Ինքնութիւն. իրականութիւն եւ առասպել

Իր հանճարեղ գործով, Թումանեան տակաւին 1912-ին ցոյց տուած է ամբողջ ժողովուրդի մը ողբերգութիւններէն մէկը, բայց այդ բոլոր իմաստութենէն մենք վերցուցած ենք միայն մէկ փոքր մասը: Մենք կը ծիծաղինք Քաջ Նազարին վրայ՝ փոխանակ զգուշանալու:

Շարունակելով մեր փնտռտուքները հայոց առասպելաբանութեան խորերը, մենք կը հանդիպինք նաեւ կերպարի մը, որուն կապուած պատմութիւնը եւս շատ ցաւալի, իսկ որոշ պարագաներու նաեւ շատ անարդար է:  Աւելին` մենք կը հանդիպինք Փոքր Մհերի բախտակցին` Արտաւազդ արքային: Եւ մէկ կողմէ մեր առջեւ կը կանգնի պետականամէտ կերպարը, որ իրօք կը տառապի զինք շրջապատող անհեթութեան պատճառով, միւս կողմէ կը փորձեն մեզ հաւատացնել, որ այդ մարդը իսկապէս սատանայ էր: Խօսքը  կը վերաբերի Մեծ Հայքի թագաւոր Արտաւազդ Ա.-ին: Այդ նոյն Արտաւազդին, զոր մենք անիծուած կը նկատենք եւ որ մինչեւ հիմա շղթայուած կը պահեն Մասիսի վիհերէն մէկուն մէջ: Ինչո՞վ մեղանչած է Արտաւազդը հայ ժողովրդին հանդէպ, որ անոր մասին

Հերոսավէպին մէջ կը պատմուի, որ չճանչնալով իր հայրը՝ Փոքր Մհեր կը մենամարտի անոր հետ, որուն համար հայրը կ'անիծէ զինք, որ ան զաւակներ չունենայ: Անէծքը կը կատարուի եւ Մհեր, որ կ'ամուսնանայ գեղեցկուհի Գոհարին հետ, չի կրնար զաւակ ունենալ:

Չկայ ազգային եւ պետական ոչ մէկ պատկերացում, թէ ի՞նչ կը ներկայացնէ հայը եւ ի՞նչ է անոր գոյութեան թէ՛ նպատակը, թէ՛ կենսապայմանը: Նոյնիսկ քննարկում գոյութիւն չունի պետական, պատմական, ազգային, ընկերային, տնտեսական, կրթական, գիտական, ռազմավարական պատկերացումներու մասին:

Ինքնութեան դրսեւորման չորս հիմնական մոտէլներն են՝ «ընտրովի» (selective), «պատմական» (historical), «հեղինակաւոր» (prestigious) եւ «ամենակեր» (ամէն ինչ ուտող-omnivorous):

Ազրպէյճանցիները դարձան մշակութային-քաղաքական տոփինկ (doping) ընդունող հասարակութիւն մը, ու այդ քաղաքակրթական թմրեցուցիչը անոնց տուաւ ինքնութեան գիտակցութիւն մը, բայց ոչ ինքնութիւն, պատմական անցեալի ծարաւ մը, բայց ոչ պատմութիւն:

Պետութեան գոյութեան դադրեցումը կրնայ ըլլալ աւելի վտանգաւոր, քան հարիւր հազարնոց թշնամի բանակները:

Հայ հասարակութիւնը յառաջացուց հայու նոր` կուսակցական չափորոշիչներով առաջնորդուող տեսակ մը, որ, ի տարբերութիւն Եւրոպայի, ոչ թէ առաջնորդուեցաւ ընկերային պահուածքի քաղաքական հոգեբանութեամբ, այլ իր խմբային-կուսակցական ձգտումներով եւ սկզբունքներով:

Որեւէ ազգի ինքնութեան ձեւաւորման համար հաւանաբար չկայ աւելի անտեսանելի եւ միեւնոյն ժամանակ կարեւոր երեւոյթ, քան տարածքային-աշխարհագրական գործօնը:

Քրիստոնէութիւնը կը շարունակէ մնալ հայ ինքնութեան մէկ պատկառելի մասը` ունենալով մեծ ու նկատելի ժառանգութիւն ինքնութեան ձեւաւորման եւ փոփոխման գործընթացին մէջ:

Ազգային ինքնութեան, այլ կերպ ըսուած՝ սեփական «ես»-ի կողմնորոշման եւ անոր մէջ յստակութիւն ընդգծող ամենակարեւոր եւ ակնառու ցուցիչը կը շարունակէ մնալ լեզուական գործօնը:

Ինքնութեան համար առաւել կարեւոր հանդիսացած են չորս ուղղութիւններ` լեզուական, կրօնական, քաղաքական, տարածքային եւ մէկ ընդհանուր իրավիճակ մը` պատմական գոյութենական յիշողութիւն: