Նուազաբանութիւն եւ այլ բաներ
August 24, 2022
1.Նուազաբանութիւն
Այս եզրով կը բնորոշենք մեր խօսքը նուազագոյն բառերով կազմելու երեւոյթը. օրինակ՝ մեզի երկար-բարակ տրուած այն հարցին, թէ՝ «Բոլոր պարտականութիւններդ անթերի կատարա՞ծ ես»,− կը պատասխանենք մէկ «այո» կամ «ոչ» բառով: Այս այո-ն կամ ոչ-ը, որով օժտուած են աշխարհի բոլոր լեզուները, կը թոյլատրէ խնայել «անթերի կատարած ենք մեր պարտականութիւնները» կամ «անթերի չենք կատարած մեր բոլոր պարտականութիւնները» հատուածները:
–Ե՞րբ կը մտածես ճամբորդել:
–Մայիսին:
Խնայուած է «կը մտածեմ ճամբորդել» հատուածը:
–Մեծը ճարտարապետ էր, փոքրը՝ արհեստաւոր:
Խնայուած է էր բայը, որուն փոխարէն դրուած է բութ մը:
Ինչպէս կը նկատենք, նուազաբանութիւնը կամ խօսքի խնայողութիւնը գրեթէ մնայուն երեւոյթ մըն է, որ կ’ընկերանայ մեզի խօսակցական շղթայի ամբողջ տեւողութեան եւ միշտ:
Ձեզի ծանօթ են նուազաբանութեան պատմական քանի մը պարագաներ:
Օրինակ՝ Յուլիոս Կեսարինը: Այս զօրավարը Եգիպտոսը նուաճելէ ետք Հռոմ վերադարձի ճամբուն վրայ՝ 47 թուին Քա. ինչ-որ պատմական ճակատամարտ մը մղեց պոնտական բանակի մը դէմ: Եւ մինչ Ծերակոյտը մանրամասն տեղեկագիր մը կը սպասէր, ան յղեց երեք բառանի պատգամ մը՝ veni, vidi, vici, որ կը նշանակէ՝ «եկայ, տեսայ, յաղթեցի»:
Սակայն Կեսար ունեցած է զինք գերազանցող մը, որ լակոնացիներն էին: Լակոնիան հարաւային Յունաստանի մէկ նահանգն է՝ Սպարտա ոստայնով: Լակոնացիները համբաւաւոր էին իրենց սակաւախօսութեամբ:
Մակեդոնիոյ Փիլիպպոս թագաւորը, Յունաստանի ամբողջ հարաւը գրաւելէ ետք, հարցումով մը դիմեց լակոնացիներուն. «Իբրեւ բարեկա՞մ մտնեմ Լակոնիա, թէ՞ իբրեւ թշնամի»,– որուն անոնք պատասխապեցին՝ «Ո՛չ մէկը»: Զայրացած Փիլիպպոս դիմեց երկրորդ անգամ՝ սպառնալով «որ Լակոնիան գրաւելու պարագային, բոլոր քաղաքացիները պիտի վտարէ անկէ»,– որուն անոնք պատասխանեցին միայն մէկ բառով՝ «եթէ»:
Կը մնար հասկնալ կամ գուշակել մնացեալը՝ « եթէ կարենաս գրաւել Լակոնիան»:
Չերկարեմ, կրնամ ծանծաղիլ, այս օրինակները պէտք է բաւարար ըլլան:
Եւ ահա պատահեցաւ որ ինձմէ ուզեն նուազաբանութիւն եզրի… անգլերէնը:
Անշուշտ ի մտի ունէի laconism բառը, սակայն պէտք է գոյութիւն ունենար ուրիշ մը:
Պրպտումներս զիս հասցուցին pauciloquy կառոյցին: Ունեցած Webster’s-իս (2003-ի հրատարակութիւն) մէջ չկար ան: Դիմեցի ամենափրկիչ Google-ին, որ կ’իմացանէ, թէ այս բառը 2022-ին միայն մտած է Webster’s-ի մէջ:
Բայց եւ այնպէս…
Բայց եւ այնպէս ան կը գտնուի Մեսրոպ Գույումճեանի «Հայերէն-անգլերէն ընդարձակ բառարան»-ի 1970-ի հրատարակութեան մէջ:
Կարելի՞ բան է, որ հայ բառարանագիրը Webster’s-էն ճիշդ 52 տարի առաջ դրած ըլլայ այս բառը: Երա՞զ է այս, հեքի՞աթ, առասպե՞լ… իսկ եթէ այս բոլորը չէ, հապա ի՞նչ է ան:
Ուրկէ՞ բերած է ան այս բառը. քիչ մը դժուար է ենթադրել, թէ ի՛նք հնարած է զայն , իսկ եթէ այդպէս չէ, հապա ի՞նչ է, կա՞յ մէկը, որ կարենայ ինծի բացատրութիւն մը տալ:
Կը սպասեմ:
Իսկ մինչ այդ չեմ վարանիր հիացումս յայտնելու այս շնորհալի բառարանագիրին հանդէպ, որ իր երկու ծաւալուն՝ ակադեմական լրջութեամբ երկնուած անգլերէն-հայերէն եւ հայերէն-անգլերէն աշխատութիւններով ծառայած է իր ժողովուրդին, որուն հիացումին եւ երախտագիտութեան առարկան պիտի մնայ միշտ:
Յարգանք եւ պատիւ իր յիշատակին:
2.Որոշում ընդունիլ
–«ԱՄՆ-ը համաշխարհային քաղաքականութիւնում որոշումներ ընդունողներից մէկն է»…
Մինչեւ հիմա ալ չեմ յաջողիր մարսել այս «որոշում ընդունիլ» ասոյթը, որ խելքի պառկելիք բան չէ. հայեցի մտածողութեան արդիւնք չէ այս, հայը նման բան չէ մտածած ու չի մտածեր, սակայն կրնայ… ընդօրինակել, այո, օտարամոլութիւնը բոլորիս մէջ ալ տեղ մը հանգիստ բազմած է եւ առիթ չի փախցներ աղարտելու մեր լեզուն:
Ընդունիլ կը նշանակէ ստանալ մեր անձէն դուրս մէկուն կամ բանի մը կողմէ մեզի մատուցուած, հրամցուած, պարտադրուած որեւէ բան. սկսած հիւրէն, անցնելով հարուածէ, հասնելու համար դիտողութեան եւ այլն, ասոնք բոլոր կարելի է ընդունիլ:
Բայց որոշումը…
Որոշումը բան մըն է, որ դուրսէն չի հասնիր մեզի, այլ ան կը ձեւաւորուի մեր մէջ՝ սեփական մտորումներու, որոնումներու, դատողութեան, բացառման ու ներառման հակադրամիասնական ճիգով:
Այս տրամաբանութեամբ՝ որոշումը կը կայացնենք, այլեւ կու տանք:
Ճիշդ չէ նաեւ «որոշում առնել» ասոյթը, որ շատ տարածուած է. եւ արդէն բացատրած եղանք, թէ ինչո՛ւ. մենք կ’առնենք, ինչ որ կը տրուի ուրիշին կողմէ:
Ահա այս բոլորը նկատի առած՝ շատ խորթ կը հնչէ, որ Ամերիկան որոշում ընդունող ըլլայ… ուրկէ՜-ուր, իր որոշումնրն ու կամքը աշխարհին պարտադրող այս հզօր գերտէրութիւնը յանկարծ որոշում ընդունող ըլլայ… :
- Հայերէնի մէջ կը գործէ բաւական հետաքրքական կանոն մը, որ է ածանցաւոր բայերու պարզացումն ու կանոնաւորումը բառակազմութեան ընթացքին:
Խօսինք օրինակով մը:
Առնել-ը ածանցաւոր բայ մըն է, որ ունի հետեւեալ կազմը՝ առ–ն–ել:
Ածանցն է «ն» բաղաձայնը, որ բառակազմութեան առթիւ կ’անհետանայ:
Օրինակ՝ առնել > ներառել, բացառել, հաշուառել:
Հարցը միայն այս անհետացումը չէ, յառաջացած բային խոնարհական կաղապարը եւս կը փոխուի՝ դէպի պարզացումը, կանոնաւորումը. բաղդատենք՝
առի առիր առաւ ա՛ռ
ներառեցի ներառեցիր ներառեց ներառէ՛
Այնպէս ալ՝
դրի դրիր դրաւ դի՛ր
փոխադրեցի փոխադրեցիր փոխադրեց փոխադրէ՛
Զարմանալիօրէն, սակայն, «ն»-ի կորուստ կը տեսնենք հոն, ուր ան ածանց չէ. օրինակ՝ ձեռն-ձեռնել, ուր «ն»-ն արմատական է: Եւ ահա ունինք ընձեռել, ընձեռուիլ, ընձեռում:
Այս բարեշրջումը երբեմն կ’ընդգրկէ ոչ-ածանցաւոր բայեր եւս. օրինակ՝
բերի բերիր բերաւ բե՛ր
մտաբերեցի մտաբերեցիր մտաբերեց մտաբերէ՛
Որքա՜ն քմայքոտ ու հետաքրքրական է մեր լեզուն: Կը մնայ յարգել անոր քմայքները:
