հոսպիտալ…գոսպիտալ…եւ լեզուական այլ հիւանդութիւններ
January 26, 2023
- Հիւանդանոց
Արեւմտահայերէնի կամ երբեմնի ընդհանուր հայերէնի այս մէկ հատիկ բառին դիմաց արդի արեւելահայը կը կիրարկէ… երեք տարբեր բառեր:
–Բոլորովին քիթին ծայրովը,− կը համարձակիմ ըսել՝ գրեթէ դժկամութեամբ,− կը գործածէ հիւանդանոց-ը, որ այլապէս բառարանային միաւոր է. «Հիւանդներին խնամող ու բուժող հիմնարկութիւն»: Մենք պիտի ըսէինք՝ հաստատութիւն: Բացատրութիւնը այնքան լակոնական ու հարեւանցի է, որ կարծես բառարանագիրը պիտի գոհ ըլլար, եթէ նման բառ մը գոյութիւն չունենար հայերէնի մէջ եւ ինք ալ չստիպուէր յիշատակել զայն:
–Յաջորդը… հոսպիտալ-ն է, որ ամէն արեւելահայու բերանն է՝ համով պատառի մը պէս. անոր գիտցածը, հարազատը, օտարամոլութիւնն ու մեծամտութիւնն ալ գոհացնողը ա՛յս է: Այսպէս է, որովհետեւ ամէն արեւելահայ ինքզինք քիչ մը աւելի կարեւորուած կը զգայ, երբ օտար բառ կը կիրարկէ: Ըստ կարգ մը բառարանագիրներու հիւանդանոց-ին զինուորական տարբերակն է այս, սակայն նման բացատրութիւնը բոլորովին ձեւական բնոյթ ունի. Հայաստանի բոլոր հիւանդանոցներն ալ հոսպիտալ են՝ արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց համար հաւասարապէս:
–Վերջինը, սակայն ոչ նսեմագոյնը՝ կայ նաեւ գոսպիտալ-ը (գիտէի՞ք…), որ հոսպիտալ-ին ռուսական արտաբերումն է: Ռուս(երէն)ը չի կրնար արտասանել «հ» հնչիւնը, եւ իր Եւրոպայէն փոխ առած հոսպիտալ-ը կ’արտասանէ գոսպիտալ (հ>գ), ճիշդ ինչպէս հայ-ը կ’արտասանէ գայ, Յովհաննէս-ը՝ Գոգանէս: Այս ճամբով է որ Հայաստանէն Յովհաննէսներ կ’երթան Ռուսիա եւ Գոգանէս վերամկրտուած կը վերադառնան:
Աչքերուդ անամօթաբար նայելով ալ կ’արտասանեն՝ գոսպիտալ:
Պահ մը կ’անհանգստանաս, կ’ենթադրես, թէ սխալեցաւ, եւ այդ սխալին պատճառով հիմա նուաստութեան սարսուռ մը զգաց. ասդին-անդին կը նայիս՝ չտեսնելու տալու համար անոր այդ ճնշիչ զգացումը, բայց ահա… քիչ ետք, բերանը չփչփացնելով կ’արտասանէ երկրորդ, երրորդ գոսպիտալ-ը …
- «Պատրիարքը Յորդանան կատարած իր հովուապետական այցելութեան ընթացքին իր խօսքը ուղղելով լիբանանցի պատասխանատուներուն ըսաւ…»:
Այստեղ գտնուող երկու իր-երը աւելորդ են, մասնաւորաբար երկրորդը:
Մտածենք քիչ մը. կարելի՞ է երեւակայել այնպիսի ապուշ ընթերցող մը, որ կարծէ թէ՝
ա) հովուապետին կատարած այցելութիւնը կրնայ իրեն չպատկանիլ, այլ ուրիշի:
բ) այդ հովուապետը կրնայ ուրիշի մը խօսքը ուղղել լիբանանցիներուն եւ ոչ թէ իր սեփական խօսքը:
Այս հարցադրումներն իսկ անհեթեթ են, սակայն ի՛նչ ընենք, որ այսպէս շարադրող կայ: Իսկ ինչո՞ւ այսպէս կը շարադրէ, որովհետեւ… իր թարգմանած լուրը գրուած է անգլերէն կամ ֆրանսերէն, իսկ այս երկու լեզուները հարկադրաբար կը դնեն այդ երկու իր-երը, այլապէս կարելի չէ գրել այդ լեզուներով:
Եւ ինք՝ հայ թարգմանիչը, ոչխարային բնազդով բառացի կը վերարտադրէ զանոնք:
3.Դերբայական դարձուած
Արեւմտահայ գրեթէ բոլոր սերունդները դպրոցէն դուրս կու գան առանց սերտած կամ հասկցած ըլլալու «դերբայական դարձուած» ըսուածը, ինչ որ հետեւանք է ոչ այնքան դասագիրքերու թերի պատրաստութեան, որքան տուեալ նիւթի թերի իմացութեան ու դասաւանդութեան: Եւ ինչ որ դպրոցը չ’ըներ, կեանքը եւ լեզուի առօրեայ կիրարկութիւնը իրենց կարգին կը դժուարանան ընելու:
Ճիշդ ի՞նչ է դերբայական դարձուածը:
Ան դերբայի մը կամ անդէմ բայի մը շուրջ յառաջացած բառակապակցութիւն մըն է պարզապէս, ուր խնդրոյ առարկայ են մասնաւորաբար ած-ով վերջացած դերեբայները՝ հարբած, խմած, յոգնած եւ այլն, որոնք «յարակատար» կը կոչուին, ինչպէս նաեւ անորոշ դերբայի հոլովներէն մէկը, մասնաւորաբար գործիականը՝ հարբելով, խմելով, յոգնելով եւ այլն:
Օրինակ՝
—Թարմ միսի համէն հարբած յովազ մը:
Այստեղ դերբայական դարձուածն է «թարմ միսի համէն հարբած» բառակապակցութիւնը, որ իբրեւ որոշիչ դրուած է յովազ գոյականին վրայ, ճիշդ ածականի մը պէս եւ կը պատասխանէ ածականին յատուկ հարցումին.
*** ինչպիսի՞ յովազ,− թարմ միսի համէն հարբած
—Թարմ միսի համէն հարբելով սուրալ:
Դերբայական դարձուածն է «թարմ միսի համէն հարբելով» բառակապակցութիւնը, որ իբրեւ ձեւի պարագայ դրուած է սուրալ բային վրայ, ճիշդ մակբայի մը պէս եւ կը պատասխանէ մակբային յատուկ հարցումին.
***ինչպէ՞ս սուրալ,− թարմ միսի համէն հարբելով
* * *
Դերբայական դարձուածը դիմաւոր բայով օժտուած նախադասութեան մէջ կրնայ գրա-ւել երեք տարբեր դիրքեր՝ իբրեւ լրացում անոր գոյականական կամ բայական մէկ անդամին:
—Թարմ միսի համէն հարբած՝ յովազը սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:
–Յովազը, թարմ միսի համէն հարբած, սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:
–Յովազը սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն՝ թարմ միսի համէն հարբած:
Նկատողութեան արժանին այստեղ դերբայական դարձուածի կէտադրութիւնն է, որ բոլորովին կայուն ու պարտադիր է: Թոյլատրելի չէ, որ առաջին եւ վերջին օրինակներուն բութերը փոխարինուին ստորակէտով, ինչ որ շատ սովորական է արեւմտահայ գրողին գրիչին տակ: Մինչ միջանկեալ դիրքի մէջ ան պարտադրաբար ստորակէտով տրոհուած է առջեւէն ու ետեւէն:
Գալով դարձուածի անդամներու շարադասութեան՝ յարակատարի պարագային ընդունելի է հետեւեալ շրջումը բոլոր դիրքերու վրայ՝ «Հարբած թարմ միսի համէն»:
Մինչ գործիական հոլովը կը ցուցաբերէ հետեւեալ բաշխումը.
ա) Նախադաս դիրքի վրայ
—Թարմ միսի համէն հարբելով՝ յովազը սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:
—Հարբելով թարմ միսի համէն՝ յովազը սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:
բ) Միջադաս դիրքի վրայ
–Յովազը, թարմ միսի համէն հարբելով, սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:
–Յովազը, հարբելով թարմ միսի համէն, սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն:
-Յովազը սկսաւ սուրալ եղնիկին ետեւէն՝ հարբելով թարմ միսի համէն:
Ուրեմն այս վերջինը ունի միայն մէ՛կ շարադասութիւն, որ կայուն ու պարտադիր է, այն է՝ որ գործիական դերբայը անմիջապէս յաջորդէ լրացեալ նախադասութեան՝ բութով մը տրոհուելով անկէ:
