին:

Անջատման եւ միութեան գծիկներուն մասին

−Խաֆանիդ բան մը մտա՞ւ,− հարց կու տար  մեր հայոց լեզուի գեղջուկ  ուսուցիչը քերականական կանոն մը բացատրելէ ետք:− Բան մը հասկցա՞ք: 

Ենթադրելի է, որ  շատ հեռաւոր անցեալին  հայերէնը ունեցած է առնուազն երկու էական բայեր՝ ել եւ ալ, որոնց առաջինը տուած է եմ-ես-եյ (է)..., երկրորդը՝ ամ-աս-այ (ա)... :

Կռունկը սեւ կ’ըլլայ՝ սպիտակ երիզներով, իսկ արագիլը՝ սպիտակ կ’ըլլայ քանի մը սեւ երիզով:

Կրնա՞ք պատկերացնել  կացութիւն մը, ուր գտնուիք շրջանակի մը թէ՛ կեդրոնը, թէ՛  շուրջը:

Օշական գրաբանութիւն չ’ըներ, այլ... ինքնահաճ հեքիաթ  կը պատմէ:

Փապ կամ փապար...կը նշանակէ «ծակ եւ ծերպ վիմաց, խոռոչ, խորշ, քարանձաւ»:

...թոյլատրելի է փայփայել այն երազը,  թէ հայրենի կորսուած հողին օր մը կարելի ըլլայ  վերատիրանալ,  մինչ կորսուած  մայրենին անվերականգնելի է:

Հայերէնն ալ սորվելիք բա՞ն է...

Եկաւ  ազգային գրական լեզու մը ունենալու ժամանակը, եւ մեր լուսաւորիչները իրենց աչքերը յառեցին պոլսահայերէնին վրայ:

...մինչեւ հիմա ալ չեմ կրցած հասկնալ, թէ  գեղջուկ Վարուժանի ընել չկրցածը  Վարդգէս ինչպրէ՞ս կրցաւ յաջողցնել իր թոփալ ոտքով:

Հայերէնի ամենահին եւ ամենատարածուն բառերէն եղած է պէտք-ը՝ հարկ, կարիք, պահանջ, ստիպում եւ այլն ու տուած է բազմաթիւ կայուն բառակապակցութիւններ՝ յատկապէս գրաբարի մէջ:

Հայաստանի բոլոր հիւանդանոցներն ալ  հոսպիտալ են՝ արանց եւ կանանց,  ծերոց եւ տղայոց համար հաւասարապէս:

Ձեզմէ քիչեր պիտի ուզէին հաւատալ, թէ դաստիարակ բառը, որ դպրոցական այնքան ազնիւ եւ յուզիչ յուշեր կ’արթնցնէ, կրնար  պարսկերէն  եղած  ըլլալ:

Ո՜ ակն ունի տեսանելոյ՝ տեսցէ, եւ ունկն ունի լսելոյ՝ լուիցէ:

Կայ բան մը, որ ազգովին՝ արեւմտահայ թէ արեւելահայ, պէտք է մերժենք. մեր աւանդական անուններու այլանդակումն ու աղաւաղումն է այդ:

Ամէն լեզու կ’ունենայ հնչիւններու սեփական օժիտը, որ կը ցոլայ անոր այբուբենական աղիւսակով:

Նախընտրելի է քանի մը մակարդակ ունենալ, քան թէ ... բնաւ չունենալ:

Իսկ Ալիին կրածը  համետ մը՝ փալան,  չէր... Անոր կրածը փալա էր, որ կը նշանակէ... դաշոյն:

Հարց է, թէ ե՛րբ լեզուական այսքան պարզ կարգ մը չի յարգուիր, հապա ինչպէ՞ս կարելի պիտի ըլլայ աւելի խրթին երեւոյթներ մատնանշել եւ... սրբագրութիւն ակնկալել:

մեր մէջ սկսած է զարգանալ գրողական նոր բարոյական մը եւ գրողներու նոր տիպար  մը, որ ո՛չ իր գրածը կը վերընթերցէ, ո՛չ ալ... ուրիշինը: Ասպարէզին մակաբոյծներն են այսպիսիները, որոնց, սակայն, այսուհանդերձ առիթ եւ միջոց կը տրուի գործելու եւ  մնալու իրենց աթոռներուն վրայ:

Մեր արդի լրագրողները (...) ընդմիշտ մոռցած են հայերէն միւռոնաբոյր  շնորհիւ, հետեւանքով, պատճառով, բերումով յետադրութիւնները:

Հայերէնի շուրջ 150 ածանցներէն  բացարձակապէս ՈՉ ՄԷԿԸ  եւ առանց որեւէ բացառութեան  գծիկով կը  միանայ բառերուն:

Մանրամաս բառը գոյութիւն չէ ունեցած մինչեւ 19-րդ դարու առաջին կէսը. այլ խօսքով՝ ան հնարուած է  այդ դարու երկրորդ կէսին: Գալով նշանակութեանը՝  անոնք երկուք են.․․

Աղայեանէն. «Դետալ  −   մանրակ, մանրամասնութիւն»: Սա անգլերէն ու ֆրանսերէն detail բառն է:

"Երկկողմանի համագործակցութիւնը" անհեթեթութիւն է պարզապէս, մարդկային բանականութեան դէմ արձակուած դաւադիր փամփուշտ մը,  իմա՝ ահաբեկում մը:

Որքա՜ն քմայքոտ ու հետաքրքրական է մեր լեզուն:  Կը մնայ յարգել անոր քմայքները:

Հիմա հարց է, թէ  մեզի ծանօթ ժողովրդական երգին բնագիրը այս երկուքէն ո՛ր մէկը կիրարկած է,− ճիշդ չեմ գիտեր, քանի կը հանդիպինք երկուքին ալ՝ թէ զարթի՛ր եւ թէ զարթնի՛ր: Կարեւոր ալ չէ.  կարեւորը՝ այս երկուքին լուսաբանութիւնն էր:

Համախումբ կեանքը կամ համակեցութիւնը մեր լեզուն կը բնորոշէ գոյակցութիւն բառով, որ հազարաւոր տարիներու անցեալ ու կիրարկութիւն ունի:

Ազատ շարադասութիւն ունին նաեւ այն նախադասութիւնները, ուր առաջ բերուած գործողութիւններէն մէկը տրոհելի՝ դուրս ձգելի է:

Կանխելու համար անակնկալները՝ ըսենք. նոյն մօր միաժամանակ ծնունդ տուած չորս երեխաները պիտի կոչուին քառուորեակ, ապա՝ հնգուորեակ եւ... այլն:

Հետ յետադրութիւնը կը կիրարկուի մի՛այն բանական  էակներու առթիւ, քանի անբան արարածները, առաւել եւս իրերը չեն կրնար միասնութիւն  ստեղծել:

Ըստ այսմ ալ թելադրելի է, որ նախադասութիւն մը, որ խօսքի միաւորն է,  յանհունս չերկարի, ըսել կ’ուզեմ՝ չերկարաձգուի, որպէսզի  խօսողին ձեռքէն չփախչի անոր սանձը․․․

«Հետզհետէ իր քենիին հետ կիսաշխարհիկ կնոջ մը պէս  սկսաւ վարուիլ» (Երուանդ Օտեան):

Մի՛ ըսէք ու գրէք՝ ասիկա, ատիկա, անիկա, Որոնք  ռամիկ են ու խժալուր: Այլ ըսէք ու գրեցէք՝ այս, այդ, այն, սա, ան...

Այս այն ժամանակներն էին, ուր  կարկտուելու ենթակայ էր գրեթէ ամէն բան՝ հագուստը, շապիկը, տաբատը, ներքնազգեստը, սպիտակեղէնը, գլխարկն ու ձեռնոցն իսկ, եւ անշուշտ  ու մասնաւորաբար կօշիկը:

Զանգ եւ զանգել մեր բառարանային բարքերու մէջ առնչութիւն չունին իրար հետ, եւ զանգել-ին արմատը զանգ(ակ)-ը չէ: Հապա ի՞նչ է:

Լեզուն կը խորշի յոգնականացնելէ  վերացական  գոյականները:

Մեր լեզուի պատմութեան  մէջ ոչ մէկ ատեն  տողադարձը խաթարուած է այնքան, որքան ներկայ փուլին:

Այսօր՝ 9-3-2022, ցնծութեան օր մը եղաւ ինծի համար ու կրնայ ըլլալ բոլորիդ համար ալ. «Ազդակ»-ի մէջ՝ էջ 2, հանդիպեցայ երկու նորակերտ բառերու՝ ծոթրինահայս, որ արաբական  «մանաղիշ»-ն է, եւ պանրածալ, որ բոլորիդ սիրած «պանիրով պէօրեկն» է:

Արդի հայ գրասէրը իր տրամադրութեան տակ, շնորհիւ «Նայիրի» կայքին, ունի հայ բառարանագրութեան ողջ վաստակը՝ 132 աշխատութիւն, եւ ստեղնի մէկ-երկու հպումով կրնայ մատչիլ անոնցմէ որեւէ մէկին եւ լրացնել ասոր բացը միւսին լիառատ սեղանէն:

Հրաժարելով բառավերջի օ-էն եւ որդեգրելով բառավերջի ո-ն ոչ մէկ հակամեսրոպեան քայլ առաջ կ’ըլլանք, ընդհակառակը, վերջ կու տանք միջնադարեան խաւարամտութենէն ժառանգուած ամօթալի սխալի մը՝ իրբեւ աւելի լուսաւորեալ ու սրտցաւ սերունդ, որ գիտէ սրբագրել իր նախնիներուն թերութիւնները:

Հայաստանի մէջ կը տիրէ լեզուական համավարակ մը, որ լայնօրէն կը գերազանցէ պսակաձեւ ժահրին պատճառածը.  այդ վարակին անունը ռուսամոլութիւն է:

Բոլոր նշանները ցոյց կու տան, որ շաբաթնօրեայ-ն  յառաջացած է կիրակնօրեայ-ի կոյր, մեքենական  կապկումով, որ լեզուաբանութեան մէջ ծանօթ է «վարակում»  անունով:

Ուրեմն միջնադարուն հայերէնը փոխ առած է պարսկերէն փէշ բառը, որ նշանակած է  քղանցք, այսինքն՝ որեւէ շրջազգեստի, պարեգօտի կամ վերարկուի  ստորին՝ գօտիէն  վար երկարող մասը, հանդերձ ուղեկից նշանակութիւններով եւ փոխաբերութիւններով:

Ճիշդ գրելը ունի իր կանոնները, որոնք միշտ ինքնամատոյց չեն, եւ պէտք է անոնց տիրանալ ու յարգել զանոնք:

Մի՛ գրէք՝    20 ամեակ կամ   քսան ամեակ,  այլ գրեցէ՛ք  20-ամեակ կամ քսանամեակ: Մի՛ գրէք՝   44 oրեայ կամ 44օրեայ, այլ գրեցէ՛ք 44-օրեայ: Մի՛ գրէք՝   յետ այսու, որ hայերէն չէ, այլ գրեցէ՛ք այսուհետեւ, այնուհետեւ: Մի՛ գրէք՝   այլոք, այլօք, որոնք հայերէն չեն, այլ գրեցէ՛ք  այլ-այլով,  այլք-այլովք:

Եթէ ի մտի ունենանք, որ ամեակ-ը ոչ մէկ պարագայի կարելի է անջատ գրել («Ակօս» չի ճանչնար այս կանոնը − ԱԵ) ապա ինքնաբերաբար կը խուսափինք սխալ կիրարկելէ զայն: 

Թելադրելի է  ընդմիշտ խուսափիլ գաբարեան զոր եւ զորս  հայցականները կիրակելէ. ասոնք աշխարհաբարի Waterloo-ն են. քանի՜ պայծառ ճակատներ  էն գլխէն  արիւնաքամ ջախջախուած են ու կը շարունակեն գլխովին պարտուիլ անոր գրոհներուն դիմաց:

Ինձմէ՝ իբրեւ ուսուցիչէ, խուսափեցաւ ան: Ես խուսափեցայ իրմէ՝ իբրեւ ուսուցիչէ: Ինձմով՝ իբրեւ ուսուցիչով, կը հպարտանայ ան: Ես կը հպարտանամ իրմով՝ իբրեւ ուսուցիչով:

....օտարին champion-ը թարգմանելու համար յաղթական-ը լայնօրէն բաւարար է:

Սիրել-սիրուիլ (սիրվիլ). այյս մէկ հատիկ ածանցը աննախընթաց պայծառութիւն մը ու բոլորովին նոր որակ տուաւ հայերէնի բայական համակարգին՝ ընդմշտ ջնջելով ներգործական-կրաւորական տիպի բոլոր կարելի շփոթները անխտիր:

Խնայել բայը ունի երեք իրարմէ բոլորովին տարբեր նշանակութիւններ:

Արեւմտահայու,   հանճարը հնարած է նաեւ , այո, երազ չէք տեսներ,  տապեղուլունք հոմանիշը,– որ կը նշանակէ թաւլիի, այսինքն՝  տապալիի, այսինքն՝  տապեղի ուլունք:

Բառերն ալ մարդոց պէս ժամանակին ընթացքին կը սկսին մոռցուիլ ու դուրս գալ գործածութենէ: Այնուհետեւ ատեն մը կը քաշքշուին  բառարաններու մէջ, օր  մըն ալ անկէ եւս... կ’արտաքսուին, ու վերջ կը գտնեն հազարամեայ հաւաքական ճիգերով գոյացած, փայփայուած, հաւատարմօրէն ծառայած  լեզուական տարրեր:

Մեսրոպ խստիւ դէմ եղած է է տառէն ետք ւ կամ վ գրելու գաղափարին: Եւ իրօք ալ մեր ողջ բառամթերքին մէջ չենք հանդիպիր որեւէ բառի, որուն մէջ գտնուի էւ կամ էվ հերթականութիւնը:

Պատահած է, որ ինծի հարց տան, թէ ինչո՛ւ մեր նախնիները չէին կրնար արտասանել «ֆ» հնչիւնը եւ փոխարէնը կ’ըսէին «փ», օրինակ՝ ֆիլ-ի փոխարէն փիղ: Իսկ իմ պատասխանս կ’ըլլայ՝ «չեմ գիտեր», ու մինչեւ վերջ ալ, իմա՝ այսօր, չեմ գիտցած, թէ ինչո՛ւ:

Արմէն եւ Արմէնիա անունները առաջին անգամ կիրարկուած են  6-րդ դարուն Քա. պարսիկ Դարեհ Վշտասպեան կայսրին կողմէ Պեհիսթունի նշանաւոր ժայռափոր արձանագրութեան մէջ, որ վերծանուեցաւ 19-րդ դարուն Քե.: Անոնք  քիչ անց յիշատակուած են յոյն պատմիչ Հերոդոտոսի կողմէ (Ե. դար Քա.), իսկ աւելի ուշ՝ լատին պատմիչ Ստրապոնի կողմէ եւս:

Պատկերացուցէք Նոյ նահապետը, որ Արարատի փէշերուն տնկած առաջին այգիներուն խաղողը կը ճմլէր իր փորած հնձանին մէջ՝ զաւակներուն ու թոռներուն հետ: Ապա պատկերացուցէք պատմութեան ընդմէջէն Արարատեան դաշտը իր ամբողջութեան մէջ՝ Արաքսի աջ ու ձախ ափերուն միաժամանակ, իր հազարաւոր հնձաններով ու անոնց մէջ ճռուողող երկսեռ պատանիներով...

Հասարակած-ը այն երեւակայական շրջագիծն է, որ երկուքի կը բաժնէ երկրագունդը՝ յառաջացնելով հիւսիսային եւ հարաւային կիսագունդերը. équateur կամ equator ըսուածն է:

Ինչ արած,−  հազիւ շշնջեց,− մարդ կայ երէցն է սիրում, մարդ կայ՝ երէցկինը: Ես էստեղից կը հեռանամ միայն  մէկ՝ Իգդիր երթալու պայմանով, այլապէս... կը թաղուեմ էս հողի մէջ: Եւ այլեւս ոչ մէկ բառ փոխանակեցինք մինչեւ պանդոկ:

Բոլորդ գիտէք, որ արդիւնքով կոչուած գարշահոտութիւնը այնքան կ’ապականէ հայերէնը՝ մէկ կողմէ իր ռուսական ծագումով, միւս կողմէ այն եզրաբանական  նախճիրով , որ ան գործած է հայերէնի մէջ՝ դուրս ձգելով այնքան հարազատ ու տոհմիկ  հետեւանքով, պատճառով, շնորհիւ ու բերումով բառերը: 

Հայերէնը ընթացքին  յետադրութիւնը չի կրնար կիրարկել առանց  իրեն կից   խնդիրի մը, որ սեռական հոլով  գոյական մըն է, օրինակ՝  ընդունելութեան ընթացքին,  պատարագի ընթացքին,  համերգի  ընթացքին, կամ ալ ուղղական հոլով ցուցական դերանուն մը՝ այս ընթացքին, այդ ընթացքին   եւ այլն:

Տառադարձութիւնը կը կայանայ լեզուի մը մէկ բառը ըստ արտասանութեան այլ լեզու մը փոխադրելու մէջ: Գրադարձութիւնը իր կարգին լեզուի մը բառերուն փոխադրումն է այլ լեզուի մը, սակայն այստեղ ան տեղի կ’ունենայ մեկնելով ոչ թէ տուեալ բառի արտասանութենէն, այլ անոր տառային օժիտէն, ունեցած տառերու հաւատարիմ վերարտադրութենէն:

Բաճկոնաւոր կը նշանակէ բաճկոն կրող, իսկ դեղին  ածականը կը վերաբերի բաճկոնաւոր-ին, ոչ անոր հագած բաճկոնին. հայագիտութիւնը այդպէ՛ս կ’ըսէ:

Ի տարբերութիւն  արգիլել-ին՝ կարենալ-ը չի կրնար որեւէ գոյականական խնդիր ունենալ, այսինքն միանալ գոյականի մը. այսպէս է, քանի ան  սեռ չունի: Ան միշտ ու միշտ պարտաւոր է յենելու ուրիշ բայի մը, եւ այս վերջինն է, որ կրնայ  խնդիրներ ունենալ:

«Նոր հայկազեան»-ը  կը թուէ աւելի քան 50 բարդ բառեր, որոնց մէջ ոտն առաջին բաղադրիչն է: 

...պիտի շարունակեմ թաքուն ուրախութեամբ մը ընկալել  մականունը եան-ով աւարտող  իւրաքանչիւր օտարական, առաւել եւս  պարսիկ, որոնց հետ հեռաւոր զարմիկներ ենք, արիւնակիցներ,  ինչպէս կ’ընկալեմ մականունները այն բոլոր հայաստանաբնակ եզիտիներուն, որոնց   մականունները  եան-ով կը վերջանան:

Կրկնաբանութիւնը,− այսինքն՝ անտեղի կրկնութիւնը,− գրողական-ոճաբանական մեծագոյն թերութիւններէն մէկն է, որ  կը ճապաղցնէ մարդկային խօսքը, անշեղօրէն կը խրտչեցնէ ընթերցողը կամ ունկնդիրը,  եւ արգելք կ’ըլլայ անոր ցանկալի ընկալումին:

Ահա պատկառելի տարիքով ազգային մը՝ նոյն Սահակօղլուն (այսինքն՝ Սահակզատէ, Սահակորդի), որ կը յատկանշուի իր հեզութեամբ: Այս հեզութիւնը կը յիշեցնէ ինծի մանկապարտէզը, ուր մեր ձեռքերը խաչաձեւած մեր կուրծքին վրայ, լուռ, անձայն, խելօք, մանաւանդ անշարժ պէտք է հեզօրէն նայէինք օրիորդին աչքերուն, այլապէս... Այլապէս շառաչուն ապտակը կ’իջնէր երեսիդ՝ այն օրերու մանկավարժական սկզբունքներուն թելադրանքով եւ պահանջով:

Լեզուն ժողովուրդը կը շինէ,  եւ ան չի խնայեր օտարաբանութիւններու փոխառութեան,  սակայն զայն առաջնորդողը, մաքրողը, որակաւորողը ենթադրուած է ըլլալ մտաւորականութիւնը՝ մասնաւորաբար  բառարանագիրը, գրողը, բայց նաեւ լրագրողը, ուսուցիչը եւ այլն:

Հետաքրքրական, երբեմն ալ ապշեցուցիչ կացութիւններու կրնաք մատնուիլ, եթէ դուք ալ բառի ու բառարանի մոլութիւնը ունիք, ինչպէս ունի այս տողերը գրողը:

«Երբ դատարանին մէջ կը կատարուին այլազան հարցաքննութիւններ՝ վկաներու, հարազատներու եւ ուրիշներու,  տեղի ունեցածը իր կարգին հետաքննութիւն մըն է՝ գործուած յանցանքին պարագաները լուսաբանելու  ծառայող:»

վեց>վեց-եակ, եօթը>եօթն -եակ, ութ>ութ-եակ, ինը>ինն-եակ, տասը>տասն-եակ:

«Ինչո՞ւ հայերէնը այսպէս կը նահանջէ ու մինչեւ ո՞ւր պիտի նահանջէ ան»:

Աշխարհաբարը կը թոյլատրէ, որ փոխանակ ըսելու «շնորհակալ եմ»՝ ըսենք մի՛այն՝ «շնորհակալութի՛ւն», մանաւանդ եթէ որոշ մտերմութիւն մը կայ խօսակիցներուն միջեւ եւ կը տիրէ ոչ-պաշտօնական, ժողովրդախօսակցական ոճ մը:

Արդի հայերէնը գռեհկացնող բառերու կոյտ մը պարզապէս, որ օր ըստ օրէ աւելի կը սահմանափակէ մեր ուղեղները, կը քարացնէ մեր բանականութիւնը եւ կը ռամկացնէ լեզուն:

Աշխարհաբարը, մեր արդի մտածողութիւնը կը գործէ յօդակապաւոր բարդութեան  ի նպաստ, եւ մենք կը հանդիպինք օրինակներու, ուր ան պատմականօրէն թերեւս մերժուէր:

Հեռաւոր բարեկամ մը կը գրէ, թէ ի՛նչ կը նշանակէ «ծխատէր». ծո՞ւխն ալ տէր կ’ունենայ… Է՜հ, ի՞նչ ըսեմ այս օրերուն… մօտիկ անցեալին  ոչ մէկ հայ, մասնաւորաբար պուրճ-համմուտցի, նման հարցում պիտի ուղղէր, քանի բոլորն ալ գիտէին ծուխ-ին, ծխական-ին  ու ծխատէր-ին նշանակութիւնները, իսկ այսօր իմ զաւակներս իսկ  չեն ճանչնար այս բառը,− մինչ  իրենք գիտնալու յաւելեալ պատճառ ունին,  վասնզի  քահանայի շառաւիղ՝  ծոռ են,− ա՛լ ուր մնաց միւսներունը: