Հայրենաբնակ  սրտցաւ բարեկամ մը՝ հալեպահայ նախկին կրթական մշակ եւ տնօրէն, դառնութեամբ կը պատմէ հետեւեալը. սուրիահայ աղջնակ մը շարադրութեանը մէջ կը կիրարկէ ամէն  արեւմտահայու ծանօթ փէշ բառը:

Արեւելահայ ուսուցչուհին,  սրբագրութիւնը  վերադարձնելու առթիւ, հարց կու տայ անոր, թէ ի՛նչ կը նշանակէ  «փէշ»:

Սա կը ջանայ գտնուած տեղէն բացատրել՝ առանց հասկցնել կարենալու, մինչեւ որ դուրս կու գայ շարքերէն եւ ցոյց կու տայ  վրան հագին փէշը:

–Սրան յուբկա  կ’ասենք,– կը վճռէ ուսուցչուհին:

Յուբկա-ն՝  մեր գիտցած jupe-ն է, որ ռուսական խոհանոցին մէջ  լաւ մը խաշելէ ետք  անցած է արեւելահայերէնին  եւ արգելք հանդիսացած է հայերէն եզրի մը որդեգրումին:

Սակայն իրապէս կրնա՞ր փէշ բառը իսպառ բացակայիլ արեւելահայերէնէն:

Անհեթեթ չէ՞ նման կասկած մը:

Եւ իրօք ալ շուտով կը հաստատեմ, որ ան մտած է արեւելահայ բոլոր բառարաններուն մէջ եւ  շատ աւելի կանուխ, քան արեւմտահայերէն բառարաններու մէջ:

Բայց  յառաջանանք  կարգով, քայլ առ քայլ:

*   *   *

Ուրեմն խնդրոյ առարկան  պարսկերէն peş բառն է,  որ  չենք գտներ գրաբարի մէջ, սակայն  ներկայ է արդէն  միջին հայերէնի մէջ, ուր ան  կ’անուանէ՝ ա)  լման զգեստի մէջքէն վար երկարող բաժինը, որ է՝ քղանցքը,  ինչպէս նաեւ՝ բ) անոր ստորին  ծայրամասը միայն:

Փէշ-ը իր այս   սեղմ իմաստով ալ գոյատեւած է արեւելահայերէնի մէջ, ուր ան բուն իմաստէն բացի,  տուած է անհամար ասոյթներ, դարձուածքներ եւ փոխաբերութիւններ, որոնց բոլորը կը գտնենք Մալխասեանի, Ակադեմիայի քառահատորի եւ Աղայեանի բացատրական բառարաններուն, այլեւ Սուքիասեանի հոմանիշներու բառարանին մէջ:

Ուրեմն ոչ մէկ ատեն փէշ-ը ըմբռնուած է իբրեւ կիսաշրջազգեստ, որ կը սկսի գօտիէն ու կ’իջնէ դէպի ծունկերը եւ անկէ անդին: Ֆրանս.`  jupe[1], եւ  ասոր դիմաց է,  ահա,  որ արեւելահայերէնը որդեգրած է յուբկա բառը, որ  jupe-ին ռուսական արտասանութիւնն է:

Այս վերջինը փէշ  եզրով արտայայտող   միայն մէկ բնագրային օրինակ տուած է Ակադեմիան եւ զայն առած է Գրիգոր Զոհրապէն, իսկ փակագիծերու մէջ աւելցուցած է «հազուադէպ»:

*   *   *

Ուրեմն գալով արեւմտահայերէնին…

Ուղղակի ապշեցուցիչ էին փնտռտուքներուս արդիւնքները:

Պիտի հաւատայի՞ք եթէ ըսեմ, որ փէշ բառը մեր բառարաններուն մէջ՝ հայերէնէ-հայերէն     թէ հայերէնէ  ֆրանսերէն, անգլերէն,  իտալերէն, թրքերէն եւ այլն   գոյութիւն չէ ունեցած մինչեւ… 1950-ականներուն սկիզբը:

Ոչ Գայայեան (1938), ոչ ալ Ճիզմեճեան  (1954) ունին փէշ:

Ա՛լ  զանց կ’ընեմ միւսները՝ չծանծաղեցնելու համար  յօդուածս եւ թելադրելով,  որ ընթերցողը ինքնին դիմէ «Նայիրի»-ի օտարալեզու  բառարաններուն:

Կայ տակաւին աւելի զգայացունցը. մեր բոլոր օտարալեզու բառարանները jupe-skirt–gonna բառերուն դիմաց դրած են շրջազգեստ: Միայն Սուքիաս Սոմալեան (1843) իր  անգլերէն-հայերէն-տաճկերէն բառարանին մէջ ունի՝ «skirt–ստորոտ, քղանց (փէշ, էթէք)», ուր քղանց-ը գրաբար առումով կը նշանակէ «լման զգեստի մը գօտիէն վար երկարող մասը», իսկ փէշ-ը դրուած է իբրեւ ռամկական, դուք ըսէք՝ աշխարհաբար հոմանիշ  քղանց-ին:

Այս ալ կը նշանակէ, որ եթէ նոյնիսկ հատ ու կենտ փէշ գործածողներ կան, ապա ան մեր գիտցածը չէ երբեք: Եւ չեղաւ մինչեւ… անցած դարու երկրորդ կէսը, ուր գրուեցան Տէր Խաչատուրեանի, Կռանեանի հայերէն բացատրականները, այլեւ օտարալեզու բառարանները, որոնց կ’անդրադառնանք:

*   *   *

Այս վերջինները փէշ-ին տուած են հետեւեալ բացատրութիւնները.

–Տէր Խաչատուրեան – կնոջական հագուստի՝  մէջքէն վար, մինչեւ ծունկերը ծածկող մասը, քղանցք:

–Կռանեան – կնոջական լայն հագուստ (մէջքէն վար), քղանցք, ծայրամաս:

Ինչպէս կը նկատէք, հարկ եղած է սպասել մինչեւ 1982,  որպէսզի գտնուէր հայ բառարանագիր մը, որ ճշգրտօրէն սահմանէր փէշ-ը այնպէս, ինչպէս ան կ’ըմբռնուի մեր օրերուն: Այստեղ նախ տրուած է փէշ-ին տիրական  նշանակութիւնը՝ հագուստ՝ մէջքէն վար,  ապա անոր մասնաւորոշ նշանակութիւնը՝ քղանցք, եւ վերջապէս ընդհանրական նշանակութիւնը՝ ծայրամաս: Մինչ Տէր խաչատուրեան թերացած է, քանի  փէշ-ին մէջ տեսած է մի ՛այն քղանցք-ը:

Այս նոյն միջոցին՝

–Գույումճեանին համար skirt-ը կը  մնայ քղանցք:

Ծանօթ.− Յատկանշական է,  որ այս  վերջինին  հայ.-անգլերէն բառարանին մէջ  եւս չկայ փէշ բառը:  Ահա երկու կոթողական գործեր, ուր չի մտներ ան: Միւս կողմէ՝ ան բացակայ է նոյն հեղինակի աշխատութեան  դպրոցական տարբերակէն եւս:

–Շահինեանին համար հոմանիշ են փէշ եւ jupe:

–Քիւրքճեանին համար  jupe-ը փէշ եւ շրջազգեստ է:

–հայր Օհանեանին համար gonna-ն շրջազգեստ եւ փէշ է, gonnella-ն փէշ, իսկ gonnellino-ն կարճ փէշ:

Եզրակացութիւն

Ուրեմն միջնադարուն հայերէնը փոխ առած է պարսկերէն փէշ բառը, որ նշանակած է  քղանցք, այսինքն՝ որեւէ շրջազգեստի, պարեգօտի կամ վերարկուի  ստորին՝ գօտիէն  վար երկարող մասը, հանդերձ ուղեկից նշանակութիւններով եւ փոխաբերութիւններով:

Բառս այս նշանակութիւնը ընդմիշտ պահած է ու կը պահէ արեւելահայերէնի մէջ:

Արեւմտահայերէնի մէջ քղանցք-ը,  պահպանելով հանդերձ իր գոյութիւնը,   20-րդ դարու երկրորդ կէսին  տեղը զիջած է  կիսաշրջազգեստ-ին՝ իբրեւ հոմանիշ ֆրանս. jupe-ին, անգլ. skirt-ին եւ իտալերէն gonna-ին:  Այս զարգացումը չէ ունեցած փէշ-ը արեւելահայերէնի մէջ:     Եւ այս պատճառով՝ արեւելահայերէնը դիմած է ռուսական  յուբկա-ին՝ լրացնելու համար այդ բացը, այսինքն՝ բնորոշելու համար  կիսաշրջազգեստ առարկան՝ իբրեւ գօտիէն դէպի  ծունկը եւ անկէ վար երկարող ինքնուրոյն  զգեստատեսակ:

Այս կացութեան բերումով է, որ արեւելահայ ուսուցչուհին  փէշ-ը փոխարինած է յուբկա-ով, քանի իր լեզուն զայն  թարգմանող բառ չէ ունեցած:

Այլ հարց,  թէ այս ամբողջ ժամանակը արեւելահայերէնը դիւրաւ կրնար այդ բառը փոխարինել հայեցի եզրով մը,– այո՛, կրնար, սակայն այն հազարաւոր օտարաբանութիւններէն ո՞ր մէկով մտահոգուած է ան, որ… յուբկա-ին գայ կարգը:

[1] 19-րդ դարու,– եւ ոչ միյան,–  բառարանագիրները շրջազգեստ կոչած են jupe-ը: