1. Տողադարձ (ա)

          Նպատակս տողադարձի ամբողջական տեսութիւն մը շարադրել չէ, այլ  շատ մասնակի պարագայ մը միայն,  այն է՝ ութիւն ածանցը կրող բառերը:

Արդի հայը, առանց անդրադառնալու,  այս եւ նմանները ուղղականի մէջ կը վանկատէ ու   կ’արտասանէ երկու ձեւով՝ քաջու-թիուն եւ քաջութ-յուն:  Ասոնց առաջինը կը համապատասխանէ  գրաբարի արտասանութեան, երկրորդը յառաջացած է աշխարհաբարի մէջ:  Եւ որովհետեւ հաւատարիմ մնացած ենք մեսրոպեան ուղղագրութեան,  ուստի երկուքն ալ կը գրենք առաջին՝ գրաբարեան ձեւով՝ քաջու-թիւն:

Միւս հոլովները  ունին աշխարհաբարեան միատեսակ  ու կայուն  արտասանութիւն՝  քաջութ-եան, քաջու-թենէ, քաջութ-եամբ:  Սակայն  ասոնց երկուքին  ուղղագրութիւնը չի համապատասխաներ  մեր արդի կիրարկութեան, որ է՝  քաջու-թեան  եւ քաջու-թեամբ:

Ուրեմն արտասանութիւնն ու գրութիւնը ներդաշնակ են միայն բացառականի մէջ:

Միւս երկուքը կ’արտասանենք ձեւով մը   եւ կը գրենք այլ ձեւով:

Այդ այլ ձեւը՝ գրաբարեանն է.  կը գրենք գրաբարեա՛ն ձեւով:

Իսկ ինչո՞ւ գրաբարը կը գրէր քաջու-թեան եւ քաջու-թեամբ:

Որովհետեւ մեր նախնիները ունէին ուրիշ արտասանութիւն մը:

*   *   *

Արտասանութեան տարբերութիւնը  կը վերաբերէր ե տառին, որ գրաբարի մէջ բոլոր դիրքերու վրայ՝ բառին սկիզբը, մէջը թէ վերջը  կ’արտասանուէր  é,  այսինքն՝ «է»:

Ուրեմն եան մասնիկը կ’արտասանուէր éan, այսինքն՝ էան:

Եթէ պահ մը դուք ալ զայն արտասանէք էան, ապա պիտի նկատէք, որ  ստիպողաբար պիտի վանկատէք քաջու-թէան:

Իսկ աշխարհաբարի մէջ եան մասնիկի  ե տառը  կ’արտասանուի  կիսաձայն  յ տառին պէս (հայ, նա –յիլ, կա-յան), որ կը համապատասխանէ  եւրոպական y տառի արտասանութեան:  Անգամ մը որ յարգենք  ե տառի այս նոր արտասանութիւնը,  ապա ստիպողաբար պիտի վանկատենք  հետեւեալ ձեւով՝  քաջութ-yան  կամ  քաջութ-յան, այսինքն՝ քաջութ-եան[1]:

Ա՛յս է մեր բնական արտասանութիւնը եւ ա՛յս ալ պարտի ըլլալ մեր ուղղագրութիւնը:

Իսկ մենք ժառանգած ենք արուեստական ու բռնազբօսիկ ուղղագրութիւն մը՝ քաջու-թեան, որ չի համապատասխաներ աշխարհաբարի արդի արտասանութեան:

Ինչպէ՞ս կը լուծենք  մենք կացութիւնը.  կը գրենք քաջու-թեամբ եւ կարտասանենք՝ քաջութ-եամբ՝ ե տառին տալով աշխարհաբարեան արդի արտասանութիւնը, որ է y:

*   *   *

Ինչպէ՞ս դուրս գալ այս անելէն. պարզ է, հետեւելով մեր բոլորիս ուսուցչապետի՝ Մեսրոպ Մաշտոցի օրինակին, որ կը գրէր այնպէս, ինչպէս իր օրին  կ’արտասանէր հայը:

Ուրեմն մենք ալ գրենք  յարգելով արդի հայուն արտասանութիւնը՝ քաջութ-եան:

Որով հոլովական յարացոյցը կու տայ՝

քաջու-թիւն, քաջութ-եան, քաջու-թենէ, քաջութ-եամբ:

Այս նոյն ձեւով ալ  այն բազմահազար բառերը, որոնք կը կրեն ութիւն ածանցը:

Այլ նաեւ այն բոլոր բառերը, որոնց վերջավանկը կը սկսի ե տառով, օրինակ՝ ատ-եան, մատ-եան, արդ-եօք, երկաթ-եայ, ջրակ-եաց, երկվեց-եայ, շրջահայ-եաց, Մինոյ-եան եւ այլն:

Որով վերջ կը տրուի ուղղագրական ընդերկար քաշքշուող անհեթեթութեան մը:

Ուշադրութի՛ւն. այս բարեկարգութիւնը ոչ մէկ ոտնձգութիւն է մեսրոպեան ուղղագրութեան հանդէպ: Թող որ Մեսրոպի օրով տողադարձի կանոն գոյութիւն չունէր: Այդ կանոնները հաստատուեցան Մեսրոպէն 1000 տարի ետք՝  օրուան արտասանութեան համեմատ: Մենք ալ իրաւունք ունինք տողադարձելու մե՛ր արտասանութեան համեմատ:

Իսկ ո՞վ պիտի հաստատէ այս,− եւ ասոր նմանող շատ ուրիշ,− բարեկարգութիւնը:

Արեւմտահայութեան ու մասնաւորաբար սփիւռքահայութեան   տէր կանգնող, անոր գոյութեան վրայ իրենց վարկը, իշխանութիւնն ու փառքը  հիմնող  անհատներն ու կառոյցները  պարտին մտածել ու գործել այս ուղութեամբ:

Այսինքն՝ հնազանդին իրենց քարոզած առաքելութեան:

Ծանօթ.− Ութիւն-ը միակը չէ, որ տողադարձական հարց ստեղծած է:  Տողադարձը  ինքնին շատ մեծ հարցականի մը առջեւ է այսօր, ուր ան ենթակայ է ամենաքմահաճ ոտնձգութիւններու:  Մեր լեզուի պատմութեան  մէջ ոչ մէկ ատեն  տողադարձը խաթարուած է այնքան, որքան ներկայ փուլին: Չկայ, բացարձակապէս չկայ ոչ մէկ հրատարակութիւն, որ յարգէ տողադարձի ամենատարրական կանոնները:

Այս ալ ի՛ր կարգին մտածելու անյետաձգելի տեղիք կու տայ:

2. Բառային յղկումներ

Այս խորագիրին տակ կ’երթան կարգ մը բառեր, որոնց ստուգաբանական  ճշգրիտ կազմը քիչ մը խորթ ու անհարթ կը հնչէ, եւ լեզուն ու ժամանակը կամաց-կամաց  կը ջանան հարթել այդպիսիները՝  ուղիղը մասամբ զոհելով գեղեցիկին:

Մեր լեզուն էապէս գեղապաշտ հիմքերու վրայ դրուած է:

Եւ որովհետեւ լեզուի ծնուցիչն  ու դայեակը ժողովուրդն է, ապա  բանիւ նովին պիտի ընդունինք, որ հայը ի՛նքը  գեղապաշտ է նախախնամութեան իսկ տնօրինութեամբ:

Կը մնայ որ ան անդրադառնայ այս իրողութեան ու ջանայ արժեւորել այդ պատիւը:

Ստորեւ տեսնենք այդպիսի բառերու փունջ մը.

հասարակակարգ       > հասարակարգ

ճարտարասան           > ճարտասան

երեսանակակալ         > երեսանակալ

աշխարհահայեացք   > աշխարհայեացք

շնորհահանդէս          > շնորհանդէս

տաւարարած              > տաւարած

Մարմարաշէն             > Մարմաշէն

Համամաշէն               > Համշէն

Եթէ ուշադիր բաղդադտէք զոյգ ցանկերը, ապա պիտի նկատէք, որ առաջինին մէջ ընդգծուած  զոյգ-զոյգ կրկնադիր հնչիւնները երկրորդին մէջ վերածուած են մէկի՝ կա-կա > կա եւ այլն: Այս զեղչումը տեղի ունեցած է բծախնդիր ճշգրտութեամբ՝ առանց նուազագոյն շեղումի, եւ այս բոլորը՝ ի խնդիր բարեհնչութեան եւ արտասանական հեզասահութեան:

Վերանայումի կը կարօտին, սակայն,  րհ հերթագայութիւնը կրող աշխարհայեացք եւ շնորհանդէս բառերը, որոնց տրուած լուծումը յաջող չէ:

Մենք,− հաւանաբար ոչ միայն հայերս,− որոշ դժուարութիւն ունինք արտասանելու այս զոյգը, մասնաւորաբար երբ ան կը գտնուի նոյն վանկին մէջ՝ աշ -խարհ, խո-նարհ, ճանա-պարհ, նիրհ, շնորհ, ժպիրհ[2].  արագախօսութեան առթիւ հակամէտ ենք «ուտելու» վերջին հ հնչիւնը եւ ըսելու՝ աշ-խար, խո-նար, ճանա-պար, նիր, շնոր: Այս դժուարութիւնը, որոշ չափով ներկայ է նաեւ հոն, ուր յիշեալ զոյգը բառին վերջը չէ, ինչպէս  վերը բերուած ցանկին պարագան է: Այնպէս որ քիչ մը աւելի  առաջ երթալով կարելի էր ըսել՝ աշխարահայեացք եւ շնորահանդէս, այսինքն քանդել կամ մեղմացնել  րհ հերթականութիւնը ու րահ դարձնել զայն, որով աշխարա-հայեացք եւ շնորա-հանդէս բոլորովին հեզասահ կ’արտասանուին:

Յետագրութիւն

Նախորդ առաքումովս ակնարկած էի հարց բառի չարաշահութեան:

«Ազդակ»-ի  քաղաքական էջը  նոր գոհարներ կը նուիրէ   առ այդ.

–Հարցը անձնակազմի մարզումի եւ բազմաթիւ հարցերու կը կարօտի: Անոնց ցուցակին վրայ կան այլ հարցեր…» (21 մարտ 2022, էջ 8):

[1]  Այսպէս կը վանկատէ նաեւ  Յակոբ Չոլաքեանը:

[2]  Հ-ի արտասանութիւնը դժուար է նոյնիսկ ձայնաւորէ ետք, օրինակ՝ նախագահ,  Զարեհ, թոհուբոհ, որ հակամէտ ենք արտասանելու նախագա, Զարե, թոհուբո.   ասոնք այսպէս ալ կ’արտասանուին… արեւելահայ  ինտելիգենցիայի կողմէ: