Featured - Page 8

5. ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԵԾ ԲԱՑԱԿԱՆ՝ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹԻՒՆԸ

Սուրիոյ սարսափելի տագնապի պատմագրական մանրամասնութիւնները թարմ են  տակաւին մեր մտքերուն մէջ, տեղին չէ՞ արդեօք հարց տալ, ինչո՞ւ չտեղեկագրենք, չվաւերագրենք, չհաստատագրենք սարսափազդու այս կամ հայ գաղութներու նախորդող տագնապները եւ այդ պատճառով զանգուածային տեղաշարժերու իրադարձութիւնները, կոփուած հայ մարդուժի վիթխարի ներուժին ցիրուցան տարտղնումը, մեր կալուածներու, նիւթական մշակոյթի ժառանգութեան կորուստները, ինչո՞ւ չձեռնարկենք հիմնարկելու հայ սփիւռքի հաւաքական անվտանգութեան օրակարգի ՀՐԱՄԱՅԱԿԱՆԸ իբրեւ հիմնական բանալի թիրախ։

Եթէ կը հաւատանք «զանգուածային տեղաշարժեր»-ու մարտահրաւէրը   առանցքային է, իսկ «Սփիւռքի տարի»ներ նշանաբանները, կոչերը պիտի շարունակուին, եւ տեղ մը հասցէագրուած իրագործելի թիրախ մը ունին, հռետորաբանական խօսոյթի սաղմէն անդին գործնական դաշտ տանելու եւ բան մը փոխելու պարտաւորութիւնը կը թելադրեն, լրջախոհ իրագործելի ելքեր ունենալու հաւատարմութիւնը կ՛երաշխաւորեն, ուստի անհեռանկար բովանդակութիւններով շողշողուն ցուցադրական կոչեր, մեծատառ վերնագիրներ ՉՄՆԱԼՈՒ համար, անյապաղ պէտք է սփիւռքի համայնքներու «Անվտանգութեան» ծրագիր մը սահմանել, սփիւռքահայ  քաղաքական կառոյցները լծել այդ թիրախային մարտահրաւէրին մասին քննարկելու, ծրագրելու ու գործելու։ Անշուշտ անվտանգութիւնը ժամանակի հետ իր ընդլայնող իմաստով թէ՛ մտաւոր ժառանգութիւններով՝ լեզուի, մշակոյթի, մամլոյ եւայլ եւ թէ՛ ֆիզիքական կամ նիւթական իմաստով՝ համայնքներու, կառոյցներու, ազգապատկան կալուածներու, դպրոցներու, եկեղեցիներու եւ մեր հաւաքական բոլոր ժառանգութիւններով։

Հրամայական է մեր յաջորդ սերունդներու անվտանգութեան հիմնահարցերու հետ կապուած կրթադաստիարակչութիւնը զրահապատել, հայ սփիւռքի համայնքներու մէջ լուծումներ որոնելու հեռանկարով զինել, անվտանգութեան փրկօղակներ,  ովասիսներ ապահովել մեր ազգի տեւակայութեան համար։ 

6. ԱՂԷՏՆԵՐՈՒ, ՃԱԿԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՎՏԱՆԳՆԵՐՈՒ ՉԱՓԻ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆԸ

 Վերեւ յիշուած գրականութեան յամառօտ ակնարկէն պոկուած հիմնական մօտեցումներէն մին է նաեւ Սուրիոյ տագնապի ընթացքին տեղւոյն հայ համայնքի անհատներու հոգեվիճակը, հոգեկան խռովքը, ապրումները, աննախատեսելի աղէտը դիմագրաւելու միջոցներու վարքագիծերը, մտածելակերպը, ներսուրիական ճգնաժամի առանցքին քաղաքական, տնտեսական, ընկերային մշակութային եւ քաղաքացիական ընկալումները, մանաւանդ տագնապի զանազան փուլերուն ընթացքին ու տագնապէն ետք ապագայի հանդէպ համայնքին անուղղուածութիւնը, խառնաշփոթութիւնը, հայ գաղութի անպատրաստուածութիւնը, աղէտներու եւ քաղաքական ճգնաժամերու, վտանգի չափի տեսութեան անգոյութիւնը, աղետալի տառապանքները դիմակալելու եւ ճակատագրական պահերու ճշգրիտ եւ արագ որոշումներ առնելու, կանխելու խակութիւնը, գլխաւորաբար ակներեւ է մեր քաղաքական, կուսակցական կառոյցներու ճգնաժամային իրավիճակներու  բացայայտ՝ անհեռանկար, անհասուն եւ անիմաց ըլլալը։ Ճիշդ է, որ ճգնաժամի ընթացքին շտապ մարմիններ, օժանդակ ու հոգատար յանձախումբեր յառաջացնելու ճկունութիւնը օգտակար էր, հապճեպ եւ առժամեայ օգնութիւններ հասցնելու, տառապանքը մեղմացնելու համար։ Բայց այդ տագնապը նախատեսելու եւ ըստ այնմ վերաբերելու, նախապատրաստուելու, ծրագրելու ատակութիւնը անգոյ էր, այլ խօսքով հակաճգնաժամային քաղաքականութեան մը լուրջ բացը  ունինք։

Այդ մէկը կարելի է արդարացնել, յիշելով լիբանանահայութեան օրինակը։ Սուրիոյ ներքին տագնապէն երկու տասնամեակներ մեզ կը բաժնէին լիբանանահայութեան վշտալի տագնապի փորձէն ու փորձառութենէն, երբ Լիբանան կը բոցավառուէր ներքաղաքական պատերազմի սուր տագնապով, որ շուրջ տասնըհինգ տարիներու (1975-1990) օրհասական եւ կործանումի պատճառ դարձաւ։ Արիւնալի բախումներով, հսկայական քանդումներով, լիբանանահայութեան աշխարհացրիւ արագընթաց արտագաղթով, տեղափոխութիւններով յատկանշուեցաւ։ Յատկանշական ժամանակաշրջան մըն էր, հայոց ցեղասպանութենէն ետք կը կազմաւորուէր սփիւռքահայ երկրորդէն երրորդ սերունդի քաղաքական մտքի տեսլականի խմորումին բանաձեւումը։ Այդ բանաձեւումի տարազումը միասնականութեան  համախմբումի, միաւորումի հիմքերու վրայ չխարսխուեցաւ, այլ մեր գոյերթի տեւակայնութեան տեսլականը ԿՈՒՍԱԿՑԱԿԱՆԱՑՈՒԵՑԱՒ, պատճառելով անախորժ եւ տաղտկալի ներհամայնքային խռովումներ, վտանգելով մեր միասնականացնող, ազգային միահամուռ գոյերթի տեւակայութեան բաղձալի բանաձեւումները։ 

Լիբանանեան տասնըհինգ տարիներու կորստաբեր տագնապը օժանդակեց եւ աշխուժացուց հաւաքական արտահոսքը։ Պոկուած էր միջին արեւելքի Փարիզը նկատուող Լիբանանի եւ Լիբանանահայութեան հմայքն ու բազմամշակութային աննկարագրելի հարստութեամբ կուտակուած, խնամքով ողորկուած հայ մարդուժը՝ մեր ազգային հսկայական ներուժի ժառանգութիւնը։ Լիբանանի ներքին քաղաքական արիւնալի մղձաւանջէն քաղուած խորիմաստ դասերը, ամբարուած ներհամայնքային փորձառութիւնը, քաղաքական խորագիտութեամբ չհարստացուց սուրիահայ  քաղաքական կառոյցի հեռանկարային տեսլադաշտը, չսնանեց մեր շրջանային աշխարհաքաղաքական իրավիճակներու տեսողադաշտը ճշգրիտ, քաղաքագիտական մասնագիտութեամբ վերարժեւորելու հմտութիւնը, մասնագիտականօրէն վերլուծուելու, քաղաքատնտեսական ուղղուածութեամբ  լուրջ հեռանկար մը մեկնելու, համապատասխան ծրագիրներու կամրջումի տարբերակներ որոնելու, կանխապատրաստուելու, կազմակերպուելու, եւ մանաւանդ ծրագրաւորելու, թիրախաւորելու Սուրիահայութեան յաջորդող կողմնորոշումները, դիրքորոշումները, ուղղուածութիւնները։

7. ԱԶԳԱՅԻՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹԵԱՆ ԱՆՅԱՊԱՂԵԼԻ ԵՒ ՊԱՐՏԱՒՈՐԻՉ ՀՐԱՄԱՅԱԿԱՆԸ

Լիբանանահայութեան վշտալի տագնապի (1975-1990) փորձառութենէն երկու տասնամեակ ետք, 2011-ին ծայր առած Սուրիահայութեան ողբերգութեան հետեւանքները կը շարունակուին։ Մեր նոր ու հին հիասթափեցնող դառնութիւնները մեզ կը սթափեցնեն գրգռող հրամայականութեամբ, իրենց տողատակի յստակ պարունակով, խորհուրդով մեզ կը դրդեն, մեզ կը յորդորեն ինքնաքննարկում, բաղդատական դատողութիւն, ողջամիտ ինքնաքննադատութիւն կատարելու։

Աղէտներու եւ կորուստներու մարդաբանութեան զուգահեռ, աղէտներու նուազեցման եւ կառավարման (Risk Engineering, Risk assessment) գիտական միաւոր մը, արհեստավարժ համակարգ մը յառաջացուցա՞ծ ենք արդեօք, ակադեմական քննարկումի խորհրդածութիւններով, զրուցասեղաններով, դասընթացքներով, գիտաժողովներով բարձրացուցա՞ծ ենք մեր ազգային անվտանգութեան փորձառութեան մակարդակը, գոյացուցա՞ծ ենք համայնքային նախազգուշական բարձր պատրաստուածութեամբ միացեալ ղեկավարութեան բջիջ մը, միաւոր մը  ունենալու անհետաձգելի օրակարգը։

Եթէ կան նման նախաձեռնութիւններէ բխած զեկոյցներ, աշխատանքային ծրագիրներ ըլլա՛ն անոնք՝ ներգաղութային, միջգաղութային թէ համասփիւռքեան զեկոյցներ խիստ յանձնարարելի է զանոնք հրապարակելով եւ գործնական ծրագիրներով գործի մղելը, աշխատանքի լծելը։ Յանձնառու այն ժամանակն է, որ հայ Սփիւռքը կեդրոնանայ իր ներազգային տագնապներու, մարտահրաւէրներու եւ ինքնութեան զրահապատումի անյետաձգելի հարցերուն վրայ։ Գիտական, արհեստավարժ ու գործնական ելքեր գտնելու ուղղութեամբ, մեր անվտանգութիւնը, տեւակայութիւնը միայն խօսոյթներով, լոզունքներով չպահենք [4] [5]։

Ինչպիսի՞ գործելակերպերով պէտք է դիմագրաւենք մեր ազգային անվտանգութեան դիմաց ցցուող սպառնալիքները, որոնք սունկի նման արագօրէն կը վերածուին ահաւոր մարտահրաւէրներու՝ մեզ պարտաւորեցնելով անյապաղելի մշտադիտարկումի գործնական առաջնահերթութիւններու։

Տագնապի սկիզբը համայնքի այսպէս կոչուած ղեկավարութիւնները, քաղաքական դիրքի վրայ անուանուած կամ նշանակուած կուսակցական ղեկավարները անհեռանկար էին, համայնքի հաւաքական անվտանգութիւնը ապահովող համոզիչ հեռապատկեր մը չունէին։ Թերեւս արտագաղթի դէմ էին, չէին ուզեր, որ տեղի ունենայ զանգուածային արտագաղթը, բայց ի՞նչ ծրագիր կամ ի՞նչպիսի գործելաոճ ունէին արտագաղթը կասեցնելու կամ նուազեցնելու համար։ Ահագնացող տագնապի օրերու թաւալումին հետ անաղմուկ սուսիկ-փուսիկ անոնցմէ շատեր հեռացան, արտագաղթեցին։

Լաւ հարց տանք, եթէ մեր համայնքի քաղաքական ղեկավարութիւնները, նշանակուած կուսակցական ղեկավարները, ՀԵՌԱՏԵՍ ՈՒ ԳԻՏԱԿԱՆՕՐԷՆ չմտածեն, մասնագիտականօրէն չվերլուծեն, ազգապահպանման հաւաքական դեղագիրներ չնախատեսեն, հայ համայնքի հաւաքական անվտանգութիւնը չծրագրեն, չհամակարգեն ու զայն չհսկեն, հապա ո՞ր կառոյցը կամ ո՞վ պիտի ստանցնէ ճակատագրական օրերու, ճգնաժամային իրավիճակներու պատասխանատուութիւնը, հոգատարութիւնը, խնամատիրութիւնը։

Սփիւռքահայ կառոյցները չունին հաստատութենական (Institutional) մտածողութեան համակարգեր, զգալի է մեր հաստատութենական քաղաքականութեան անգոյութիւնը։ Սփիւռքի մեր կառոյցը պետական հաւաքականութիւն ՉԷ, ուստի չկան մեր ազգի հանդէպ, պատասխանատուութեան, համարատուութեան եւ հաշուետուութեան լծակներ, դէտեր, մարմիններ։

Սփիւռքի մեր կառոյցներու կազմութիւնը եւ հայակենցաղ շարունակելու կամքը տնօրինուած է ազգասիրութեան եւ սիրողական մակարդակով, կառուցուած է ընդհանրապէս ձրիաբար ծառայելու, ազգային ջահը սրտին սեղմած սիրայօժար նուիրեալներու հաւատամքներու նուիրուածութեամբ [4, 5]։

8. ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅՈՒՆ ՀԱՄԱՐ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄԸ ԳԵՐԽՆԴԻՐ Է

 Սուրիոյ տագնապէն ծնունդ առած գրականութեան վերաքաղէն կարելի է նկատել եւ հաստատել, որ քաղաքական շուարած դիրքորոշումը գերխնդիր էր, եւ է՛ այսօր։

ընդհանրապէս սփիւռքահայ բոլոր համայնքներու համար դարերէ ի վեր  կողմնորոշուելու չլուծուած հարց մը ունինք, այդ պատճառով միշտ ալ զիչած  կամ կորսնցուցած ենք տասնեակ տարիներով մեր իրագործած նիւթաբարոյական ժառանգութիւնները, հաւատալով նաեւ, որ մեր ստեղծագործած հայկական ժառանգութիւնը, իբրեւ համամարդկային ժառանգութիւն, պիտի յաւերժանայ տեղւոյն պայմաններուն մէջ, որոնք հայրենի հողի վրայ չեն։ Այն իմաստով, որ Լիբանանահայութեան տասնըհինգ տարիներու արիւնոտ վէրքը, իրավիճակը նախատեսելու բանիմացութիւնը չզարգացուցինք, չխորացուցինք, դարձեալ դասեր չքաղեցինք, պահ մը չմտածեցինք՝ թէ ի՞նչը եւ ինչպէ՞ս ծրագրել, ի՞նչ պէտք է ընել, ինչպէ՞ս ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒԻԼ եթէ այդ ահռելի, անսպասելի տագնապը կրկնուի սահմանակից հայ համայնքին՝ Սուրիոյ մէջ, ինչպէս Լիբանանէն ետք իրաքահայութիւնը, իրանահայութիւնը տանչուեցաւ Իրաք-Իրան պատերազմով։ Այդ բոլորը իբրեւ ճակատագրական իրողութիւններ ընկալեցինք, ընդունեցինք եւ կ՛ընդունինք իբրեւ «Հայու ճակատագիր է» ըսելով, հաւատալով կը հաւատանք, որ «Մեր չար բախտն է», բայց հաստատակամ կը շարունակենք շինարարական կոթողներու վիթխարի եւ մեծածախս նախագիծերու հանգանակութիւններ ծրագրել, նուիրատուներ որսալ։

Մեր ազգային մեծագոյն, լրջագոյն եւ hարուածող տագնապներէն մէկն է մեր արտագաղթը եւ սփիւռքներու մէջ մեր սրընթաց ու հեզասահ ձուլումը։ Հաւաքական արտագաղթի հանդէպ մենք անկազմակերպ ենք, անծրագիր եւ անկարգապահ ենք եւ այդպէս ալ վերաբերուեցանք սրընթացօրէն ծայր արած ներքին այդ տագնապներուն հետ։ Հեռատեսութեան ակնթարթ մը նոյնիսկ չունենալով, չմտաբերելով, չպատկերացնելով, որ Լիբանանահայութեան տագնապը եւ հայ գաղութներու նախորդող կործանիչ փորձերը առաջինը չէին, անվիճելի հաւանականութեամբ արտագաղթի մեր տագնապները կրնային կրկնուիլ եւ պիտի կրկնուին Միջին Արեւելքի մէջ։

Այս տարածաշրջանին մէջ պատերազմներու, հակամարտութիւններու պատմութիւնը, շարունակական է տարբեր պիտակներով, մանաւանդ Օսմանեան կայսրութեան փլուզումէն ետք ա՛յնքան փխռուն քաղաքականութեամբ բանող եւ մանաւանդ՝ տնտեսական եւ քաղաքական ներքին փակուղիներով, ինչպէս նաեւ ընկերային յարափոփոխ տագնապներով եւ ընդհանրապէս պայթունավտանգ՝ Լիբանանի, Թուրքիոյ, Իրաքի, Սուրիոյ եւ այլ հայրենամերձ հայ համայնքներ պարփակող միապետական համակարգով կառուցուած երկիրներուն մէջ։

9. ԵԶՐԱՓԱԿԻՉ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐ

• Մեր ազգային հաւաքական սարսափելի հոգեխոցէն՝ Հայոց ցեղասպանութենէն ետք՝ վերջին ութը տասմանեակներու աշխարհաքաղաքական յարափոփոխ իրավիճակները, զանազան երկիրներուն մէջ բախտորոշ տագնապները կը շարունակուին: Տեղաշարժելով նաեւ հոն ապրող հայ համայնքներու անհատները, զանգուածային արտագաղթերը եւ հայաթափումը, որ աւելի կը սատարէ հայ փոքրամասնութեան թիւի նոսրացումին, կրկնակի վերսփիւռքացումին, քիչ մը աւելի սպառնալով մեր ազգային տեւականութեան, մշտականութեան։ Արտագաղթերու եւ հայաթափումի նոյն կրկնութիւնները տարբեր տեղանուններով, մեզ պէտք է թախանձեն մտածելու, դատելու եւ կողմնորոշուելու, իրատեսութեան լուրջ եւ գործնական ուղիներ խորհրդածելու։
• Անկասելի արտագաղթերը, ենթադրաբար արեւմտեան կողմն աշխարհի ովասիսներու ուղեգիծ մը, ընտրութիւն մը ունին։ Նոր ովասիսներու ընտրութիւնը, կարծեցեալ այն վարկածը ունի, որ աւելի անվտանգ, խաղաղ եւ բարօրութեամբ լեցուն եւ երբեմն ալ անխախտ, մշտնջենաւոր բնորոշումով կ՛արդարացուի։ Ընտրութիւն մը, որ վճռորոշ դեր կը խաղայ երիտասարդ սերունդի՝ հայու ինքնութեան կամ ազգային դիմագիծի ինքնըմբռնումի եւ ինքնաճանաչողութեան փնտռտուքին ընթացքին, որ կարելի է յատկանշել իբրեւ՝ ԶԳԱՑԱԿԱՆ ԿԱՄ ԳԻՏԱԿՑԱԿԱՆ ՀԱՅ ԻՆՔՆՈՒԹԵԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆԸՄԲՌՆՈՒՄՈՎ։ Նոր համաշխարհայնացած արեւմտեան ովասիսները պարտադրեալ ենթարկուածութիւն մը կը հարկադրեն յաջորդող մեր սերունդներու ինքնութեան վրայ, որ ընդհանրապէս ժամանակի թաւալումին հետ զգացական բնորոշումի կը յանգեցնէ, երբ անոնք պիտի ըսեն՝ «I feel that I am Armenian», «Կը զգամ թէ հայ եմ», իսկ խոր ինքնագիտակցութեամբ անհերքելի ազգակենցաղ նշանակէտն է՝ «հաստատ կը գիտակցիմ, որ հայ եմ»։ Զզգացական եւ գիտակցական ինքնութեան բնորոշումի հրամայականին դիմաց սփիւռքը տակաւին անխօս է, անձեռնհաս ու ԱՆԾՐԱԳԻՐ Է այսօր։ Բացի անտարբերութենէն եւ շողշողուն լոզունքներէն եւ կոչերէն, այդ գերմարտահրաւէրը մեր ԲՈԼՈՐ ղեկավարութիւններու միաւորները ինքնաքննարկումի եւ զգաստութեան ՊԷՏՔ Է ԿՈՉԷ, մեզ ԱՐՄԿԱՀԱՐԷ ԵՒ ՄՂԷ յանձնառու պատասխանատուութեան, ինքնաքննադատութեան եւ գործնական քայլափոխի։
• Ներկայիս անվերջ նորացուող դրութիւններով համացանցային դարաշրջանի լայն կարելիութիւնները օգտագործողներն ենք, ըլլա՛յ անձնական, թէ արհեստագիտական ասպարէզներու մէջ, հրամայական է, որ անոնց օգտագործումը ըլլայ նաեւ աշխարհասփիւռ հայ համայնքի միաւորներու միչեւ՝ արդի ցանցանեարդ (Neural), հեռահաղորդակցութեան (telecommunication) եւ այլ համակարգերու միջոցներով, օգտագործելով նաեւ արհեստական բանականութիւնը (Artificial Intelligence), որ դարձած է մեր առօրեայ կեանքի անբաժանելի մասը` այդ կը նշանակէ` ստեղծագործ եւ մասնագիտական, բազմաշերտ ու բազմաբովանդակ մտածողութեան հրամայականը կայ մեր ներգաղութային, միջգաղութային թէ համասփիւռքեան կեանքի տարբեր ոլորտներու մէջ, համագործակցելու կերպերը ամրապնդելու, ցանցակերպ խմբաւորումներով միաւորելու, օղակաւորելու, համախմբելու, վերարժեւորելու եւ ծրագրաւորելու։
• Արտագաղթերու դառնահամ տագնապներ համտեսող հայ սփիւռքը, աւանդական հաղորդակցութեան կողքին համացանցային արհեստագիտութեան օգնութեամբ ՀԱՐԿԱԴՐՈՒԱԾ Է, որ 1) ցանցակերպ հաղորդակցութեան կամրջումի, ինքնայօժար հանդիպումի, համատեղումի եւ համարկումի մասնագիտական գործադաշտերու պուրակներ ստեղծէ, 2) չվերադարձող հայրենակիցներու հետ հաղորդակցական առցանց միջոցներով միացնէ, խմբակներ կազմէ, 3) վերոյիշեալ օրակարգերը մտորելու, մասնագիտական միջգործնական (Interactive)  աշխատակազմեր, խմբաւորումներ ստեղծէ, որոնց հրամայական օրակարգերէն են՝
• Ա) աշխատանքային ուղիներ ճշդել մեր հաւաքական միգամած յիշողութեան փրկութիւնը ապահովելու համար,
• Բ) Սփիւռքահայութեան մարդաբանութեան ծրագիրներու գործընթացներ մշակել եւ գործիքակազմեր որոնել,
• Գ) ապահովել հայ համայնքներու անվտանգութեան յանձնառու հեռանկարային քաղաքականութեան օրակարգի քննարկումը, մշտադիտարկումը եւ վերջապէս՝
• Դ) հայ փոքրամասնութիւններու ԳՈՅԱՏԵՒՈՒԹԵԱՆ (sustainability) հիմնահարցը հիմնաւորել եւ քառաժայր խարիսխներով արմատաւորել։

Կը հաւատանք, որ նման գործելաոճի օգնութեամբ պիտի կարողանանք հայ մարդու այս պարագային ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅՈՒ տեսակի կենսագոյութեան ապագայակերտ տեսլականը՝ ծրագրուած գիտական գործիքակազմերով, միացեալ յանձնառութեամբ հոգատարելու եւ յատկապէս ԳՈՅԱՏԵՒՈՒԹԵԱՆ մարտահրաւէրը նուաճելու։

ՎԵՐՋ

[1] https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%BB%D5%B6%D5%A4%D5%A5%D6%84%D5%BD:%D4%BD%D5%A1%D5%BC%D5%B6%D5%A1%D5%AF_%D6%85%D6%80%D5%A5%D6%80_%D5%80%D5%A1%D5%AC%D5%A7%D5%BA%D5%AB_%D5%B4%D5%A7%D5%BB,_%D4%B9%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%BD_%D4%B9%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D5%A1%D5%B6.djvu

[2] Արա Սայեղ; „Ապագայատեսիլ www.periotem.com”  Գանձասար 2005 թուականի բացառիկ, էջ 119-120.

[3] Ա․ Ս․, «Սփիւռքի Մրցունակ Գիտական Կեդրոնները Այլընտրանքային Անհրաժեշտ Թթուածին»,  https://hairenikweekly.com/?p=53548          

[4] Ա․Ս.; «Մենք Սփիւռ­քի միջազգային ճանաչելիութեան եւ օրինաճանաչութեան հարց մը ունինք» https://darperag21.net/%d5%b4%d5%a5%d5%b6%d6%84-%d5%bd%d6%83%d5%ab%d6%82%d5%bc%d6%84%d5%ab-%d5%b4%d5%ab%d5%bb%d5%a1%d5%a6%d5%a3%d5%a1%d5%b5%d5%ab%d5%b6-%d5%b3%d5%a1%d5%b6%d5%a1%d5%b9%d5%a5%d5%ac%d5%ab%d5%b8/

[5] Ա․Ս.; «Սփիւռ­քը պէտք ու­նի գի­տա­կան հիմ­նադ­րամ­նե­րու», https://darperag21.net/%d5%bd%d6%83%d5%ab%d6%82%d5%bc%d6%84%d5%a8-%d5%ba%d5%a7%d5%bf%d6%84-%d5%b8%d6%82%d5%b6%d5%ab-%d5%a3%d5%ab%d5%bf%d5%a1%d5%af%d5%a1%d5%b6-%d5%b0%d5%ab%d5%b4%d5%b6/

«Տեղ մը բան մը փտած է Դանիոյ թագաւորութեան մէջ»
Շեքսպիր «Համլեթ»

“Something is rotten in the state of Denmark”
William Shakespeare

Այս տարի Օսքար շնորհուեցաւ ուքրանացի բեմադրիչ Մսթիսլաւ Չեռնովի «20 օր Մարիոփոլի մէջ» ֆիլմին՝ իբրեւ «լաւագոյն վաւերագրական երկար ֆիլմ»:

Մէկ կողմ ձգելով այդ հանդիսութեան ամբողջ կեղծիքը եւ յուզումնալից, տպաւորիչ, բայց անօգուտ ճառերը, հարց կը ծագի, թէ ինչո՞ւ շնորհեցին եւ ինչու՞ համար: Թերեւս ինչո՞ւ շնորհեցին հարցումին պատասխանը պարզ է․ այս քաղաքական Օսքար էր, եւ շնորհեցին, որովհետեւ ան նաեւ միջոց մըն էր ռուսերը հարուածելու: Բայց քաղաքական պարունակին անցնելէ առաջ, այլ մը հարց․ ինչու՞ համար շնորհեցին այդ մրցանակը: Մի՞թէ այս առաջին անարդար պատերազմն էր աշխարհի մէջ, առաջին ներխուժումը, առաջին ոճիրը կամ առաջին անմեղ զոհերը: Կամ ալ առաջին լաւագոյն վաւերագրականը, թէ ինչպէ՞ս կը մահանան անմեղ մարդիկ: Այսինքն այս Օսքարը կը տրուի ուքրանացիներուն՝ «լաւագոյն մահուան» թեկնածութիւնը շահած ըլլալու առիթո՞վ, եւ վերջ. մրցանակը տրուած է, իսկ ուքրանացիները թող շարունակեն հերոսաբար մեռնիլ: Այդ ոեւէ մէկուն հարցը չէ, թերեւս ալ Կրէմմի (Grammy) ալ շահին, մանաւանդ, որ 2022-ին արդէն, ուքրանացիները շահեցան Eurovision-ի առաջնութիւնը: Ուքրանացիները աւելի նողկալի ձեւով ծաղրել կարելի չէր:

Կը թուի, թէ կը վերադառնանք հին հռոմէացիներու դաժանութիւններու առաքինութեան դարաշարջանին, երբ կրկէսի մէջ հաւաքուած հանդիսատեսը հաճոյքով կը դիտէր ճակատագրի բերումով զիրար սպանելու ստիպուած սուսերամարտիկները (gladiators) եւ կը ծափէր թէ՛ մեռնողին, թէ՛ սպանողին: Հեգնանքը այն էր, որ սուսերամարտիկները զիրար կը սպանէին առանց իրարու ճանաչելու ու թշնամանքի: Անոնք զիրար կը սպանէին, որ ամբոխը հրճուի, ուրախանայ եւ տակաւին բութ մատն ալ վեր ու վար ընէ՝ մահ կամ կեանք որոշելով: Եւ հիմա` 2024 թուականին, մերօրեայ կրկէսներուն մէջ հանդիսատեսը բութ մատը վեր կը բարձրացնէ սուսերամարտիկ Ուքրանիոյ ու ծափ կու տայ՝ լաւ մեռնելու համար: Ուրեմն կեցցէ՛ կեանքը:

Եւ զարմանալին այդ համընդհանուր ուրախութիւնն է, որով կը նշեն, թէ «ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհը դատապարտեց․․․»: Այդ անամօթութիւնը տեսնելով` կը մնայ միայն իրենց ամօթէն կարմրին այն ազգերը, որոնք տակաւին օսքար չեն ստացած իրենց տառապանքին դիմաց: Օրինակ, կարելի էր հայերուն Օսքար շնորհել «հինգերորդ սերունդի պատերազմին (fifth generation war) մէջ առաջինը մեռնելու» անուանակարգին մէջ: Հայերուն նոյնիսկ քանի մը Օսքար կարելի է տալ որպէս «առաջին անգամ ցեղասպանուած» ըլլալու անուանակարգին մէջ: Հրէաներուն ալ կարելի է Օսքար տալ որպէս «դարուն մեծագոյն ցեղասպանուածը» անուանակարգին մէջ, բայց յետոյ զրկել այդ Օսքարէն ու զայն շնորհել պաղեստինցիներուն, որովհետեւ հրէաները այսօր զանոնք ցեղասպանութեան կ’ենթարկեն: Ճափոնացիներուն ալ կարելի է Օսքար շնորհել «առաջին կորիզային ռմբակոծման ենթարկուածի» անուանակարգին մէջ: Ափրիկէի մէջ կարելի է փոքրիկ օսքարներու ամբողջ գործարան մը բանալ ու օրը երկու անգամ Օսքար տալ այն դժբախտ ցեղերուն, որոնք ստրուկ դարձած են իրենց ծննդավայրերուն մէջ եւրոպացիներուն ուրանիում, ադամանդ ու նաւթ հայթայթելու համար:

Սինիք կը հնչէ չէ՞: Այո՛, որովհետեւ ամբողջ ազգի մը տառապանքին համար ընդամէնը մէկ Օսքար կը տրուի: ի՞նչ կը փոխուի: Ուքրանացիներու տառապանքը կը սկսի մեղմանա՞լ: Բաւ է, կրնան ըսել ոմանք, Ուքրանիան առանձին չէ, բոլոր քաղաքակիրթ աշխարհը օգնութեան ձեռք երկարած է ու զէնք կու տայ անոնց: Այո ի հարկէ: Զէնք կու տայ: Հիմա ալ Օսքար: Բայց միեւնոյն ժամանակ չեն խորշիր նոյն այդ ռուսերէն նաւթ ու կազ գնելէ, հացահատիկ եւ այլն, թէեւ այդ բոլորը այլ երկիրներու միջոցով: Այսինքն, մէկ կողմէ Օսքար կու տան, միւս կողմէ կը շարունակեն առեւտուր ընել անոր հետ, որու դէմ կը պայքարի իրենց օսքարակիր ընտրեալը: Ուրեմն, գրողը տանի, ինչու՞ համար Օսքար կու տան: Ինչ է, ներկայացո՞ւմ է, թէ՞ հանդէս, որ մրցանակ կը շնորհեն: Իսկ թերեւս ռուսերուն ու թուրքերուն ալ «ոսկէ ազնուամորի» (Golden Raspberry) հակամրցանակը շնորհուի «վատագոյն դաշնակից»ի , իսկ Ազրպէյճանին՝ «տարուան բռնագրաւողը» անուանակարգին մէջ: Միւս կողմէ ալ աշխարհի բոլոր մեծ եւ զօրաւոր երկիրներուն կարելի է շնորհել «լաւագոյն նախայարձակ»ի անուանակարգի օսքար, որովհետեւ բոլորն ալ, մեծ հաշուով, թքած ունին մարդկային տառապանքին վրայ, քանի որ այսօր եւս, ինչպէս դարեր առաջ, կարեւոր է միայն շահը եւ այդ շահուն համար ալ կ’արհամարհուի կեանքը:

Ուքրանական Օսքարը կարելի էր ծաղրական չհամարել, եթէ հաւաքական արեւմուտքը իրօք ցոյց տար, որ կը մերժէ, կը դատապարտէ, չ’ընդունիր: Բայց մէկ կողմէ ուքրանացիներուն Օսքար կու տայ, միւս կողմէ՝ կը տաքնայ ռուսական կազով: Ու միաժամանակ ոչ մէկ գործնական քայլի կը դիմէ վերջ տարու ազրպէյճանցիներու կողմէ Հայաստանէն տարածքներու բռնագրաւումին կամ Կազայի սպանդը դադարեցնելու համար: Ով գիտէ, բայց հաւաքական արեւմուտքը կրնայ կանխել ուզած տագնապը, կրնայ զսպել ուզած նախայարձակը, բայց մինչեւ որ լուր մը տեղ հասնի , մինչեւ որ երկար-բարակ ժողովներ, քննարկում, որոշում, քուէարկութիւն տեղի ունենան․․․այդ ընթացքին ամբողջ ժողովուրդ մը հայրենազուրկ կը դառնայ ու կը տեղահանուի, ինչպէս, որ պատահեցաւ Արցախի պարագային եւ այլ ժողովուրդ մը պարզապէս ջարդի կ’ենթարկուի եւ դեռ կը յայտարարուի, թէ զանոնք, բոլորը՝ մեծ, փոքր, կին, այր, երեխայ` պէտք է սպանել, ինչպէս որ իսրայէլացիք հիմա կը սպանեն Կազայի ժողովուրդը:

Իսկ մի՞թէ աշխարհը մինչեւ այս Օսքարը երբեք չէր լսած որեւէ նման դէպքի մը մասին: Ուրեմն ինչո՞ւ ուքրանացիներուն Օսքար տրուեցաւ: Մի՞թէ մահուան դատապարուածին նահատակի դափնեպսակ հագցնելով կը բաւարարուին: Ուրեմն ինչո՞ւ Օսքար կը շնորհուի: Այս «շո» չէ: Աշխարհի մէջ ամերիկեան ոչ մէկ «շո» չի չի կրնար հասկնալ, չի կրնար պատկերացնել, թէ ի՞նչ կը նշանակէ, երբ գլխուդ վրայ ռումբեր ու հրթիռներ կը սաւառնին, երբ մայուն կրակոց կայ, երբ պատերազմ է: Անոնք մոռցած են, թէ ի՞նչ կը նշանակէ պատերազմ: Իսկ մենք չենք մոռցած: Մեզի պարզապէս թոյլ չեն տուած մոռնալու պատերազմը: Ու ես մարդկայնօրէն կը ցաւակցիմ ուքրանացիներուն, ռուսերուն, արաբներուն, հրէաներուն․․․․․բոլորին, որովհետեւ զանոնք գիշատիչի պէս կատաղեցուցած են ու իրարու վրայ քշած: Ու ես կը հասկնամ անոնց բոլորին, որովհետեւ ընդամէնը քանի մը ամիս առաջ իմ ժողովուրդս տեղահանուեցաւ Արցախէն եւ քանի մը տարի առաջ իմ հայրենիքս՝ Արցախը դժոխքի վերածուեցաւ: Իսկ անոր համար նոյնիսկ Օսքարը` հաւատացեք․․․շատ շատ քիչ է: Այնքա՛ն քիչ:

Կը մնայ կրկին ու կրկին դառնանալ, թէ որքան աժան կ’արժէ մարդկային կեանքն ու տառապանքը: Ամէն օր, գրեթէ ամէն օր աշխարհի մէջ սարսափելի բաներ կը կատարուին եւ ամեն օր մենք սարսափով կը սպասենք նոր արհաւիրքներու: Եւ փոխանակ ուշքի գալու, հասկնալու, որ ամէն պատերազմ կրնայ ըլլալ վերջինը, բայց ոչ թէ գիտակցական բարձրութեան, այլ կործանարար չարութեան հետեւանքով, մենք ոչ միայն չենք սթափիր մարդկայնօրէն, այլեւ կը կապկենք ամբողջ իրողութիւն մը, որովհետեւ շահեր կան: Քաղաքական ու տնտեսական, ելեւմտական եւ այլն: Ու եթէ կայ մարդ մը, որ կրնայ ապացուցել, որ աշխարհի մէջ կայ բան մը, յանուն որու կարելի է խեղդել հինգ տարեկան երեխայ մը, որ կարելի է գլխատել անօգնական ծերունի մը, որ կարելի է սովամահ դարձնել ամբողջ ժողովուրդ մը եւ անոր համար պարգեւատրել զոհերը, ապա հայերը առաւելագոյն տիտղոսները կը ստանային: Եւ եթէ ոեւէ մէկը կրնայ, ապա կը մնայ միայն կամ անձնասպան ըլլալ կամ մոռնալ, որ մոլորակին վրայ երբեւէ մարդիկ ապրած են: Ու եթէ մենք իւրաքանչիւր քայլով կ’ապացուցենք, որ կորսնցնենք ճանչնալու, յիշելու, գնահատելու, համեմատելու ու մեկնաբանելու կարողութիւնը, այսինքն այն բոլորը, որ մեզ «բանական» կը դարձնէ, ուրեմն մենք կը կրկնենք Նիցչէի «աստուած մեռած է» միտքը ու շարունակել պատռել զիրար: Որովհետեւ Աստուած չի կրնար ողջ ըլլալ աշխարհի մը մէջ, ուր կը պատերազմին նոյն Աստուծոյ հաւատացնողները, ուր կը սպանեն կեանք խնդրողները եւ ուր կեանքը սարսափելի հակադրութիւններու անտանելի փունջ մըն է եւ «որքան բաներ կան, Հորացիոյ, երկինքի եւ երկրի վրայ, որ երբեւիցէ փիլիսոփայութիւնդ չէ ալ երազած»,- կ’ըսէր Շեքսպիրը (“There are more things in heaven and earth, Horatio, Than are dreamt of in your philosophy”):

Եւ ուրեմն` կեցցէ կեանքը, այն յոյսով, որ օր մը ան աւելի կարեւոր կը դառնայ. որեւէ մրցանակէ ու շահէ աւելի կարեւոր, որովհետեւ հակառակը` սուսերամարտիկներու կրէսն է ու անոր արիւնարբու հանդիսատեսը:

Հ․գ․ Լաւ այն էր, որ Ռիտլի Սքոթի «Նափոլէոնը» որեւէ մրցանակ չստացաւ:

Ստորեւ «Foreign Affairs»էն թարգմանաբար կու տանք Կրեկ Քարլսթրոմի «Քաոս Միջին Արեւելքի մէջ. ոչ ոք կ’ուզէ պատասխանատւութիւն ստանձնել» խորագեալ յօդուածը, որ լոյս տեսած է 6 մարտ 2024-ին: Առանց բաժնելու Քարլսթրոմի բոլոր տեսակէտները, յօդուածը կը հրապարակենք իր հետաքրքրականութեան համար:

Պատերազմները կրնան պարզաբանել, կրնան նաեւ շփոթեցնել: 1967-ի Վեցօրեայ պատերազմին մասին ընդունուած կարծիքը կը պնդէ, որ Իսրայէլ արագօրէն ջախջախեց արաբական ազգայնականութեան ալիքը, որ կը տարածուէր Միջին Արեւելքի մէջ եւ կը տապալէր միապետները: 2006-ի Լիբանանի պատերազմի պատումին համաձայն, Հըզպալլա հաւասարութիւն արձանագրեց Իսրայէլի դէմ եւ խորտակեց անպարտելի թուացող անոր զինուորական պատկերը՝ ժամանակի մը մէջ, երբ արաբական բանակները շատոնց լքած էին Իսրայէլի դէմ պայքարը: Արաբաեւիսրայէլեան հակամարտութիւնները յաճախ կը նպաստեն պարզաբանելու իրադարձութիւններ: Պատերազմի օրերը կը ջնջեն այնպիսի գաղափարներ, որոնք գերակշռող էին տասնամեակներ շարունակ:

Այսուհանդերձ, այս պատերազմներէն բխող պատմութիւնները յաճախ հակամէտ կ’ըլլան սեփական առասպելներու ստեղծումին:1967-ի պատմութիւնը, թէեւ ամբողջովին չի համապատասխաներ իրականութեան, սակայն չափազանց պարզացուած է: Եգիպտոսի մէջ, Կամալ Ապտել Նասէրի նման վարչակարգերը միշտ աւելի դրդուած եղած են սեփական նեղ շահերէ, քան համաարաբականութեան վեհ նպատակներէն, պարզապէս կիրարկելով այս վերջինը, երբ ան կը ծառայէր առաջինին: Նման ղեկավարներ իրենց պետութիւնները կը ծանրաբեռնէին քաղաքական եւ տնտեսական հարցերով, որոնք կը յամենան մինչեւ այսօր: 1967-ին, անոնց կրած աղէտալի պարտութիւնը կրնար արագացնել իրենց մահը, բայց անոնք, ամէն պարագայի, փուլ կու գային իրենց իսկ ստեղծած հակասութիւններուն տակ:

Նոյնը կը վերաբերի 2006-ին Հըզպալլայի դէմ պատերազմին: Այդ մէկը Իսրայէլի առաջին զինուորական պարտութիւնը չէր. վկայ Հարաւային Լիբանանի անոր երկարատեւ գրաւումը, որ աւարտեցաւ պատերազմէն ընդամէնը վեց տարի առաջ՝ միակողմանի նուաստացուցիչ նահանջով եւ Իսրայէլի կողմէ վստահելի նկատուած ուժերուն՝ Հարաւային Լիբանանի բանակին արագ փլուզումով: Իսրայէլ անպարտելի կը թուէր, որովհետեւ անոր ամենէն լուրջ թշնամիները յանձնուած էին: Բայց պատերազմը փոփոխութեան կ’ենթարկուէր, առնուազն Միջին Արեւելքի մէջ, ուր բանակներու միջեւ պատերազմները տեղի կու տային ոչ պետական դերակատարներու դէմ մաշումի մարտավարութեան: Իսրայէլ, նաեւ Միացեալ Նահանգներ, կը սկսէին դասական մարտավարութիւնները փոխարինող միջոցներ որոնելու՝ ոչ դասական սպառնալիքներ դիմագրաւել կարենալու համար:

Դեռ կանուխ է արաբաեւիսրայէլեան վերջին պատերազմէն ամբողջական եզրայանգումներ կատարելու: Սակայն, Իսրայէլի եւ Համասի միջեւ հինգ ամիսէ ի վեր շարունակուող կռիւները արդէն իսկ իմաստազրկած են որոշ մեծ առասպելներ` թէ՛ պաղեստինեան դատը մեռած է, թէ՛ Իսրայէլի եւ Ծոցի երկիրներուն միջեւ ձեւաւորուող դաշինքը կրնայ հակակշռել Իրանը, թէ՛ հակամարտութիւններէ սպառած այս տարածաշրջանը կ’ուղղուի դէպի հանդարտութիւն եւ տնտեսական բարգաւաճում, եւ թէ՛ իսկապէս երեւան եկած է յետամերիկեան Միջին Արեւելքը:

Հիմա յստակ կը տեսնեմ

Մինչեւ 7 հոկտեմբեր, պաղեստինցիներու նկատմամբ Իսրայէլի երկարամեայ «բաժնէ որ տիրես» ռազմավարութիւնը յաջողած կը թուէր: Վարչապետ Բենիամին Նաթանիահու ամէն ինչ ըրաւ Պաղեստինեան ինքնավարութիւնը խարխլելու համար, նոյնիսկ ան համաձայնութիւններ կնքեց Համասի հետ եւ դիւրացուց Կազայի մէջ անոր կառավարութեան միլիառաւոր տոլարներու փոխանցումը. ապա ան յայտարարեց, որ Իսրայէլ բանակցող գործընկեր չունի պաղեստինեան կողմէն, որովհետեւ Համաս աւելի զօրաւոր հատուած կը ներկայացնէ: Պարագայական բախումներ թէեւ կը պատահէին, ինչպէս մէկշաբաթեայ կարճ կռիւներ Կազայի մէջ կամ մեկուսացուած յարձակումներ Երուսաղէմի եւ Արեւմտեան ափին մէջ, գերակշռող էր այն կարծիքը, որ Պաղեստինցի ժողովուրդը այնքան ճնշուած ու բաժնուած էր, որ կարողութիւնը չունէր կազմակերպելու աւելի երկար կամ համակարգուած գործողութիւններ: Աշխարհը կորսնցուցած էր իր հետաքրքրութիւնը անոնց դատին նկատմամբ: Միացեալ Նահանգներ այլեւս չէր ուզեր միջնորդի դեր խաղալ: Չինաստան ու Հնդկաստան այլ առաջնահերթութիւններ ունէին: Նոյնիսկ արաբական որոշ երկիրներ աւելի շահագրգռուած էին համաձայնագիրներ կնքելով բարձր արհեստագիտութեան տիրացած իսրայէլեան ընկերութիւններու հետ, քան պաղեստինեան պետութիւն ստեղծելու հարցով: Ոչ մէկ ճնշում կար Իսրայէլի վրայ՝ վերջ տալու իր բռնագրաւումին, որ կ’ենթադրուէր թէ պիտի կարենայ պահել անորոշ ժամանակով եւ փոքր գին վճարելով:

Այս մէկը Նաթանիահուի տեսակէտն էր, բայց զայն կը բաժնէին շատեր: Բոլոր շերտերու իսրայէլցիները կը կարծէին, որ կրնան խուսափիլ պաղեստինեան հարցէն: Տասնամեակ մը առաջ, երբ Իսհակ Հերցոկ (այժմ Իսրայէլի նախագահ) Նաթանիահուի գլխաւոր ձախակողմեան մրցակիցն էր վարչապետութեան պաշտօնին, ան շատ աւելի ժամանակ կը վատնէր արեգակնային ուժանիւթի մասին խօսելով, քան՝ իսրայէլեւպաղեստինեան հակամարտութեան: Հարցախոյզեր ցոյց կուտային, որ իսրայէլցի հրեաներուն մեծ մասը կը նախընտրէ ներկայ իրավիճակին պահպանումը, քան հետամուտ ըլլալ երկու պետութիւններ ստեղծելու լուծումին:

Նաթանիահուի տեսակէտը, անշուշտ, բացարձակօրէն սխալ էր: Շատերու համար զարմանալի էր, որ վերանորոգուած հակամարտութիւնը կը սկսէր Կազայէն, որ համեմատաբար աւելի հանդարտ կը թուէր ըլլալ, եւ ոչ թէ Յորդանան գետի Արեւմտեան ափէն, որ ականային վիճակի մէջ էր (եւ տակաւին է): Իսրայէլ կը կարծէր, որ Համաս կորսնցուցած է հետաքրքրութիւնը լայնածաւալ բախումներու նկատմամբ: Մէկ տարի առաջ, երբ «իսլամական ժիհատ» պաղեստինեան զինեալ խմբաւորումը հարիւրաւոր հրթիռներ արձակեց սահմանէն անդին, Համաս դիտողի դիրք որդեգրեց: Փոխարէնը, կը թուէր, թէ Համաս կեդրոնացած էր Կազայի մէջ իր իշխանութեան ամրապնդման վրայ: Եւ զարմանալի էր, թերեւս նոյնինքն Համասի համար, որ 7 հոկտեմբերին Իսրայէլի վրայ յարձակողները կարողացան այդքան վնասներ պատճառել: Բայց ոչ ոք պէտք էր ցնցուեր, որ շրջանին ամենէն երկար չլուծուած հակամարտութիւնը փաստօրէն կը վերակենդանանար:

Վերակենդանացման առընթեր բացայայտուեցան այլ պատրանքներ: Նուրբ կապերը եւ ծածուկ յարաբերութիւնները, որոնք սկսան ի յայտ գալ Իսրայէլի եւ Ծոցի երկիրներուն միջեւ 2010-ն յաջորդող տասնամեակին, հիմնուած էին Իրանի հանդէպ փոխադարձ վախին վրայ: Հասարակաց շահերու առկայութիւնը յանգեցաւ 2020-ի «Աբրահամ» համաձայնագրին, որուն հիմամբ Իսրայէլ պաշտօնական կապեր հաստատեց Պահրեյնի եւ Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու հետ եւ խօսակցութիւններ սկսան Սէուտական Արաբիոյ հետ յարաբերութիւններու բնականոնացման մասին: Ամէն գնով Միջին Արեւելքէն հեռանալու տրամադիր Ուաշինկթըն, այդ քայերը նկատեց նպատակայարմար: Իրանը եւ անոր արբանեակները զսպելու համար նուազ կարիք պիտի զգացուի ամերիկեան զօրքերու, եթէ Իսրայէլ եւ Ծոցի երկիրները կարենան իրենք կատարել այդ աշխատանքը: Սակայն այսօր Իսրայէլի եւ Մ. Նահանգներու գլխաւորած դաշնակցութիւնը հինգ ճակատներու վրայ կը կռուի Իրանի հաւատարիմ ուժերու դէմ՝ Կազայի, Իրաքի, Լիբանանի, Սուրիոյ եւ Եմէնի մէջ, եւ Ծոցի երկիրները բացակայ են բոլորէն: Փոխարէնը անոնք կրկնապատկած են Իրանի հետ լարուածութեան մեղմացումի ճիգերը:

Տարածաշրջանային ապահովութեան դաշինքի մը ստեղծման յոյսը նկատի չառաւ Ծոցի երկիրներուն մասին կարեւոր կէտ մը, թէ անոնք փափուկ թիրախներ են. անոնք կը վստահին քարիւղի արտածման՝ իրենց գանձարանը լեցնելու, ներածումներ կատարելու՝ իրենց բնակչութիւնը կերակրելու նպատակով, եւ ունին խոցելի ենթակառոյցներ, ինչպէս՝ աղազերծման կայանները, անհիւրընկալ շրջանի մը մէջ գոյատեւել կարենալու համար: 2019-ին, իրանեան հրթիռներ ու անօդաչու սարքեր հարուածեցին նաֆթային կեդրոններ Սէուտական Արաբիոյ մէջ՝ ժամանակաւորապէս խաթարելով երկրին նաւթի արդիւնաբերութեան կէսը: Յարձակումը ցոյց տուաւ, թէ որքա՛ն խոցելի են Ծոցի երկիրները: Հակառակ այն միլիառաւոր տոլարներուն, զորս անոնք կը ծախսեն զէնք գնելու (Սէուտական Արաբիա եւ Քաթար կը հանդիսանան աշխարհի հինգերորդ մեծագոյն զէնք գնողները), պատերազմական շատ քիչ փորձառութիւն ունենալու բերումով, անոնց բանակները այնքան ալ ունակ չեն:

Հաւանաբար միակ բացառութիւնը Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններն է, որուն բանակը պատերազմական համեմատաբար աւելի լաւ հմտութիւններ դրսեւորեց Եմէնի հարաւային շրջանի կռիւներուն ընթացքին: Սակայն արեւմտուտքցի պաշտօնատարներ, որոնք հիացմումով այս երկիրը կ’անուանեն «փոքր Սպարթա», սխալ հասկցած են զայն: Էմիրութիւնները մարտերու մէջ եփած ռազմիկ հասարակութիւն չէ. ան ռազմագիտական դիրք ունեցող տարանցումի կեդրոն մըն է, որ կը բարգաւաճի կայունութեան ովասիսի իր համբաւով: Ան հաւանաբար ունի արաբական ամենէն հմուտ բանակը, նուազագոյնը որ կարելի է, բայց անոր կառավարութիւնը չի փափաքիր օգտագործել այդ բանակը տագնապներու մէջ, որուն հետեւանքով, հրթիռներ կրնան տեղալ Տուպայի հինգ աստղանի հանգստավայրերուն վրայ:

Ծոցի մէջ, պաշտօնատարներ իրենց կարգին սխալ հաշուարկումներ կատարեցին: Մինչեւ 7 հոկտեմբեր, սովորական էր լսել անոնց արտայայտութիւնները բազմաբեւեռ Միջին Արեւելքի մը մասին: Միացեալ Նահանգները զբաղած էր Ուքրանիոյ պատերազմով, Չինաստանի հետ մրցակցութեամբ եւ ներքին խառնաշփոթ քաղաքականութեամբ: Միացեալ Նահանգները յուսախաբութիւն առթող գործընկեր էր՝ քաղաքականութեան մէջ անկանոն տատանումներով: Միւս կողմէ, Ռուսիա վստահելի եւ արդիւնաւէտ դաշնակիցի հանգամանքով կը ներկայանար՝ փրկելով Սուրիոյ նախագահ Պաշար Ասատը 2015-ին, երբ կառավարութեան դիմումով, Ռուսիա միջամտեց սուրիական քաղաքացիական պատերազմին: Չինաստան տակաւին զինուորական ուժ չէր Միջին Արեւելքի մէջ, բայց ան ներդրումներու եւ աւելի շատ զէնքի ու արհեստագիտութեան անհատնում աղբիւր էր: Միացեալ Նահանգները այլեւս այդքան անփոխարինելի չէր:

Սակայն, 7 հոկտեմբերէն ասդին, տարածաշրջանի վերջին տասնամեակներու վատթարագոյն ճգնաժամի պայմաններուն մէջ, Ռուսիա եւ Չինաստան բոլորովին անտեսանելի են: Անոնք հակամարտութիւնը կ’օգտագործեն՝ ընդգծելու արեւմտեան նշմարելի կեղծաւորութիւնը, մեղադրանք մը՝ որ ընկալունակ արձագանգ գտած է Միջին Արեւելքի մէջ: Սակայն ոչ ոք դիմած է Մոսկուայի կամ Պեյժինկի՝ դիւանագիտական միջամտութեան, օժանդակութեան կամ շրջանային ապահովութեան երաշխաւորութեան համար: Նոյնիսկ հոն, ուր իրենց անձնական շահերը կ’ազդուին, անոնք չեն կրնար (կամ չեն ուզեր) հիմնական դերակատարութիւն ունենալ: Չինաստան պէտք է տագնապէր, որ հութիները նոյեմբերէն ի վեր կը յարձակին նաւերու վրայ Կարմիր ծովուն մէջ՝ վտանգելով առեւտուրը Եւրոպայի հետ: Բայց ան ռազմանաւեր չուղարկեց տարածաշրջան: Թէեւ Չինաստան՝ Իրանի առեւտուրի մեծագոյն գործընկերն է, սակայն Պեյժինկ չ’օգտագործեր իր ազդեցութիւնը Թեհրանի վրայ՝ հութիները սանձելու, այլ պարզապէս խնդրած է չխոչնդոտել չինական նաւերու անցքը Կարմիր ծովէն:

Նոյնպէս, հետեւեալը պէտք էր բացայայտ դառնար 7 հոկտեմբերէն առաջ: Յետադարձ հայեացքով` պարզ կը դառնայ, որ Ռուսիոյ միջամտութիւնը Սուրիոյ մէջ նշանաւորեց անոր տարածաշրջանային ազդեցութեան գագաթնակէտը: Երեք տարի ետք, ան փորձեց օգնել Խալիֆա Հաֆթարի՝ Լիպիոյ զինուորական հրամանատարին, գրաւելու մայրաքաղաք Թրիփոլին, միայն թէ յանկարծ յարձակումը կասեցուեցաւ թրքական անօդաչու սարքերու կողմէ: Ուքրանիա ներխուժումը աւելի վատթարացուց ռուսական ազդեցութիւնը: Ռուսիա այժմ աւելի քիչ զէնք ունի վաճառելու արաբ միապետերուն եւ շրջանին մէջ ներդրումներ կատարելու նուազ դրամագլուխ: Եւրոպայի մէջ մխրճուած Մոսկուան աւելի քիչ ուշադրութիւն կը դարձնէ Միջին Արեւելքի, նոյնիսկ՝ իր ամենամօտիկ դաշնակիցներուն: «Անոնք Սուրիան կը կորսնցնեն ի նպաս Իրանի», – անցեալ յունուարին իսրայէլցի պաշտօնատար մը ըսաւ ինծի, որ մերժեց հրապարակել անունը, քանի որ իրաւասութիւն չունէր խօսելու լրագրողներու հետ: Տարածաշրջանին մէջ, Չինաստանի դիւանագիտական միակ ուշագրաւ ձեռքբերումը անցեալ տարուան իրանեւսէուտական մերձեցման իրականացումն էր, սակայն դժուար աշխատանքին մեծ մասը կատարուած էր այլուր:

Այդ մերձեցումը կը սպասուէր որ դառնար տարածաշրջանային անդորրի նոր սկիզբ մը: Լիպիոյ, Սուրիոյ եւ Եմէնի քաղաքացիական պատերազմները մատնուած էին անշարժութեան: Արաբական գարունը վերապրած կամ անկէ բխած միապետերը գիտէին, որ պէտք է կեդրոնանան տնտեսական հարցերու վրայ, որպէսզի իրենց ժողովուրդները նորէն չըմբոստանային: Բազմաթիւ վերլուծաբաններ կը կարծէին, որ տասնամեակներու տագնապներէ ետք, բոլորը մէկ կողմ պիտի ձգէին իրենց տարակարծութիւնները եւ փորձէին կառուցել եւ համարկել իրենց տնտեսութիւնները: Ամերիկացի պաշտօնատարներ համամիտ էին այս յուսադրիչ տեսլականին, եւ Ծոցի միապետերը կը տարածէին այդ գաղափարը, որ սակայն մնաց ապարդիւն: Նոյնիսկ 7 հոկտեմբերէն առաջ, շրջանային բարեկամութեան նոր դարաշրջանը կարճատեւ եղաւ: Սուտանի մէջ քաղաքացիական սահմռկեցուցիչ պատերազմ մը բռնկեցաւ իրանաեւսէուտական համաձայնութենէն քանի մը շաբաթ ետք: Ձախողած եւ ձախողելու մատնուած պետութիւններով եւ անլոյծ հակամարտութիւններով լեցուն տարածաշրջանը փաստեց որ ամուլ հող է նոր բան մը աճեցնելու համար:

No Sheriff in Town (Առանց «Շէրիֆ»ի է Քաղաքը)

Առասպելները կրնան ծածուկ իրողութիւններ բացայատել, նոյնիսկ եթէ անոնք սխալ են: Ծոցի մէջ, որոշ պաշտօնատարներ կը խօսէին բազմաբեւեռ աշխարհի մը մասին, որովհետեւ անոնք իսկապէս զայրացած էին Միացեալ Նահանգներէն, իսկ ուրիշներ այդ մէկը կը տարածէին, քանի որ յոյս ունէին այդ ձեւով համոզելու Միացեալ Նահանգները, որ մնայ Միջին Արեւելքի մէջ: Ուաշինկթըն իր յոյսը կը դնէր ապահովութեան նոր ձեւաչափի վրայ, որովհետեւ կ’ուզէր հեռանալ շրջանէն: Իսրայէլցիք կը հաւատային անվերջանալի եւ աժան բռնագրաւումի ձեւին, որովհետեւ շրջանի մեծ տէրութիւնները հաւանութեան նշաններ ցոյց կու տային այդ ուղղութեամբ: Միջին Արեւելքը սկսած է փոխուիլ, այլ խօսքով, նոյնիսկ եթէ քաղաքականութիւն մշակողները սխալած են այդ փոփոխութիւններու գնահատանքին մէջ:

Միացեալ Նահանգներու ազդեցութիւնը անժխտելիօրէն սկսած է նուազիլ, սակայն Չինաստան ու Ռուսիա դեռ միջինարեւելեան ուժեր չեն նկատուիր: Ուաշինկթըն չի յաջողիր համոզելու Իսրայէլը, որ հաւանութիւն տայ երկու պետութիւններու լուծման ընտրանքին կամ ընդունելու պաղեստինեան ինքնավարութեան վերադարձը Կազա: Միացեալ Նահանգները բաւականաչափ զօրաւոր է երկու օդանաւակիր ուղարկելու արեւելեան Միջերկրական եւ B-1 ռմբաձիգներով թռչելու երկրագունդին կէսը՝ հութիները եւ իրաքեան միլիսներ հարուածելու, բայց ոչ այնքան զօրաւոր այդ միլիսները հեռու պահելու առեւտրական նաւերէն կամ ամերիկեան ուժերու վրայ յարձակումներէն: Միացեալ Նահանգները իսկապէս օգնեց, որ Իսրայէլի եւ Հըզպալլայի միջեւ պատերազմ չծաւալի 7 հոկտեմբերէն ետք, եւ անոր հարուածները հութիների դէմ հաւանաբար ժամանակաւորապէս նսեմացուցին անոնց հականաւային հրթիռներու պաշարը: Անկէ դուրս, սակայն, Միացեալ Նահանգներ դիւանագիտական եւ զինուորական քիչ բան ցոյց տուաւ վերջին հինգ ամիսներուն ընթացքին: Նոյնիսկ երբ Միացեալ Նահանգներ աւելի գործնապէս ներգրաւուած էր շրջանին մէջ, ան կը նկատուէր անարդիւնաւէտ, որովհետեւ Իրանի արբանեակներուն հետ կը վարուէր մասնակի լուծումներով, մինչ զգալի ճիգ կը թափէր Իսրայէլի կողմէ իր խնդրանքները կամ քաղաքականութեան ընդուելի դարձնելու համար:

Եթէ Միացեալ Նահանգները կը սխալէր հակաիրանեան դաշնակցութեան մը մասին երեւակայելով, ապա Իրանի սեփական դաշնակցութիւնը նաեւ լարուածութեան նշաններ ցոյց կու տայ: Անցեալ չորս ամիսներուն հրապարակուած հարցազրոյցներուն մէջ, թերեւս միակ բանը, որուն շուրջ ամերիկացի, արաբ, եւրոպացի, իրանցի եւ իսրայէլցի պաշտօնատարներ համաձայն են, այն է, որ Համաս Իսրայէլը հարուածեց առանց Թեհրանի իր հովանաւորներուն հետ խորհրդակցելու: Այդ օրէն ի վեր, Իրան կը մերժէ սանձազերծել իր ամենահզօր արբանեակը՝ Հըզպալլան, որ ճնշումներու կ’ենթարկուի Լիբանանի մէջ, ներառեալ՝ իր իսկ շիի համակիրներուն կողմէ, որ երկիրը չներքաշուի Իսրայէլի հետ պատերազմի մը մէջ: Իրան նաեւ վրդոված է Իրաքի եւ Եմէնի մէջ իր արբանեակներուն գործողութիւններէն: Այդ «դիմադրութեան առանցքը» ստեղծուած էր հակամարտութիւնները հեռու պահելու Իրանի սահմաններէն. այսօր, սակայն, այդ առանցքին օգտագործումը համազօր է այդ հակամարտութիւնները տուն հրաւիրելու:

Թէեւ Ծոցի երկիրները Իսրայէլի կողքին չեն ընդդէմ Իրանի, անոնք նոյնպէս չեն միանար Իսրայէլի դէմ: Արաբական Միացեալ Էմիրութիւնները պահած է իր դիւանագիտական եւ առեւտրական կապերը Իսրայէլի հետ, ներառեալ՝ դէպի Թել Աւիւ կանոնաւոր թռիչքները Տուպայէն եւ Ապու Տապիէն, նոյնիսկ պատերազմի առաջին օրերուն, երբ օդանաւները գրեթէ պարապ էին («պիզնըս, ըստ սովորութեան», – ինծի ըսաւ իսրայէլցի գործարար մը անցեալ յունուարին): Երբ ես անպաշտօն խօսեցայ էմիրաթցի պաշտօնատարի մը հետ, կրնամ ըսել, թէ անոր արտայայտութիւնները յար եւ նման էին բազէացած իսրայէլցիի (ծայրայեղական) մը խօսքերուն: Պահրէյն բեմ դարձաւ հակաիսրայէլեան ցոյցերու, եւ անոր անատամ խորհրդարանը խորհրդանշական բանաձեւ մը որդեգրեց Իսրայէլի հետ յարաբերութիւնները խզելու մասին, սակայն պետութիւնը անտեսեց այդ բոլորը: Սէուտցիները տակաւին կ’աճապարեն Իսրայէլի հետ իրենց յարաբերութիւնները կարգաւորող համաձայնագիր մը կնքելու նոյեմբերի ընտրութիւններէն (Ամերիկայի նախագահական ընտրութիւններ) առաջ: Պաղեստինեան հարցը վերստին օրակարգ վրայ դրուած է տասնեակ հազարաւոր զոհերու գնով, բայց հազիւ թէ առջեւ գացած կը թուի ըլլալ:

Տարածաշրջանը այսօր կ’ապրի պարապութիւն մը, յատկանշուած՝ յստակ ղեկավարութեան մը կամ հեղինակութեան մը ժամանակաւոր բացակայութեամբ: Մոռցէք միաբեւեռութեան կամ բազմաբեւեռութեան մասին խօսքերը: Միջին Արեւելքը անբեւեռ է: Ոչ ոք պատասխանատւութիւն կ’ուզէ ստանձնել: Միացեալ Նահանգները չշահագրգռուած, անարդիւնաւէտ գերպետութիւն է, իսկ անոր մեծապետական մրցակիցները՝ նոյնպէս: Ծոցի երկիրները չեն կրնար լեցնել այդ պարապութիւնը: Իսրայէլ նոյնպէս չի կրնար, իսկ Իրան կրնայ միայն խառնաշփոթութիւն ստեղծել: Մնացեալ բոլորը հանդիսատես են, շրջապատուած՝ տնտեսական հարցերով եւ օրինականութեան տագնապներով: Այդ մէկը իրականութիւն էր նաեւ 7 հոկտեմբերէն առաջ: Պատերազմը պարզապէս վանեց պատրանքները:

Կրեկ Քարլսթրոմ
(Թարգմանեց՝ Վ. Թ.)
Foreign Affairs
6 մարտ 2024

2. Սփիւռքահայ հաւաքական միգամած յիշողութեան հրատապ օրակարգը

 Փորձեցի փլուզումի եզրին հասնող, օր ցերեկով կենսունակ եւ ինքնավարութեամբ յատկանշուող կայուն կաղնիի նման սուրիահայ գաղութին հոգեվարքի իրավիճակին հասնող համայնքին էութենական դրուածքի մասին հարթակ մը պեղել։ Դէպի ճգնաժամային վիճակին գլորուող, հալէպահայութեան տագնապի մասին հաւաքագրող, փաստագրող, ամրագրող, տեղեկութիւններով հարուստ հաւաքածոյ աղբիւրի մը, կայքէջ մը գտնել, ի վերջոյ հաւաքական մեր հաւաստի տեսակէտը, լրահոսը, խօսքը եւ խորհուրդը կարդալ, հեռու դիմատետրային  հաղորդակցութիւններէ։ Վերոյիշեալ լուսանկարներու հատորին նմանող, տագնապ ապրած Սուրիոյ հայ համայնքի մասին հրապարակուած լուսանկարներ, հայերէնով արժանահաւատ տեղեկագիրներ փնտռել։

Ինչպէ՞ս տեղեկութիւններ չփնտռել ու չանդրադառնալ Սուրիոյ տագնապի տարիներուն՝ հայ մարդուժի հսկայական կորուստներուն, սուրիահայ նահատակներուն, զոհուած հայ զինուորներուն, անսիրտ դիպուկահարներու փամփուշտներով սպանուածներուն, անվերադարձ առեւանգուածներուն, անյայտ պայմաններով եւ պատճառներով կորածներուն։ Ինչպէ՞ս չպեղել տնտեսական վիթխարի կորուստները, հայ աշխատուժի քանդումը, որ իր ներգործող պիտանի դերակատարութիւնը ունեցած է Սուրիոյ արհեստագիտութեան վերելքին, Հալէպի հայկական թաղամասերու մէջ եւ մանաւանդ Սուրիոյ տնտեսական բազկերակը նկատուող Հալէպի արհեստանոցներու եւ արդիւնաբերութեան հանրահռչակ ոստանի մէջ հարիւրաւոր հայ արհեստաւորներու փոքր եւ մեծ արհեստանոցներու եւ գործատեղիներու, մթերանոցներու ռմբակոծումները, քանդումները, թալանումը, որ պատճառ դարձաւ անհաւատալի գումարներու փճացումին, հայ դրամատէրերու սնանկացումին, գործարար շրջանակներու անվերականգնելի տնտեսական ու նիւթական ուժաթափումի, արդիւնաբեր մարդուժի, արհեստաւորներու եւ աշխատուժի համակարգերու անարդար եւ անմեկնելի կազմալուծումին։ Անժխտելի է, որ պատերազմի քաոսային իրավիճակի տեւողութեան, ո՛չ միայն տեղացի, այլ նաեւ հայ սեփականատէրերուն, բազմահազար հայ արհեստաւորներու պատկանող խանութներու եւ մանաւանդ աշխատանոցներու կողոպուտի անհաշիւ թալանումը ընթացաւ ո՛չ միայն հակապետական, ահաբեկչական եւ ընդդիմադիր խմբակներու կողմէ, այլ յաճախ իրականացաւ պետական բանակային միաւորներու մասնակցութեամբ եւ օժանդակութեամբ։

Ուզեցի պեղել նաեւ արտագաղթած հայ մարդուժի թուային պատկերը, տոհմական անուանացանկերու, անվերականգնելի կորուստներու, կալուածներու հաշուէ աղիւսակներու եւ յատկապէս օրէ օր, տարիներու սահանքին հետ մեր հաւաքական եւ պատմական միգամած յիշողութենէն մոռցուիլ փորձող տուեալներու, տեղեկութիւններու շտեմարան մը գտնել։

Բնականաբար ամէնագէտ համացանցի ովկիանոսին մէջ երկար փնտռտուքի լծուեցայ, ուզեցի ճղակտոր դարձած, բայց արմատախիլ չեղած հալէպահայ համայնքի խոշտանգումներու եւ ճակատագրական խորտակումի պայմաններու մէջ յայտնուած հայութեան տագնապի մասին մանրամասնութիւններ բովանդակող համացանցային հարթակ մը գտնել։ Բայց ապարդիւն էր փնտռտուքս ։

Սուրիոյ տագնապի ուժգին հարուածէն ետք, յետպատերազմի՝ անբաղձալի, երբեմն ալ անյոյս, անորոշութեամբ թաթաւուն, երկրի շարունակուող շրջափակման, տնտեսական պատճամիջոցներու, Սուրիոյ բնական հարստութիւններու յափշտակման, կազմաքանդումի եւ յուսաբեկութեան յայտնուած իրավիճակ մը կը տիրէ ներկայիս: Տագնապի կցորդող Գորդեան հանգոյցի բարդ եւ դժուարալոյծ այս ըմբռնելի իրավիճակին մէջ, յատկապէս փետրուար 2023-ի աւերիչ երկրաշարժի հետեւանքներով ներկայիս հասանելի չէ Բերիոյ հայոց թեմի անցեալի ժրաջան ու մշտաթարմ կայքէջը, կարելի չէ համայն աշխարհին բացուող ու պատմական սաղարթախիտ Սուրիահայութեան գոյերթը ծանօթացնող, կենսունակ ու հայատրոփ կեանքը արտացոլող կայքէջը ընթերցել [2]։

Բայց բնական է, երբ չկայ հայ սփիւռքի տագնապները, արտագաղթերը հաւաքագրող մարդաբանութեան (Anthropology) համահայկական հարթակ մը։ Կարելի չէ գտնել վերոյիշեալ անսպասելի կարծուած կամ անկանխատեսուած թուացող Սուրիոյ տագնապէն ետք աշխարհացրիւ շատերուս ակնալութիւնները բաւարարող նոյնիսկ համասփիւռքեան հայ գաղութներու տեղաշարժերու բովանդակալից կայքէջ մը կարդալ։ Նման համապարփակ գիտելիքներու հայերէնով կամ բազմալեզու արժանահաւատ հարթակ մը չունինք։ Օրակարգ մը, որուն պատմափաստագրական թելադրականութիւնը ուղղորդող այժմէականութիւն է, անուրանալի դաստիարակչական պատգամ մը։ Ուղենշային դիտարկումներ կրնան  առաջադրել հայ գաղութներու, հայ փոքրամասնութիւններու, համայնքներու տեղաշարժերուն, տեղափոխութիւններուն, տեղաբաշխումներուն եւ մանաւանդ անկասելի հայաթափումի հետ առնչուած մարտահրաւէրին։ 

Իրականութիւն է նաեւ, որ սփիւռքի հայ գաղութներու պատմութեան մէջ Սուրիոյ տագնապը ընդհանրապէս եւ հալէպահայութեան ողբերգութիւնը միակը չէր եւ վերջինը պիտի չըլլայ, նոյնիսկ գերուժ (superpower) կարծուած պետութիւններն ու հոն ապրող հայկական համայնքներն ալ զերծ չեն, ենթարկուած են նման  տագնապներու։

3. Կային ու չկան, անկասելի տեղաշարժեր՝ հայաթափում

 Սփիւռքահայ պատմութեան նորագոյն ժամանակներու մէջ միայն ութսունհինգ տարիներ անցած են հայ փոքրամասնութիւններու առաջին հայաթափումէն, երբ  Ֆրանսան 15 Յուլիս 1938 թուին Թուրքիոյ նուիրեց իր հոգատարութեան տակ գտնուող Սուրիոյ տարծքին մաս կազմող Ալեքսանտրէթը (Սանճաք), Սուրիական Լիուաա Իսկենտերունի մարզը։ Այդ մարզէն, Պէյլանի եւ Մուսա լեռան գիւղերէն, հայ բնակչութիւնը Թուրքիոյ իշխանութեան չենթարկուելու համար ձգեց իր դարաւոր բնակավայրերը, տունն ու տեղը, հողերն ու այգիները, կալուածները եւ բռնեց գաղթի ճամբան։ Հայեր լքեցին ամէն ինչ եւ անցան Սուրիոյ իշխանութեան տարածքներ։ Ապագային հայերու տեղաշարժեր տեղի ունեցան այս անգամ Սուրիոյ հիւսիս-արեւմտեան Ազէզէն, Սալամիէյէն եւ հարաւային շրջաններէն։

Արտագաղթեր, տեղաշարժեր տեղի ունեցան նոյնպէս սփիւռքի զանազան հայ գաղութներէն, իրենց ապրած երկիրներուն մէջ պատահած բազմապիսի տագնապներու պատճառով։ Իսկենտերունի մարզի հայաթափումէն ետք, պարզապէս հաստատելու համար կարելի է վերյիշել հայ փոքրամասնութիւններու զանգուածային տեղաշարժերը, որոնք տեղի ունեցած են տարբեր քանակներով եւ երբեմն տարբեր փուլերով, ինչպէս՝ Յունաստանի (1940-1970), Ռումանիոյ (1945-1970), Յորդանանի (1950-1970), Կիպրոսի (1955-1970), Իրաքի պատերազմին 2003-ին, Թուրքիոյ, Իրանի, Սուտանի, Պուլկարիոյ, Սուրիոյ (1950-ականերէն ետք), Պաղեստինի, Լիբանանի (1975-1990) սարսափեցնող տեղաշարժերն ու արտագաղթերը, անշուշտ աչքաթող չըլլալով նաեւ Հայաստանէն հսկայ թիւերով արտագաղթերը, մանաւանդ Հայաստանի անկախութենէն ետք հասնելով մինչեւ Արցախահայերու ցեղային զտումներու, սպանդային եւ արմատախլման սպառնալիքի տակ իրականացած բռնագաղթը 19 սեպտեմբեր 2023-ին։

Իրականութիւն է, որ հայաթափումները եղած են անցաւոր, սակաւ մտատանջող, կարճ ժամանակ մը ետք դարձած են անցեալի պատմութիւններ, գլորուելով մոռացութեան կամ աւելի ճիշդը պատմութեան գիրկը անցած են, բացի 1915 թուի հայոց պատմութեան արիւնալի մեծագոյն ցեղասպանութիւնը, հայոց մեծազանգուած աղէտը, երբ Արեւմտահայաստանի ազգաբնաջնջմամբ հայ ազգը հայաթափուեցաւ, հայերը զանգուածային ձեւով ջարդուեցան, իսլամացուեցան, թրքացուեցան, բռնագաղթուեցան, հողազրկուեցան, սփիւռքացան ու մանաւանդ հայրենազրկուեցան եւ հարկադրաբար դարձան աշխարհաքաղաքացիներ։

Պահ մը մտածենք, ի վերջոյ յաջորդող հայ սերունդներ, հետաքրքուողներ, գիտահետազօտողներ, պրպտողներ ու՞ր պէտք է գտնեն սփիւռքահայութեան արտագաղթերու, տեղաշարժերու եւ անարգել հայաթափումի պատմութիւնը ներկայացնող վիճակագրութիւնները, վաւերագրական տեղեկագիրները, ամբողջական մանրամասնութիւնները։ Վստահ, որ այդ բոլորը ապահով կը գտնուին հանրագիտարաններու, անշունչ պատմագիտական հատորներու, աշխարհացրիւ գրադարաններու, շքեղ թանգարաններու դարաններուն մէջ, մէկ խօսքով մեր արտագաղթերու ողբերգութիւնները, հայաթափումի օրակարգը անհանգստացնող գերմարտահրաւէրներ չեղան, մենք այդ մարտահրաւէրներով չենք տագնապած, տեսլական մը կամ գործնական ծրագիրներով չենք զրահապատուած կանխելու սփիւռքահայ հայաթափումի յաջորդող նման եղելութիւնները։ Ի՞նչու մեր արտագաղթերու, տեղաշարժերու եւ  հայաթափումի ՊԱՏՄՈՒԹԵՆԷՆ ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԴԱՍԵՐ ՉԵՆՔ ՔԱՂԱԾ, ՉԵՆՔ ՔԱՂԵՐ։

Մենք ո՛չ միայն գրադարանացուցած ենք հայաթափումի մարտահրաւէրը, այլեւ իրականութեան մէջ թանգարանացուցած ենք, ապա զայն պատմականացնելով դիմած ենք բազմազան մեծաշուք յուշամատեաններ պատրաստելու մեծածախ ծրագիրներուն։

Արդեօք ժամանակը չէ՞ այդ բազմահարուստ մատենագիտութիւնը լոյսին հանել, ծանօթացնելու  սփիւռքահայութեան կարողականութիւնը եւ յատկապէս հայու մարդաբանութիւնը։ Ճիշդ է որ կային, բայց չվերադարձան, իրենց հետ տարին ապրուած հայու կեանքի ընդհանրապէս աննիւթեղէն ժառանգութիւնը, գոյացութեան սեփական դրոշմը, հայ մարդու գոյատեւութեան  նշոյլները։

Հոս կարելի է սփիւռքի հաստատութիւններէն օրինակ մը յիշատակել, Հայկազեան Համալսարանի Հայկական Սփիւռքի Ուսումնասիրութեան Կեդրոնի սխրալի գործունէութիւնը, կազմակերպած գիտաժողովները, երախտաշատ հրապարակումները, ուսումնասիրելու հայկական սփիւռքի, յատկապէս միջին արեւելեան գաղութներու՝ Սուրիոյ, Լիբանանի, Յորդանանի, Յունաստանի, Կիպրոսի, Իրաքի, Եգիպտոսի, Սուտանի, Քուէյթի, ԱՄԷ-ի եւ այլ երկիրներու պատմութիւնը, ուշադրութիւնը բեւեռելով հայ փոքրամասնութիւններու  պատմութեան, մշակոյթին, հիւրընկալ երկիրներուն եւ Հայաստանի հետ յարաբերութիւններուն վրայ, հակիրճ խօսքով մասամբ մը  գիտականօրէն պատմականացուցած է մեր ապրուած սփիւռքահայ կենսարար կեանքի մէկ համեստ մասնիկը։ Գովելի այդ աղբիւրագիտութիւնը կը շարունակէ պատմականացած բազմահատոր յուշամատեաններու ընդունարան մը մնալ։ 

4. Գործնամէտ սփիւռքագիտութիւնը եւ սփիւռքահայ տագնապներու մարդաբանութեան (Anthropology) հեռանկարը

Փնտռտուքիս հիմնական բնագաւառներէն մէկն էր նաեւ, Սուրիոյ տագնապի ընթացքին սուրիահայ համայնքի պատերազմի մարդաբանութեան հեռանկարը գտնել, անշուշտ հայ համայնքի առնչութեամբ զինուած հակամարտութեան կորուստներու, տառապանքներու մարդաբանութեան հեռապատկերը պեղել։

Սփիւռքագիտութիւնը պատմագէտներու եւ  ակադեմականներու մասնագիտական պեղումներու, վերլուծումներու եւ որոնումներուն պարարտ հետաքրքրութիւն մը եղած է, գիտաժողովներու գրաւիչ վերնագիրներու արժանացած հարուստ աղբիւրներով ներհուն նիւթ մը։ Բայց Սփիւռքագիտութիւնը սփիւռքի դիմագրաւող մարտահրաւէրներու, հիմնախնդիրներու, պեղումներուն տեսական դաշտէն իր յանձնարարող, կամրջող, իրագործելի ծրագիրներով, կիրառական դաշտը չէ հատած, ուղղորդելու կիրարկելիութեան գործիքակազմեր եւ գործընթացներ որոնելու մեծամտութիւնը չէ ունեցած։

Ինչպէ՞ս բացատրել սփիւռքագիտութիւնը մեր նոր սերունդներուն համար, որուն գործնամէտ հիմնական նպատակն է կառուցել ու ամպրապնդել ինքնաճանաչողութիւնը։ Մինչ օրս, նոր սերունդին համար Սփիւռքագիտութեան գործնամէտ հեռանկարը ենթադրեալ կամ անգոյական (virtual) մնացած է եւ կը յամենայ մնալ վերացական պատկեր մը, քիչ յաղորդակից եւ նուազ խրախուսիչ: 

Սփիւռքագիտութիւնը իր ակադեմական, տեսաբանական, գիտահետազօտական եւ հայագիտական հիմնարկներէն անդին ընդլայնելը, դպրոցական գրասեղաններէն սկսեալ իբրեւ գիտական կրթանք (discipline) կամ իբրեւ իրապաշտ պարունակով ծրագիր մը, գործնական աշխատանոցներով ներկայացնելը կը հարկադրէ մեր պատմական նոր-հին, խոտորումները, թերացումները, վերջին տասնամեակներու մարտավարական սխալներն ու բացթողումները, սայթաքումները քննարկելու։

Նոր սերունդին մօտ քննադատական մտածողութիւնը ընդլայնելու, միօրինակութենէ փախչելով, տափակութենէ դուրս գալով, գիտական այս կրթանքին որոնող մտքի խոկումներ  մշակելու, մէկ խօսքով մտածումներու սլացք, ուղեղային գրոհ (brain storming) մը յառաջացնելու։ Նման վարժանքներ, ժամանակաշունչ թելադրականութեամբ՝ վերլուծող են եւ քննական, ուժը տալով մտածողութեան եւ տրամախոհութեան, որոնք վստահօրէն՝ գործնամէտ եւ կողմնորոշիչ կրնան դառնալ, մեր համայնքներու դէմ ցցուող անսպասելի մարտահրաւէրները դիմագրաւելու:

Աշխարհացրիւ մեր ամէնօրեայ թէ միօրեայ դպրոցներու մէջ, սփիւռքագիտութիւնը լուսարձակի բերող խտացեալ եւ սերտուած կրթական ծրագիր մը չունինք, չենք մշակած։ Զլացած ենք նոյնիսկ պարզաբանող համեստ դասապահ մը տրամադրելու, բացատրելու, լուսաբանելու «Սփիւռք»-ը, հայ սփիւռքը տագնապեցնող իրատես մարտահրաւէրները, «Հայ սփիւռք» բառակապակցութիւն իմաստի տեսադաշտը մնացած է անմեկնելի, երբեմն ալ անորոշ ու վիճելի։ Իսկ ժամանակակից սփիւռքամտութիւնը, «Հայ սփիւռք»-ի պատկանելիութիւնը, անվտանգ լինելութեան երաշխիքները, լինելակերպի հեռատեսութիւնը՝ մնացած են մշուշապատ եւ ենթակայական։

Բայց մեր դպրոցներուն մէջ ուռճացուցած եւ փառաբանած ենք մեր պատմական հպարտութիւններով հաճոյանալու, ամեակներով հպարտանալու չափազանցուած ընկալումները, որոնք երբեմն ունայն ինքնախաբէութեան եւ սնափառութեան մոլուցքով կրնան սնանել մեր սերունդները։

Միտք բանին այն է, որ Սփիւռքի մէջ ապրող հայ փոքրամասնութիւններու տագնապները, զանգուածային տեղաշարժերը, արտագաղթերը, պատմական իրադարձութիւնները թելադրիչ, քննադատական եւ իրապաշտ մտածողութեամբ լուսաբանելու, խրատելու, ուղղորդելու, յորդորելու ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆ մը չենք ունեցած, չենք խթանած նման ծրագիր մը մշակելը։

Հետեւողաբար նման ծրագիր մը մշակելը, զարգացնելը, ընդարձակելը անպայմանօրէն բազմօգուտ է, աղետներու եւ ճակատագրական պահերու մեր վերաբերմունքը արհեստավարժ ձեւով տնօրինելու եւ հեռատես ճարտարութեամբ կենցաղավարելու, հայ համայնքներու կայունութիւնը ապահովելու, զօրացնելու համար։ Բնականաբար հարկ է, որ զուգորդուի ու ագուցուի անվտանգութեան ռազմավարութեան մը գործնական ծրագրի մը հետ։ Հաւատալով, որ հայ համայնքներու անվտանգութիւնը հայ ինքնութիւնը զրահաւորելու, պաշտպանելու եւ փրկելու հիմնական երաշխիքներէն մէկն է, եթէ ոչ ԿԱՐԵՒՈՐԱԳՈՅՆԸ։

Անշուշտ հայապահպանումի ազգային պարունակի գերագոյն արժէքը հանդիսացող  հայերէն լեզուի անվտանգութեան անվիճելի ներքնախարիսխին՝ հայերէն լեզուի եւ լեզուամտածողութեան գերակայութեամբ՝ որ մեր ԳՈՅԱՏԵՒՈՒԹԵԱՆ հիմնասիւնն է, լինելութեան հիմնաբերդը [3]։

Մեր լեզուն, որպէս աւելի մեծ լեզուական աշխարհի մէկ ոստ, անկասելի հայաթափումի, հայ փոքրամասնութիւններու զանգուածային տեղաշարժերու եւ   անդրազգայնացումի՝ (Transnational) աշխարհաքաղաքացիութեան համարկումի յորձանուտին մէջ կը մնայ  անպատսպար, ենթակայ աղաւաղումի, անկայունութեան եւ անզուսպ նօսրացումի:

 

Oppenheimer ֆիլմը, որ առաջադրուած 13 թեկնածութիւններէն շահեցաւ եօթը օսքար, ներառեալ՝ լաւագոյն ֆիլմը, լաւագոյն դերասանն ու բեմադրիչը, լուսարձակի տակ առաւ կորիզային զէնքի դէմ միջազգային արգելք հաստատելու արշաւը:

Արդարեւ, Մ. Նահանգներու մէջ հաստատուած կորիզային զինաթափման NTI (Nuclear Threat Initiative) կազմակերպութիւնը՝ օգտուելով Oppenheimer ֆիլմին հանդէպ հանրութեան ցուցաբերած հետաքրքրութենէն օսքարներու մրցանակաբաշխութեան առիթով, թափ տուաւ կորիզային զէնքի տարածման վերջ դնելու քարոզարշաւին՝ ներգրաւելով հանրային դէմքեր ու աստղեր եւ հանդէս եկաւ ստորագրուած բաց նամակով մը եւ զայն հրապարակեց www.makenukeshistory.org կայքին մէջ:

 

«Օփենհայմըր իրաւունք ունէր զգուշացնելու մեզ», – կը նշէ բաց նամակը, զոր ստորագրած են Քրիսթոֆ Ուալցի, Ժուլիան Մուրի, Պրետլի Ուիթֆորտը, Մայքլ Տուկլասի, Ճեյն Ֆոնտայի, Պարպրա Սթրեզընտի, Քրիսթեն Սթիուըրթի եւ Էմմա Թոմփսընի նման դերասան-դերասանուհիներ:

Նոյնիսկ Չարլզ Օփենհայմըր՝ Ռոպերթ Օփենհայմըրի թոռը, ստորագրած է NTI-ի նախաձեռնած բաց նամակը:

«Այսօր ինը երկիրներ ունին 13.000 կորիզային զէնքեր: Անոնցմէ ոմանք 80 անգամ աւելի զօրաւոր են, քան անոնք, որոնք քանդեցին Հիրոշիման եւ Նակազաքին, 1945 թուականին»,- կը նշէ նամակը: «Այս մեծ անորոշութեան ժամանակաշրջանին, նոյնիսկ կորիզային մէկ զէնք՝ ցամաքի վրայ, ծովուն, օդին կամ անջրպետին մէջ, չափազանց շատ է: Մեր ընտանիքները, մեր ժողովուրդները եւ մեր աշխարհը պաշտպանելու համար մենք պէտք է աշխարհի առաջնորդներէն պահանջենք ճիգ չխնայել, որ կորիզային զէնքը դառնայ անցեալ ու պատմութիւն՝ աւելի պայծառ ապագայ մը կերտելու առաջադրութեամբ»:

«Օփենհայմըր» ֆիլմին մէջ, որ թողարկուեցաւ 21 յուլիս 2023-ին, Քիլիան Մըրֆի, Ճեյ Ռոպըրթ Օփենհայմըրի (J. Robert Oppenheimer) դերով, կը պատմէ, թէ ինչպէս ան ղեկավարած է «Մանհեթըն» ծրագիրը, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ կորիզային ռումբ ստեղծելու նպատակով: Ֆիլմը հիմնուած է Փուլիցըր մրցանակի դափնեկիր Օփենհայմըրի մասին կենսագրութեան վրայ, որ յուլիսի 1945-ին, երբ ականատես եղաւ կորիզային ռումբի պայթումին Լոս Ալամոսի (Նիւ Մեքսիքո) Թրինիթի փորձարկման վայրին մէջ, ըսաւ. «հիմա ես ՄԱՀ-ն եմ, աշխարհներու աւերիչը»:

Կ’ենթադրուի, որ Օփենհայմըր մտահոգուած էր կորիզային ուժանիւթի հսկայական վնասով եւ վախցած էր գալիք աղէտէն եւ իր ուեցած մասնակցութենէն: Անցեալ կիրակի օր, օսքարներու մրցանակաբաշխութեան ժամանակ, Մըրֆի, որ արժանացաւ լաւագոյն դերասանի օսքարին, իր մրցանակը նուիրեց «բոլոր խաղաղարարներուն»՝ ըսելով, որ «մենք կ’ապրինք Օփենհայմըրի աշխարհին մէջ»:

1. Յիշատակարժան Հրատարակութիւններու յամառօտ ակնարկ

Հալէպահայ արժանաւոր գրագէտներ, քաջածանօթ  մտաւորականներ, հայ մամուլի յանձնառու հրապարակագիրներ ինչպէ՞ս պիտի չարտայայտուէին ու չարձագանգէին Սուրիոյ եւ մանաւանդ Հալէպի տագնապին մասին ականատեսի իրենց վկայութիւնները, փորձառութիւնը։ Հրատարակուած գիրքերը,  գեղարուեստական՝ արձակ թէ չափածոյ գրականաշունչ յատկութեամբ ո՛չ միայն գրող անհատին զգացումները, այլեւ միտքն ու հոգին ջրդեղող սրտազեղ պարունակութեամբ հրատարակութիւններ են, աղէտահար Հալէպահայ հաւաքականութեան խոցահար ալեկոծութիւնները:

Կարելի է հրատարակուած հայերէն գիրքերու հրապարակումի ժամանակագրական յաջորդականութեամբ համեստ ծաղկաքաղ մը վերյիշել՝

Ա) Հալէպահայ գրող, հրապարակախօս, արձակագիր, հասարակական գործիչ,  այժմ ողբացեալ բժիշկ՝ Թորոս Թորանեանի «Խառնակ օրեր Հալէպի մէջ» գիրքը, որ գրուած է երբ տագնապը դադրած չէր, գոյամարտի այս օրագրութիւնը հրատարակուած է 2013 թուին։ Գիրքը ամբողջութեամբ կարելի է կարդալ կցուած կապի վրայ [1]։

Բ) Անթիլիասի մէջ 2016 թուականին, Գէորգ Մելիտինեցի գրական թիւ 83-րդ մրցանակի հրատարակութեամբ եւ 373 էջ ծաւալով, լոյս կը տեսնէ գրող, հրապարակագիր, մանկավարժ, խմբագիր, դասախօս եւ դալար գրիչ՝ Լալա Միսկարեան – Մինասեանի հեղինակութեամբ «Սուրիական Օրագրութիւն»-ը, խմբագիր՝ Տոքթ. Արմենակ Եղիայեանի։ Հասանելիութեան նպատակով վերջերս հեղինակը օգտաբեր եւ օրինակելի տեղադրում մը կատարած է իր գիրքին ելեկտրոնային տարբերակը տեղադրելով իր դիմատետրի էջին վրայ։

Հեղինակի մը համար հոգեթով խանդաղատանք է, երբ իր գիրքը, յօդուածը հասանելի է մեծ թիւով ընթերցողներու։ Այս տեղադրումով կը խթանէ անոնց հետաքրքրութիւնը,  զանոնք կը խրախուսէ ընթերցանութեան։

Գ) 2015 թուականին, լոյս կը տեսնէ հալէպահայ գրող, բանասէր Մարիանա Պէրթիզլեան-Ղազարեանի Հայոց ցեղասպանութեան 100 ամեակին նուիրուած «Բողբոջող Անմոռուկներ» գիրքը, որ արժանացած է «Հրանդ եւ Մանուշակ Սիմոնեան» մրցանակին։ Գիրքը կը ներկայացնէ տագնապի տարիներուն հեղինակի անձնական ապրումներու լոյսին տակ գրի առնուած սուրիահայ գաղութի ապրած հոգեկան վերիվայրումները, ուր տեղ-տեղ ալ՝ յուշագրութիւն մը: Հեղինակը քաջարի համարձակութեամբ մը Սուրիոյ դէպքերը դիտարկած է որպէս շարունակուող ցեղասպանութիւն։

Դ) Առանձնայատուկ է հալէպահայ հանրածանօթ մտաւորական, գիրքերու վաստակաշատ հեղինակ կրթական մշակ Յակոբ Միքայէլեանի հրատարակած երկու վերնագիրները։ 1) Սուրիական պատերազմի հէնքին վրայ հիմնուած պատմուածքներու, ակնարկներու եւ նշմարներու հաւաքածոյ՝ «Գարուն էր․․․» վերնագիր գիրքը, որ արժանացած է «Ռիչըրտ եւ Թինա Գարօլան» հրատարակչական հիմնադրամի թիւ 24 հրատարակութեան, Անթիլիաս – Լիբանան,  2018 թուին,  223 էջ ծաւալով։ 2) Սուրիական տագնապի հետ առնչուած եւ ապրուած կեանքէ առնուած «Ճակատագրի սեւ կատուն» վերնագիր գիրքը, որ 121 էջերու մէջ պարփակուած հետաքրքրական վիպակ մըն է, հրատարակուած Երեւան՝ 2020 թուականին։ Վիպակին գլխաւոր մասը հեղինակին հինգօրեայ առեւանգումն է՝ իր մղձաւանջերով եւ յուսատու երազներով։ Հեղինակը ա՛յնքան հարազատօրէն կը նկարագրէ իր ոդիսականը, որ ընթերցողը կամայ-ակամայ՝ կ՛ապրի անոր ներքին ցաւերն ու յուսահատութեան հասնող տուայտանքը։ Հեղինակը կը ներկայացնէ նաեւ Սուրիոյ մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւնները, ներքին տագնապալի անցուդարձը։

Ե) Իմաստալից է հանրածանօթ գրող, Հայաստանի Գրողներու Միութեան անդամ Պերճուհի Աւետեանի 2021 թուականին հրատարակուած “Մատնահետքեր” գիրքը, որ արժանացած է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Գէորգ Մելիտինեցի Գրական Մրցանակի թիւ 103-րդ հրատարակութեան, Կարօ Յովհաննէսեանի խմբագրութեամբ: Հեղինակը իր գիրքին մէջ յուշագրութեան բաժին մը յատկացուցած է Սուրիոյ պատերազմի մասին:

Զ) Յատկապէս ուշագրաւ է հալէպահայ գործարար, տնտեսագիտական ուսումնասիրութիւններու եւ յօդուածներու հեղինակ Լեւոն Զաքի Ետալեանի արաբերէն լեզուով Պէյրութի մէջ հրատարակած երկու գիրքերը՝  «Սուրիական հունձքը․ Տնտեսական եւ քաղաքական քաղուածքներ 2011-2018» լոյս տեսած Յուլիս 2018-ին, 400 էջ ծաւալով։ Լ․ Զաքի Ետալեան, այն քիչերէն է, որ ծաւալուն այս գիրքին մէջ իր տնտեսական իւրայատուկ քննարկումով, հրապուրիչ  արաբերէն ոճով, անվերապահ նշմարներով արձագանագած է Սուրիոյ տագնապի տնտեսական հետեւանքներուն, ճգնաժամային իրավիճակներուն եւ ակնարկած է տեղական ու միջազգային քաղաքական կացութեան։ Իսկ իր երկրորդ գիրքը՝ «Գոյութեան Մարտահրաւէր. Սուրիոյ Հայութիւնը 2011-2018» լոյս տեսած է Սեպտեմբեր 2018-ին, 211 էջ ծաւալով: Հեղինակ՝ Լ․ Զ․ Ետալեան իր ուրոյն ճկունութեամբ արծարծած է սուրիահայ արմատացած համայնքի եւ տեղւոյն քրիստոնեաներու գոյատեւութեան մարտահրաւէրները, արժանավայել նկատողութեան յանձնած է նաեւ պատերազմի ճակատագրական տարիներուն Սուրիական հայրենիքի մէջ անոնց գոյութենական հիմնահարցերը, մտահոգութիւնները եւ երազանքները։

Վերոյիշեալ գիրքերու կողքին, տիրական եւ թելադրիչ խորհուրդով կը յատկանշուին հալէպահայ մտաւորականներու Սուրիոյ աննախադէպ տագնապի իրադարձութիւններուն նուիրուած եւ հայ մամուլի մէջ ստուար թիւով լոյս տեսած յօդուածները, խորհրդածութիւնները, որոնք առատօրէն կ՛օժանդակեն եւ կ՛ամբողջացնեն Սուրիոյ տագնապի իրողութիւնը, Սուրիահայութեան  կենսագոյութեան շրջապատկերը, պատումը (narrative)։

Վերնագիրներու շատ համառօտ ծանօթագրական ակնարկ մը մէջբերելու համար կարելի է յիշել բանաստեղծուհի, արձակագիր եւ կրթական մշակ Մարուշ Երամեանի «Հալէպ․․․Հալէպ» խորազգաց, թախցոտ եւ աղերսահայց բանաստեղծութիւնը, ուր կը յիշէ «ծակ-ծակ էր երկինքը»։ 

Ուշագրաւ է հալէպահայ ծանօթ մտաւորական, բազմահորիզոն բանասէր եւ կրթական մշակ Լեւոն Շառոյեանի քնարական շունչով, հալէպի հայ գաղութին կենսունակութիւնը փայփայող իր հիւթեղ ոճով՝ «Ինչի՞ մէջ կը կայանայ Հալէպահայ գաղութին արժէքը» յօդուածը եւ Հալէպահայութեան նուիրուած այլ խորագիրներ։ ԹԹխմոր Հալէպի վերելքին եւ ձեռնհաս հայ մարդուժին խնկարկումի հասնող փառաւոր գովերգ մը ըլլայ կարծէք յօդուածին բովանդակութիւնը։ Միեւնոյն ժամանակ հեղինակի թելադրանքն է պահպանել հալէպահայ համայնքի փառաւոր ընթացքը, կառոյցը եւ թրծուած մարդուժը, մանաւանդ բազմաբեղուն ժառանգութեան  իրաւատիրութիւնը։ Հետեւաբար Շառոյեան մտավախութիւն կը յայտնէ, տագնապէն ետք հալէպահայ տերեւախիտ գաղութին հաւանական քայքայումին, նօսրացումին։ Լեւոն Շառոյեանի հնչեցուցած ահազանգերը՝ տեղի՛ն են ու արդար:

Սուրիոյ տագնապի քաղաքական վկայակոչում մը կարելի է կարդալ հալէպահայ բժիշկ Գրիգոր Ատանալեանի յօդուածին՝ «Սուրիոյ Միջազգային Տագնապը Եւ Սուրիահայութեան Հերոսական Պայքարը», Սուրիոյ պատերազմին նուիրուած վերլուծական սեղմ տեղեկատուութիւն մըն է, սուրիահայութեան նիւթաբարոյական օժանդակութեանց սատարող  աշխատանքներուն։

Հանրածանօթ մտաւորական, գրող, վաստակաշատ կրթական մշակ, Հալէպի նուիրուած հատորներու հեղինակ՝ Գէորգ Պետիկեան պաշտելի իր Հալէպին հետ տագնապող,  գրողի անկիւնին մէջ, հոգեշունչ բովանդակութեամբ իր գրածը անուանած է՝ «Հալէպ` Մեր Հեքիաթային Քաղաքը», ուր անզուսպ մտահոգութեամբ, աղերսաւոր ու գորովազեղ բարեխառնութեամբ հեղինակը գրած է՝ «Խօսիլ Հալէպի մասին` կը նշանակէ խօսիլ Արեւելքի մասին: Անմեղութեան շքեղութիւն եւ շքեղ անմեղութիւն»։

Յիշատակութեան արժանի է Բերիոյ Հայոց Թեմի Ազգային Առաջնորդարանի «Գանձասար» շաբաթաթերթի խմբագիր՝ Զարմիկ ՉիլԱբօշեան – Պօղիկեանի Սուրիոյ իրավիճակի մասին գրած խմբագրականները, հարցազրոյցները, տեղեկատուուական եւ երբեմն ալ հայ նահատակներու, վիրաւորներու շատ սեղմ թուային վիճակը, լուսաբանութիւնները, մանաւանդ Սուրիոյ տագնապի կոտտացող վէրքը, դառն բաժակը հեռացնելու հաստատակամ լաւատեսութեամբ գրուած խորագիրները։

Ինչպէ՞ս չյիշել վաղամեռիկ մտաւորական, կրթական մշակ, բեմադրիչ Մանուէլ Քէշիշեանի հրատարակած բազմատասնեակ  յօդուածները, պատկերացումները եւ երբեմն ալ հայ կուսակցական եւ միութենական կառոյցներու մասին իր գրառումները, տագնապի շրջանին Հալէպեան իր համայնապատկերները, ցաւատանջ տագնապի իրականութեան հետ դէմ-դիմաց իր մտասեւերումները, որոնք վստահաբար գիրք մը կամ գիրքեր կրնան կազմել։ 

Վերոյիշեալ գրական արտադրութեան մէջ, ամէն մէկ մտաւորական իր սրտէն ու մտքէն տոհմիկ շող մը կաթեցուցած է, անկորնչելի բան մը ծրարած է իր հոգիէն։

Մարդաբանութիւն է (Anthropology), բազում դիւտանկիւններէ գնահատելով վերոյիշեալ աղբիւրները, որոնք կը յաւակնին ուրուագծելու եւ արտացոլացնելու սուրիահայ փոքրամասնութեան դիմագրաւող տագնապը: Ինչու չէ նաեւ սերունդներու համար ականատեսի վկայութիւններու ու հաւաստումներու ատաղձ մը կրնան հանդիսանալ սփիւռքագիտութեան:

Անհնար է սեղմ սիւնակներու այս յօդուածին մէջ անդրադառնալ Սուրիոյ տագնապին հետ առնչուած բոլոր հայ մտաւորականներէն, գրողներէն ծաղկած մտքի շիթերուն եւ հրապարակուած յիշատակելի խորագիրներուն։

Կը յուսանք, շատեր իրենց յուշագրութիւնները պիտի չզլանան յիշատակելու, վերարտադրելու հայ մարդուժի եւ մտաւորականութեան մեղուափեթակ՝ Հալէպի մէջ ապրուած տագնապի փորձառութիւնը, վկայութիւնները, յուշերը, յուշելով նաեւ իրենց մտորումները։

Պարտք է յիշեցնել, որ հայ մամուլը ընդհանրապէս առատ մելան հոսեցուց Սուրիոյ ներքին տագնապի մասին, բազմազան տեղեկատուական երկարաշունջ սիւնակներ յատկացուց, հաղորդագրութիւններ, հարցազրոյցներ, երկխօսութիւններ, անհատական տպաւորութիւններ տեղադրեց։

Նախատեսելով, որ այդ բոլոր գիրքերու հրատարակութիւնները, իրենց թուայնացած տարբերակներով եւ յօդուածներու առատ բերքը մէկտեղուած հասանելի կրնան դառնալ համացանցային կայքէջի մը վրայ, օգտաշատ եւ համապատասխան ուսումնասիրուած հարթակի մը ստեղծումով, մատչելի պիտի դառնան հետաքրքրուողներուն, մանաւանդ այդ բոլոր աղբիւրներէն դաստիարակչական դասեր քաղելու եւ ուղենշային դիտարկումներով յաջորդող սերունդներուն փոխանցելու, սփիւռքի մեր շարունակականութիւնը, գոյատեւութիւնը (sustainability) եւ կենսագոյութիւնը հոգատարելու, պահպանելու եւ ամրապնդելու ի խնդիր։

Նպատակս չէ «Հալէպի ողբերգութիւն» գիրքին կամ յիշուած հայերէն թէ արաբերէն գիրքերուն, յօդուածներուն մասին գրախօսականներ գրել, կամ վիրաւոր Հալէպի նկարագրութիւնները վերակոչել, ապրուած ողբերգութիւնները վերարտադրել։

Պարզապէս վերոյիշեալ հատորներուն, յուշագրութիւններուն, յօդուածներուն բովանդակութիւնը, եւ մանաւանդ իբրեւ հալէպահայ՝ տագնապի օրերու վկայութիւնս, կենսափորձս մտքի առկայծում մը բռնկեցուցին հաւաքուած մտածումներուս, քանի մը բարդ ծալքեր, երեւոյթներ ընդգծելու, որոշ համեստ խոկումներ արձանագրելու։

 

Փրոֆ․ ԱՐԱ ՍԱՅԵՂ

 

«Հալէպի ողբերգութիւն»-ը մեծ չափով գունազարդ լուսանկարներու, որակաւոր տպագրութեամբ հատորի մը խորագիրն է, 2017 թուին լեհերէնով հրատարակուած, 206 էջ ծաւալով։

Անդրանիկ տղաս՝ Գէորգը այս գիրքը գնած էր, Հայոց ցեղասպանութեան եւ Հալէպի հետ առնչուած նիւթի մասին աւարտական իր թեզի պատրաստութեան համար։

Գէորգ, Սուրիոյ ահարկու պատերազմի ցաւալի մրմուրը համտեսած էր՝ տեսնելով իր ընտանիքի, ծնողներու եւ նախնիներու բնակած շէնքին ամբողջութեամբ փուլ գալը, պետական զօրքերու ընդդէմ ահաբեկչական եւ ընդդիմադիր խմբաւորումներու առճակատումներուն եւ պայթումներուն պատճառով։ Գէորգ 12 տարեկան դերատի պատանի մըն էր, երբ Հալէպէն հեռացաւ միլիոնաւոր տնանկ մնացած սուրիացիներու նման։

Հոգետանջ ողբերգութիւն մըն է՝ տխրութեան կեղեքիչ զգացում, երբ ապրած շէնքիդ փլատակներուն տակ անդարձ թաղուեցան տոհմական Սասունէն, Խարբերդէն, Այնթապէն  բերուած՝ կալուածներու, ինչքերու սեփականատիրութեան վկայագիրներ, կրթութեան վկայականներ, տասնիններորդ դարու պատկանող Աստուածաշունչեր: Նուազագոյն երեք սերունդներէ  ժառանգուած հայ մշակոյթի պատկանող նիւթեղէն մասունքներ, բազմալեզու, բազմահազար գիրքեր, պատմական տարբեր սրբութիւններ, հայոց ցեղասպանութենէն փրկուած եւ երկար տարիներով խնամքով պահուած փշրանքներ, օրհնաբեր պատառիկներ, ինչե՜ր կարելի է յիշել ու վերյիշել։

Ճիշդ է որ յիշողութիւնը, վերյիշումը երբեմն տանջող է, բայց միշտ ալ սփիւռքահայուն համար հաւաքական վերյիշումը ընկալուած է որպէս անցեալի վերակառուցումը։  Հայու յիշողութեան մշակոյթը, մշակութաբանութիւնը (Cultural anthropology), ընդունուած է ո՛չ միայն ինքնութեան հիմնական բաղադրիչներէն մին, այլեւ ինքնութիւնը ինքնին։

Պարտադրուած բռնի տեղահանութեան նման, նախնիներու ճակատագրի կրկնութիւնն էր՝ բռնագաղթի անորոշ խաչմերուկին դիմաց կանգնողի հրամայական որոշում մը։ Հարազատ ծննդավայրէն, ենթահողէն հեռանալու անբեկանելի ընտրանքին դէմ յանդիման ընտանեօք պարտադրաբար 2012 թուի հոկտեմբերին հեռացած էինք ծննդավայր Հալէպէն։ Մէկ կողմէ համտեսելով առեւանգումի եւ սպանութեան սպառնալիքի անողորմ ազդարարութիւնը՝ «Դուք հայերդ պետական իշխանութեան թիկունքին էք, պետութեան կողմնակից էք» մեղադրանքով։ Հայերը միշտ ալ կը մեղադրուին ոչ միայն իշխանամէտ ըլլալու, այլ նոյնիսկ՝ չէզոքութեան համար։ Իսկ դաժանագոյնը՝ ետին թողելով քարուքանդ մեր բնակարանի, շէնքին քարակոյտը եւ սեփական այլ կալուածներ՝ որոնք դժբախտաբար մինչեւ այսօր սուրիական պետական գերիշխանութեան սահմաններէն հեռու են՝ չեն վայելեր Սուրիական պետական ինքնիշխանութեան ներկայութիւնը։ Հոգիս կ’ալեկոծի, երբ վերյիշեմ ետիս թողած հիմնովին տապալուած մեր ապրած շէնքին աւերակները։

Մենք, ինչպէս նաեւ հազարաւոր հալէպահայեր, սուրիահայեր տարանցիկ կանգառներով երամ-երամ դէպի վերջնական կանգառներ անվերադարձ հեռացանք, իմա՝ արտագաղթեցինք, ընդլայնելով հայ սփիւռք կոչուած թնճուկին տարածքն ու խորութիւնը։ Ինքնայօժար հեռացում մը չէր, բայց երազային Հալէպի տպաւորութիւնները, մեր ծնողներուն, նախնիներուն հոն ապրուած անջնջելի յիշատակները՝ վստահաբար քանդակուած ու առկայծ կը մնան իբրեւ խորտակուած երազներ մեր յիշողութեան կայծկլտուքին մէջ, եւ  իբրեւ սեփականը կորսնցուցած մեր  հոգեխոց (trauma) մորմոքի ենթագիտակցութեան մէջ:

Ճակատագրի դաժան ընկճախտը (depression), հարկադրիչ այս անկիւնադարձը մեր հոգիներուն մէջ պիտի մնայ, ծննդավայրի հանդէպ իբրեւ ճնշող կարօտախտ մը, քօղարկուած մշտայուշ վիշտ մը։

Գէորգ ծննդավայրի իր կարօտն ու գուրգուրոտ հոգատարութիւնը խտացուցած էր վերոյիշեալ գիրքի ինքնախօս լուսանկարներու յարակցութեան մէջ, երբ գնած գիրքը ներկայացուց ըսելով՝ «Հայրիկ տե՛ս մեր սիրելի Հալէպին առընչուող վաւերագրական լուսանկարներու ինչպիսի գիրք մը հրատարակուած է»։

Ծանօթագրութեան կարգով կարելի է յայտնել, որ գիրքին լեհ համահեղինակը՝ Ատամ Պուեաքը, արհեստավարժ եւ հանրածանօթ ռազմական, ճակատամարտերու խիզախ միջազգային լուսանկարիչ մըն է, արկածախնդրութիւնը յանձն առած, տագնապի ու աղէտալի պայմաններու մէջ, մանաւանդ Հալէպի ամէնէն բռնկուն եւ դժոխային տարիներու սարսափելի իրավիճակները իր ոսպնեակով վաւերագրելու՝ տագնապի անողորմ գոյավիճակը լուսանկարներով ամրագրելու ծրագիրով Սուրիա եկած էր, երբ բազմահազար տեղացիներ երկնառաք մոգական փրկութեան հնարքներ կը փնտռէին, երկրին մէջ աւելի ապահով շրջաններ տեղափոխուելու եւ անվտանգ ապրելու նպատակով հեռաւոր խաղաղ երկիրներ արտագաղթելով, նոյնիսկ իբրեւ գաղթականներ, տեղահանուածներ, փախստականներ կամ այլ որակումներով։

Տագնապի առաջին օրերուն Սուրիոյ հայ համայնքի մէջ, այն հաստատ համոզումը կար, որ օրերու, շաբաթներու, առաւելագոյն մէկ երկու ամսուայ մէջ կ՛աւարտի ընդդիմութիւններու, պոռթկումներու, պատերազմական ահ ու թողի իրավիճակը։ Սակայն մեր սփիւռքի պատմութեան բովերու պճեղ մը ծանօթութիւնը, տեղւոյն եւ շրջանի հետ աշխարհաքաղաքական առողջ վերլուծումը, վտանգին եւ սպառնալիքներուն չափի սահմանները ընկալելու սրատեսութիւնը, յետպատերազմեան տնտեսական հետեւանքներու ողջամիտ եւ հեռատես արժեւորումը բաւարար էին հասկնալու եւ արդարացնելու արտագաղթողներու պատճառաբանութիւնը։

Վերոնշեալ գիրքին խմբագիրն է հոգեւորական՝ Փրոֆ․ հայր Վալտեմար Չիսլոն։ Քանիցս Սուրիա այցելած այս լեհ հոգեւորականի կենսագրականը կարելի է խտացնել, որ օգնութեան հասնելու՝ «Կարիքաւոր եկեղեցւոյ օգնութիւն» ծրագրի այս ղեկավարը, իր ներգործութեամբ պահ մը մեզ կը յիշեցնէ, կամ զայն կարելի է նմանցնել քսաներորդ դարու Հայոց ցեղասպանութեան ժամանակաշրջանին յաւէտ յիշատակութեան արժանի մարդասէր հրեշտակներուն, անմոռանալի դանիացի ու սքանտինաւեացի միսիոնարուհիներուն, որոնք հասած էին աղէտեալ վայրեր եւ իրենց մարդասիրական օժանդակութիւնն ու նիւթական կարելիութիւնները ի սպաս դրած էին հայութեան, իրենց նմաններուն հանդէպ անգնահատելի բարեգործութիւններով ու գործնական երախտարժան մասնակցութեամբ։

Վերոյիշեալ լեհ հոգեւորականը, ծանօթ է միջին արեւելքի մէջ՝ Իրաք, Սուրիա, Լիբանան, Յորդանան եւ այլուր։ Կենաց եւ մահու տագնապներու, անհրաժեշտ կարիքի մէջ գտնուող քրիստոնեայ հաւաքականութիւններու հանդէպ իր մարդասիրական անխոնջ պատրաստակամութեամբ, անսահման իր օգնութիւնները հասցուցած է վերոյիշեալ երկիրներու տառապեալներուն։ Կարելի է վկայել նաեւ, որ Լեհաստանի տարբեր յարանուանութիւններու պատկանող եկեղեցիներու մէջ, համալսարաններու, հանրային կեդրոններու, կայարաններու եւ պետական զանազան հաստատութիւններու, կառոյցներու մէջ յատուկ տուփիկներով, գանձանակներով «Հալէպի համար» խորագրեալ նիւթական հանգանակութիւններ կազմակերպելու արշաւին լծուած այս հոգեւորականի ընթացքը։ Հաւաքուած գումարները օգնութեան շիթեր էին պատերազմի տարիներուն ու տակաւին կը շարունակուին այսօր ալ տեղացի տառապեալներուն համար։ Իր քարոզչական աշխատանքով, հանգանակութիւններով, նուիրատուութիւններու հաւաքներով, հարցազրոյցներով օրինակելի բարեսէր մըն է կարիքաւորներուն, իր նուիրուածութեամբ, օգնութեամբ եւ ծառայութեամբ։ Ի վերջոյ ո՞վ չի վկայեր կամ չի հաստատեր  հանրածանօթ «Լեհաստանի Գարիթաս»-ի բարեսիրական ու հոգատար բարեգործութիւնները, ծառայութիւնները Սուրիոյ եւ Լիբանանի մէջ, որուն գլխաւոր դերակատարներէն մին է յիշեալ հոգեւորականը։ Խորապէս ըմբռնելի ու համոզիչ է, նման հայրենասէր լեհ հոգեւորականի մը կողմէ քրիստոնէավայել մարդասիրական օժանդակութեան մղիչ խանդը, օգնութեան կամքը։

Հասկնալի է նաեւ, Լեհաստանի դէմ գերմանական եւ Խորհրդային Սովետական Միութեան զօրքերու կողմէ բարբարոսութիւնները, անմարդակային եւ գարշելի բռնագրաւումները, չարչարանքները համտեսող լեհ ազգի զաւկի մը  համար։

Միւս կողմէ, 2010 թուականէն սկսեալ, ժողովրդավարութեան կեղծ ու խաբուսիկ լոզունգի պատրանքներով, եւ միջազգային շահերու բախումները եւ փոխադարձաբար զիրար վերացնելու նպատակով,  միջին արեւելքի մէջ նոյն միջազգային սադրիչ որոմնացաններու նենգաբարոյ դաւադրութեամբ բոցավառող «Արաբական գարուն» անուանեալ հրեշային պատուհասը, իր քանդիչ ու թունաւոր ծիլերը կը փորձէր ծաղկեցնել, հասնելով Սուրիա մարտ 2011-ին, այդ պատճառով մեծ թիւով  գաղթականներու հսկայ ալիք մը կ՛աշխուժանար դէպի Եւրոպա, անոնց մէջ ըլլալով ստուար թիւով քրիստոնեաներ, հայեր։ 

2015 թուականէն սկսեալ, Լեհաստանի պետութեան այդ ժամանակաշրջանի քաղաքական իշխանութեան յստակ դիրքորոշումն ու հաստատակամ որոշումն էր՝ 1) մենք գաղթականներ չենք ընդունիր, բայց երբեք պիտի չզլանանք մեր նիւթաբարոյական օգնութիւնները հասցնել այդ երկիրներուն մէջ բոլոր տառապեալներուն, 2) Օժանդակել քրիստոնեայ փոքրամասնութիւնները՝ չհեռացնելու իրենց հաստատուած բնակավայրերէն ու արմատացած բնօրրանէն, պահելու համար անոնց դարաւոր քրիստոնէական դիմագիծը, 3) Օժանդակել՝  չլքելու քրիստոնէական բազմադարեայ մշակութային եւ կրօնաբարոյական ստեղծագործութիւններու ժառանգութիւնը, եկեղեցիները, վանքերը, հաստատութիւնները։

Բնականաբար հոս կարելի չէ մոռնալ եւ բարձր պէտք է գնահատել թէ՛ հայ սփիւռքի զանազան միաւորներու եւ թէ՛ Հայրենիքի վիթխարի օժանդակութիւնները, որոնք միջոց ու դարման հանդիսացան ազգակից սուրիահայութեան։

Փրոֆ․ ԱՐԱ ՍԱՅԵՂ

(Շարունակելի)

Վաթսունական թուականներուն, Ապու Տապիի մէջ հայկական համայնք չկար, բայց կային հայեր եւ անոնցմէ մէկն է Պերճ Աբրահամեան:

Պերճ Աբրահամեան ծնած է 1931-ին Երուսաղէմի հայկական թաղամասը եւ յաճախած Սրբոց Թարգմանչաց դպրոցը։ Ան կը յիշէ իր հայոց լեզուի ուսուցիչը՝ Սեդրակ Պաղտոյեանը եւ դպրոցին տնօրէնը՝ Սերովբէ Վարդապետ Մանուկեանը։ Կինը Սիւզան Սուլթանեան, ծնած է Ամման, Յորդանան: Ունեցած են երկու դուստրեր՝ (ծնեալ Անգլիա) Հուրի Նատին  եւ Սեդա Նատին:

Նշենք, որ Երուսաղէմի Սրբոց Թարգմանչաց միջնակարգ դպրոցը  հիմնուած է 1929-ին,  Եղիշէ Արք. Դուրեան (1860, Սկիւտար – 1930, Երուսաղէմ) ջանքերով: Եղիշէ Արք. Դուրեան կրտսեր եղբայրն է բանաստեղծ Պետրոս Դուրեանի:

Պերճ Աբրահամեան իր ուսումը կը շարունակէ Երուսաղէմի Santa College-ի մէջ: Սակայն, 1947-ին, ըստ ՄԱԿ-ի որդեգրած բանաձեւին, որ կ’առաջադրէր բրիտանատան հոգատարութիւն հաստատել Պաղեստինի մէջ, զայն կը բաժնէր երկու պետութիւններու, մէկը՝ արաբական, միւսը՝ հրէական: Երուսաղէմի Santa College դպրոցը կը մնար հրէական գօտիին մէջ եւ Պերճին համար կը դառնար անհասանելի: Այնուհետեւ, ան աշխատանքի կ’ընդունուի բրիտանական կառավարական ծառայութեան մէջ որպես հաշուապահութեան ժամանակաւոր գործավար՝ 17.5 պաղեստինեան փաունտ աշխատավարձով:

Բրիտանական հոգատարութեան աւարտէն ետք, Պերճ մէկ տարի կը մնայ առանց դպրոցի եւ պատշաճ աշխատանքի, սակայն հետագային կ’ամբողջացնէ իր միջնակարգ կրթութիւնը Frers College-ի մէջ։ Պերճին եղբայրը, որ Իրաք կը բնակէր այդ օրերուն, Պերճին համար  աշխատանք կը դասաւորէ իրաքցի կապալառուի մը մօտ, որպէս վարչական գործավար՝ վերահսկելու ընկերութեան աշխատանքները: Աշխատանքային այս փորձառութիւնը անոր կը ստիպէ շարունակելու իր ճարտարագիտական-երկրաչափական կրթութիւնը, որուն առաջին տարին կ’աւարտէ Aleppo College-ին մէջ (Հալէպ, Սուրիա), ապա չորս տարի կը յաճախէ Պոլսոյ Robert College-ը, զոր կ’աւարտէ 1957-ին՝ ստանալով  Երկրաչափութեան պսակաւոր արուետից վկայականը: Այնուհետեւ, ան ամէն ամառ կ’աշխատի Իրաքի մէջ նոյն կապալառուին քով՝ իր ուսումնական յաջորդ տարին ֆինանսաւորելու համար:

Ուսումը աւարտելէ ետք, ան կը վերադառնայ եւ տասը ամիս կ’աշխատի Քարքուք քաղաքին մէջ Shaheen and Janabi Contractors ընկերութեան մէջ, որպէս մնայուն օգնական ճարտարագէտ-երկրաչափ եւ իր մասնակցութիւնը կը բերէ «Մեծ Զապ գետ»-ի եզրին (արաբերէն الزَّاب الْكَبِيْر ) բնակարանային համալիրի մը կառուցման աշխատանքին: Նշենք որ Մեծ Զապ (Հայկական լեռնաշխարհին, Տիգրիսի ձախ վտակը) 400 քմ երկարութեամբ գետ է, որ կը հոսի Թուրքիոյ եւ Իրաքի միջով: Ան ակունք կ’առնէ պատմական Հայաստանէն՝ Վանա լիճին մօտ եւ կը միանայ Տիգրիսին Իրաքի մէջ՝ Մոսուլ քաղաքէն հարաւ։ Բայց, տնօրէնութեան հետ ունեցած վէճի մը պատճառով, ան կը հրաժարի:

1958-ի ապրիլին, Պերճ աշխատանքի կ’ընդունուի Քուէյթի Հանրօգուտ շինարարութեան նախարարութեան մէջ՝ ծառայելով գրեթէ ինը տարի: Քուէյթի մէջ, ան ականատես կը դառնայ Քուէյթի հայկական համայնքի ձեւաւորումին եւ Սելմիա շրջանին մէջ, ամենօրեայ հայկական դպրոցի մը հիմնադրութեան, 1960-ին: Այդ օրերուն դպրոցին տնօրէնն էր Յարութիւն Սահակեան:

Ճարտարագէտ- երկրաչափ Պերճ Աբրահամեան Քուէյթի Ազգ. վարժարանի հոգաբարձուներու խորհուրդին կը միանայ 1963-1964 տարեշրջանին իբրեւ անդամ, 1965-1966-ին՝ գանձապահ, 1966-1967՝ պարզ անդամ:

 «Սելմիա» շրջանը գտնուող հայկական դպրոցին շէնքը, որ արաբական տուներ էին, հայ համայնքին ջանքերով վարձուած ու բարեկարգուած է որպէս Քուէյթի Ազգային Հայկական Վարժարան: Երբ համայնքը կ’որոշէ եկեղեցի մը կառուցել դպրոցին ետեւը գտնուող բակին մէջ, հայ արհեստաւորներ իրենց ձեռքերով կը կառուցեն թիթեղածածկ կառոյցը, որ մինչեւ ասկէ տասը տարի առաջ գործող, բայց հիմա նոր շէնքի մէջ է», կը գրէ Հրաչ Քալսահակեան՝ աւելցնելով, «ես տեսած եմ այդ կառոյցը քանի անոր կողքին գտնուող Առաջնորդարանի շէնքին մէջ ապրած ենք ընտանեօք մէկ տարի, 1973-1974-ին»:

1966 հոկտեմբերին, Պերճ Աբրահամեան աշխատանքի բերումով կը մեկնի Ապու Տապի՝ որպէս մնայուն Ճարտարագէտ-երկրաչափ Arabicon British Consultants ընկերութեան մէջ, որ ըստ էութեան կիսաանապատային միջավայրի մէջ կը գտնուէր: Այդ ատեն, «Մաքթաա» կամուրջը չկար, եւ խճուղի մը կղզին կը միացնէր մայրցամաքին: Երկրաչափ Պերճին կը վստահուի Ապու Տապիի Քորնիշին վրայ ծովային պատի կառուցման հսկողութիւնը, որ կ’ընդգրկէր հսկայական հողերու բարելաւման աշխատանքները: 1967-ին, Ն.Վ. Շէյխ Զայէտ կը կտրէ «Abu Dhabi Sea Wall»-ի  կառուցման ժապաւէնը: Պերճ ուղեկցելով Շէյխ Զայէտին բացատրութիւններ կու տայ գործընթացին, նաեւ  հողահանումի, հողերու բարելաւումի եւ թիթեղներու կուտակումին մասին:

Այդ տարիներուն, Ապու Տապիի մէջ կային միայն քանի մը հայ ընտանիքներ, շուրջ 100 անհատներ՝ գլխաւորապէս մասնագէտներ։ Յատկանշական է, որ 1970-ականներու սկիզբը Ապու Տապիի մէջ շինարարական տասը մեծ ընկերութիւններէն հինգը կը ղեկավարուէին հայ ճարտարագէտներու կողմէ։ Այդ տարիներուն, հայկական համայնքային գործունէութիւն չկար:

Ալ Խուպեյրաթ դպրոցը

«1967-ին, Ապու Տապիի մէջ սեփական դպրոցներ գոյութիւն չունէին։ Երբ 1967-ի վերջերը կ’առաջարկուի դպրոց մը հիմնել, հոն բնակող քանի մը ընտանիքներ մեծ ոգեւորութեամբ կ’ընդունին զայն, որպէսզի կարողանան իրենց երեխաները հոն դպրոց ուղարկել։ Բայց դպրոցին մէջ կարելի կ’ըլլայ հաւաքել տարբեր տարիքի միայն ութ աշակերտ, որոնցմէ մէկը իմ աղջիկս էր՝ Հուրին: Հետեւաբար, աշակերտները բոլորը կը հաւաքուին մէկ սենեակ-դասարանին մէջ, որ յատկացուած էր այդ նպատակին՝ Pauling’s Road Contractor ընկերութեան ժամանակաւոր ճամբարին մէջ», կը գրէ ճարտարագէտ Պերճ Աբրահամեան՝ աւելցնելով, «Եւ այսպէս, Խուպեյրաթ դպրոցին հունտերը կը ցանուին։ Ամիսներու ընթացքին, աշակերտներու թիւը կը կրկնապատկուի, եւ անհրաժեշտ կը դառնայ պատշաճ դպրոցի մը կառուցումը»:

Նոր դպրոցին շէնքը կը կառուցուի ցուցանիշային արագութեան մէջ, եւ կը բացուի 15 փետրուար 1968-ին՝ Շէյխ Զայէտ պին Սուլթան Ալ-Նահեանի՝ այդ ժամանակուայ Ապու Տապիի կառավարիչ եւ Երուսաղէմի Անկլիքան եկեղեցւոյ առաջնորդ Քամփպել Մաքքինսի կողմէ:

Բացման  արարողութեան ներկայ կը գտնուին քանի մը այլ բարձրաստիճան պաշտօնատարներ, ինչպէս՝ Արչի Լէմպ, որ Մեծն Բրիտանիոյ գաղութատէր իշխանութեան ներկայացուցիչն էր Ապու Տապիի մէջ (Ապու Տապի կ’անկախանայ 1971-ին), Խալաֆ Ալ Օթեյպա, որ կ’ուղեկցէր Շեյխ Զայէտին, Մահմուտ Հասան Ճումաա, եւ Ապու Տապիի առողջապահութեան գաղութատէր «նախարար» տոքթ. Ֆիլիփ Հորնիպլո:

1976-ին, խումբ մը երիտասարդներ արդէն ստեղծած էին գաղութային կեանքի կորիզ մը Ապու Տապիի մէջ, յանձինս Պերճ Աբրահամեանի, Հրաչ Արզումանեանի, Վարդան Ինկիլիզեանի, Կարօ Սատըգճեանի եւ Գրիգոր Ճէրէճեանի:

Ապրիլ 1980-ին, կը նշանակուի  Ապու Տապի համայնքին անդրանիկ Ազգային Վարչութիւնը՝ ներառելով հայութեան բոլոր հատուածները եւ յարանուանութիւնները՝ Անդրանիկ Տաղլեան, Գրիգոր Ճէրէճեան, Հրաչ Արզումանեան, Միքայէլ Պատալեան, Պերճ Աբրահամեան, Վարդան Ինկիլիզեանի եւ Վարդգէս Թավլեանի:

Մարտ 1981-ին, կը սկսի Ապու Տապիի հայկական դպրոցին դասաւանդութիւնը երկօրեայ դրութեամբ, հինգշաբթի եւ շաբաթ կէսօրէ ետքերը, ապա կը վերածուի միօրեայի, հինգշաբթի օր, իսկ տարիներ ետք՝ չորեքշաբթի յետմիջօրէին:  Դեկտեմբեր 2014-ին, Ապու Տապիի համայնքը կ’ունենայ իր սեփական համալիրը՝ Սրբոց Նահատակաց Եկեղեցին եւ Արա Խանոյեան Ազգ. միօրեայ վարժարանը:

Պերճ Աբրահամեան 1969-1984 կը վարէ  Brook and Khalfan ընկերութիւններու խումբին գլխաւոր տնօրէնի պաշտօնը՝ իրականացնելով բազմաթիւ ծրագիրներ, գլխաւորապէս՝ ճամբաներ:

1984-էն սկսեալ, ան կ’աշխատի Սալահ Հարիրիի հետ, Ապու Տապիի Spectrum Engineering Consultants ընկերութեան մէջ: Տեղին է նշել, որ Էմիրութիւններու մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպանատան շէնքին ճարտարապետներն էին Պերճ Աբրահամեան եւ Սալահ Հարիրի: Դեսպանատան աշխատանքները սկսան Ապրիլ 2000-ին: Իսկ, 23 Սեպտեմբեր 2000-ին, տեղի ունեցաւ դեսպանատան պաշտօնական բացումը, որուն ներկայ գտնուեցան Հայաստանի նախկին արտաքին գործոց նախարար Վարդան Օսկանեան, Էմիրութեանց պետական բարձրաստիճան պատասխանատուներ, դեսպանատան դիւանագիտական անձնակազմը եւ հոծ բազմութիւն մը Արաբական Միացեալ Էմիրութեանց հայ համայնքէն:

2005-ին, Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպանատան մնայուն նոր շէնքի հիմնարկէքը տեղի ունեցաւ։ 2007-ին աւարտեցան շինարարական աշխատանքները ու դեսպանութեան նոր շէնքին բացումը կատարուեցաւ օրուան Նախագահ Ռոպերթ Քոչարեանի ներկայութեամբ։

1990-ին, Ապու Տապիի մէջ կը ստեղծուի Հայկական մշակութային ընկերակցութիւնը, որուն, 1992 մինչեւ 2010 (ընկերակցութեան դադարեցումը), Պերճ կ’ըլլայ անոր պատուոյ նախագահը:

Նշենք որ Հայկական մշակութային ընկերակցութիւնը կազմակերպած է բազմաթիւ ձեռնարկներ, Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններ հրաւիրած հայրենի հարիւրաւոր արուեստագէտներ եւ այդպէսով ձեւաւորելով հայկական մշակութային աշխոյժ կեանք մը՝ սերտօրէն համագործակցելով Էմիրութիւններու մշակութային առաջատար կառոյցներու հետ: Իր կառոյցով, անդամներուն հայեցողութեամբ եւ նպատակային ուղղուածութեամբ, Ընկերակցութիւնը անկախ միաւոր մը կը ներկայացնէր գաղութին մէջ: Եւ իր որդեգրած մշակութային եւ բարեսիրական ուղղուածութեամբ, կը լրացնէր Ազգային Վարչութեան տարած եկեղեցական եւ կրթական գործունէութիւնը: Համերաշխութեան այս մթնոլորտը կը շեշտուի, երբ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ առաջին անգամ կ’այցելէ Էմիրութիւններ (Ապրիլ 1997) ու իր մօտ կը հրաւիրէ Ազգային Վարչութեան եւ Ապու Տապիի Հայկական Մշակութային Ընկերակցութեան անդամները:

2018-ին, Պերճ Աբրահամեան կը հրատարակէ «Berj Aprahamian: A book dedicated to Abu Dhabi. A Tribute with Love » գիրքը, որ կ’ընդգրկէ աւելի քան 200 գունաւոր ինքնատիպ լուսանկարներ՝ մեծաւ մասամբ Պերճի լուսանկարած պատկերները, որոնք  լուսանկարչական տեղեկութիւն կը տրամադրեն Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու պատմութեան, ձեւաւորման եւ Շէյխ Զայէտի պաշտօնավարման առաջին տարիներուն մասին (1966-1971), այսպէս.

Շեյխ Զայէտ պին Սուլթան Ալ Նահիան՝ Ապու Տապիի կառավարիչ 6 օգոստոս 1966-էն եւ մինչեւ 2 դեկտեմբեր 1971՝ Արաբական Միացեալ Էմիրութեանց նախագահ դառնալը։

Գիրքը կ’ընդգրկէ յատուկ լուսանկարներ Ապու Տապիի Համտան փողոցի մէջ տեղի ունեցած զինուորական շքերթէն, որ կը  նշէր Շեյխ Զայէտի գահակալութեան առաջին օրը:
Լուսանկարներ Ապու Տապի Քորնիշի տարածքէն:
Լուսանկարներ Ապու Տապիի հին օդակայանէն, ճամբաներ:
Լուսանկարներ հին ամրոցէն (Հոսն):
Լուսանկարներ Մաքթաա կամուրջէն,  «Տաս» կղզիէն, Բանջարեղէնի եւ ձուկի նոր շուկայէն:
Լուսանկարներ Ալ Խուպեյրաթ դպրոցէն:
Նաեւ՝ պատկերներ ճարտարագիտական եւ շինարարական սխրանքներու մասին:

Գիրքը նախատեսուած է Էմիրութիւններու գալիք սերունդներուն համար՝ աւելին իմանալու իրենց պատմութեան եւ այն երկրին մասին, ինչպէս Պերճ Աբրհամեան տեսած էր ու ապրած:

Շնորհակալութիւնս Հրաչ Քալսահակեանին՝ իրեն յատուկ մակագրուած Պերճ Աբրահամեանի հեղինակած «Berj Aprahamian: A book dedicated to Abu Dhabi. A Tribute with Love» գիրքը ժամանակաւոր տրամադրելուն համար:

Հրաչ Քալսահակեան հիմնադիրն է «Ազատ Հայ» կայքէջին: Պերճ Աբրահամեանի մասին կարդալ անգլերէն՝ այս յղումով ՝ https://www.azad-hye.com/the-legacy-of-berj-aprahamian/

(Բոլոր լուսանկարները՝ Պերճ Աբրահամեանի)

Գերմանացի փիլիսոփայ Նիցչէ իր «Չաստուածներու մթնշաղ» («Twilight of the Idols») գործին մէջ ունի նման արտայայտութիւն մը․ «ինքնասպանութեան գաղափարը հզօր սփոփանք է, անոր օգնութեամբ բազում անքուն գիշերներ կը յաղթարահուին»:

Հայ ժողովուրդը իր ամենօրեայ կեանքով կ’ապացուցէ այս մէկը, քանի որ անընդմէջ ցաւի մէջ ապրելով, ան յարմարած է ցաւին եւ որեւէ փոփոխութիւն կը վախցնէ զինք: Շատ աւելի լաւ է մնայուն գտնուիլ ցաւի մէջ, որովհետեւ այդ ցաւը ամբողջովին ծանօթ է իր իւրայատուկ հիւլէով եւ նոյնիսկ հանգստաւէտ է, մինչ նորութիւնը անծանօթ է, իսկ անծանօթութիւնը միշտ կը վախցնէ անոնց, որոնք շարունակական ցաւի մէջ կը գտնուին: Նորութիւն ընդունելու համար նախ անհրաժեշտ է ընդունիլ իրականութիւնը: Հասկնալ՝ որ ցաւէն թմրած հաւաքական մեր միտքը կրնայ ոսկրանալ, քարանալ եւ այլեւս անընկալունակ դառալ ամէն ինչի նկատմամբ, մինչդեռ ան միակ բանն է, որ կրնայ մեզ սթափեցնել, որպէսզի անընդմէջ ցաւը կարողանանք փոխարինել այն նորութեամբ, զոր մենք մեզի համար կ’որոշենք, այլ ոչ թէ կը յարմարինք նոր հարուածներու՝ մինչ յոխորտալով, որ մենք «շատ ցաւ քաշած» ազգ ենք: Ուստի ամէն բան զարմանանք կը պատճառէ մեզի, թէեւ ամէն ինչ շատ աւելի պարզ է, քան մենք կը պատկերացնենք: Մենք կը նայինք ու չենք տեսներ: Եթէ տեսնենք ալ, չենք հասկնար: Կը նմանինք այն մարդուն, որուն կը բացատրեն, թէ թերմոսը (thermos) բան մըն է, որ հեղուկը ձմեռ ատեն տաք կը պահէ, իսկ ամառը՝ պաղ. մենք հարց կու տանք, թէ թերմոսը ի՞նչ գիտէ որ ամառ է, կամ ձմեռ: Իրականութեան ընկալումը ծանր կը թուի:

Իրականութեան ընդունումը այնպէս, ինչպէս կայ՝ դժուար է: Դժուար է թէ՛ մէկ անձի, թէ՛ ամբողջ հասարակութեան մը համար: Յատկապէս հասարակութեան՝ որովհետեւ ան ստիպուած է իրականութեան հետ մէկտեղ ընդունիլ սեփական վրիպումները, սխալները եւ այդ բացասականը, որ կա՛յ: Ու սովորաբար ամենէն տարբեր միջոցներով փորձ կը կատարուի խուսափելու իրականութեան ընդունումէն՝ անոր համար գտնելով բազմաթիւ տարբեր պատճառներ, մինչեւ իսկ մեղադրանք Աստուծոյ կամ սատանային:

Իրականութիւնը կամ անխուսափելին ընկալելու համար ամերիկացի հոգեբան եւ հոգեբոյժ Էլիզապեթ Քիւպլեր-ռոսս (Elisabeth Kübler-Ross) իր «Մահուան եւ մահանալու մասին» (On Death and Dying, 1969) գիրքին մէջ կ’առաջարկէ հետեւեալ հինգ փուլերը`

Ժխտում (denial), Զայրոյթ (anger), Սակարկութիւն (bargaining), Ընկճախտ (depression), Ընդունում (acceptance): Փորձենք հասկնալ, թէ ի՞նչ կ’ենթադրեն այդ փուլերը եւ ինչպէ՞ս կը կիրարկուին մեր պարագային՝ մեր հաւաքական կեանքին մէջ:

Ժխտում

Առաջին փուլին, հասարակութիւնը կը ժխտէ իր իսկ իրականութիւնը, զայն կը նկատէ տարբեր եւ ամէն ձեւով կը փորձէ ժխտել նոյնիքն իր աչքին առջեւ կատարուող կամ կատարուած իրականութիւնը: Փորձ կը կատարուի գոյութիւն ունեցող փաստը բացատրելու ուրիշ կերպով, ուրիշ անուն տալով, ըսելու ու ընելու ամէն ինչ, միայն թէ՝ չընդունելու: Այդ մէկը կը նշանակէ, որ ամէն ինչ շատ գէշ է, որովհետեւ փորձ կը կատարուի ջայլամի պէս գլուխը պահել հողին մէջ, միայն թէ չտեսնելու տալ եղածը: Հասարակութիւնը սուր յուզումով եւ զայրոյթով կը լսէ որեւէ քննադատութիւն իր կամ իր արարքին մասին եւ պատրաստ է նոյնիսկ ամենէն դաժան եւ չհիմնաւորուած արարքներու, միայն թէ չլսէ իր հասցէին կատարուած քննադատութիւնն ու մեղադրանքը:

Զայրոյթ

 Երկրորդ փուլին, իրականութենէն փախուստ տալը արդէն կարելի չէ, եւ սկսած է հասուննալ իրականութեան աչքերուն նայելու պահը: Բայց հասարակութիւնը տակաւին պատրաստ չէ ընդունելու իրականութիւնը եւ տեսնելով, թէ ժխտելով ոչինչ կը փոխուի եւ ամէն ինչ կը մնայ նոյնը, դեռ քիչ մը աւելի վատթարանալով, կը սկսի զայրոյթի փուլը: Հասարակութիւնը տակաւին ի վիճակի չէ քննարկելու. ան զայրացած է, ան կը հայհոյէ, մեղադրանքներ կը տարածէ ամենուր եւ մեղաւորներ կը փնտռէ իր վիճակին համար: Ան ի վիճակի չէ զգաստ կերպով նայելու իրավիճակին եւ զայրոյթը անոր միակ գործիքն է, որով կը փորձէ այդ իրավիճակին մէջ սթափ մնալ, ան այլեւս չի կրնար ժխտել, բայց եւ բաւականաչափ հասունացած չէ ընդունելու համար:

Սակարկութիւն-քննարկում

Երրորդ փուլը բաւական ուշ կրնայ ժամանել, որովհետեւ զայրոյթը (նաեւ ցաւը) ինքզինք կը սնուցանէ: Երբեմն զայրոյթը կրնայ շատ երկար տեւել, եւ երկար տեւելով ոչ միայն լճացում ու այդ պատճառով ճգնաժամ յառաջացնել, այլեւ սխալ ուղի տանիլ մարդը: Ի վերջոյ, սակարկութեան փուլը կը հասնի՝ յառաջացնելով «ի՞նչ»,  «ինչպէ՞ս»,  «ինչո՞ւ» հարցումները: Այդ հարցումներուն պատասխանելու կարողութիւնը կախեալ է հասարակութեան մտաւոր մակարդակէն: Որքան ցած է մակարդակը, այնքան երկար է կը տեւէ այդ ներքին սակարկութիւնը, տարակարծութիւնը, վէճը: Եւ որքան շատ երկարի սակարկութիւնը արդէն իսկ գոյութիւն ունեցող փաստին շուրջ, որքան աւելի արդարացումներ յօրինուին, այնքան աւելի կը հեռանայ ճշմարտութիւնը եւ կը ձեւափոխուի իրականութիւնը:

Հանդէս կու գան կեղծ մարգարէներ ու կեղծ ճշմարտութիւններ կը փոխանցեն, կ’ապակողմնորոշեն հասարակութիւնը, կը տանին սխալ ճամբով:  Մտաւոր ցած մակարդակ ունեցող հասարակութիւնը կրնայ տասնամեակներով քննարկել ու սակարկել իրեն հետ տեղի ունեցածը եւ չհասկնալ ու անընդհատ ապակողմնորոշուիլ, բայց ի վերջոյ միեւնոյնն է քննարկումը, իր ներքին սակարկութիւնը կը մօտենայ իրականութեան եւ հասարակութիւն ուշ կամ կանուխ ստիպուած կը կանգնի մերկ ճշմարտութեան առջեւ: Յաճախ այդ իրավիճակը կը ձեւաւորուի ոչ միայն ներքին քննարկում-սակարկութեամբ, այլեւ՝ ինչ որ աղէտով մը, որ կը ջնջէ հասարակութիւնը, մինչ այդ ունեցած պատրանքները եւ իր ամբողջ մերկութեամբ կը պարտադրէ իրականութիւնը:

Ընկճախտ (depression)

Ընկճուածութիւնը կը սկսի անմիջապէս իրականութիւնը տեսնելէ եւ հասկնալէ ետք: Որքան երկար հասարակութիւնը հաւատացած մնայ իր իսկ սուտերուն, այնքան աւելի երկար կը տեւէ անոր ընկճուածութիւնը: Ան կրնայ շատ երկար տեւել, ու ժամանակին չհասկնալու, չսթափելու պարագային, անձնասպանութեան հասցնել թէ՛ մարդը եւ թէ՛ հասարակութիւնը: Ընկճուածութեան փուլին կը պակասի ներքին հաւատքը սեփական ուժերուն նկատմամբ, ամէն ինչ կը սկսի կեղծ թուիլ, խոչընդոտները` անյաղթահարելի, հակառակորդը` անպարտելի: Կրնայ թուիլ, որ ամբողջ աշխարհը քեզի դէմ է: Ընկճուածութիւնը կ’ընթանայ ամէն բանի նկատմամբ խոր անտարբերութեամբ: Բոլոր կարեւոր հարցերը կը դառնան անկարեւոր, կեանքը կը կորսնցնէ իր իմաստը, կեանքը կ’ընթանայ ինքնիրեն: Կը գերակշռեն անմակարդակ գաղափարները, կը տարածուին հասարակական մոլութիւններն ու ախտերը` անբարոյականութիւնը, կաշառակերութիւնը, խաղամոլութիւնը, արբեցողութիւնը, ոճիրը: Կը զօրանայ նաեւ յանցանքի զգացումը, մարդը եւ հասարակութիւնը կը սկսին խղճալ իրենք իրենց: Ընկճախտը շատ վտանգաւոր ճահիճ մըն է, ուր բազմաթիւ մարդիկ խեղդուած են չկարենալով յաղթահարել զայն: Բայց ընկճախտը կարելի է յաղթահարել՝ անձի մը պարագային, հոգեբանի մը դիմելով եւ լաւ ու առողջ միջավայրի մը ձեւաւորումով, իսկ հասարակութեան պարագային, զայն ուշքի բերելու պարտականութիւնը կ’իյնայ մտաւորական, գիտական ընտրանիի ուսերուն: Ճիշդ այս փուլին ալ շատ յաճախ կը սկսի «առաջ աւելի լաւ էր» մտայնութիւնը, քանի որ իրականութիւնը անտանելի է, ընդունելի չէ եւ վատ է:

Ընդունում

Ընդունման փուլը կը նշանակէ ընդունիլ ամէն ինչ այնպէս, ինչպէս որ է: Եթէ հասարակութիւնը յաջողի հասնիլ ընդունումին, ուրեմն ան բուժուած է շատ ծանր հիւանդութենէ, ան յաղթահարած է իր տագնապն ու անկարողութիւնը եւ այժմ պատրաստ է ուղիղ նայելու իրականութեան աչքերուն, ուղղել իր սխալները եւ շարունակել ապրիլ: Երջանիկ են այն հասարակութիւնները, որոնք կը յաջողին վերականգնիլ ծանր հարուածներէ յետոյ, բայց նաեւ կան այնպիսինները, որոնք չյաղթահարելով նախավերջին փուլը, ընկճախտը՝ կրնան պարզապէս ինքնաոչնչանալ:

Էլիզապեթ Քիւպլեր-ռոսս այս գիրքը գրած է օգնելու մահամերձ հիւանդ մարդոց՝ անխուսափելին աւելի դիւրին ընդունելու համար: Իսկ արդեօ՞ք մենք ուրիշ վիճակի ենք: Միայն թէ, ի տարբերութիւն մահուան դատապարտուածէն, մենք դեռ առիթ ունինք. կրնանք ընդունիլ, հասկնալ ու փոխել:

Պէտք է փոխել ապագան՝ փոխելով մենք զմեզ:

«Նախքան քու փոխուիլդ, քեզի համար անհաւատալի կարեւոր բան մը պէտք է վտանգի մէջ գտնուի»,- Ռիչըրտ Պախ:

17 փետրուար 2024-ին հրապարակեցինք Յովհաննէս Թումանեանի «Փարւանա» հեքիաթը՝ առ ի թարմացում բոլորիս յիշողութեան եւ…իրազեկութեան: Հետագայ տողերով կը հրապարակենք Թումանեանի «Անբախտ վաճառականներ» հեքիաթը, որ նոյնպէս արեւմտահայերէնի վերածած է գրագէտ Զարեհ Խրախունի, 1969-ին, Պոլիս: Յիշեցնենք, որ 19 փետրուար 2024-ը կը զուգադիպէր Ամենայն Հայոց Բանաստեղծին ծննդեան 155-ամեակին:

Ճայն ու Չղջիկն օր մ’ալ ելան
Ըսին. «Ըլլանք վաճառական»:
Նստան, գլուխ գլխի տուին,
Ընկեր ըլլալ որոշեցին.
Սակայն… դրա՞մն ուրկէ գտնեն…
Շտտ խորհեցան թէ ի՞նչ ընեն,
Յետոյ ելան Փուշին գացին,
Ձեռքն ու ոտքը համբուրեցին,
            Ու մուրհակով,
            Բարձր սակով,
Դրամ առին մեծագումար՝
Որքան պէտք էր գործին համար:

Չղջիկն եղաւ տէր–տնօրէն,
Ճայն ալ ապրանք բերող դուրսէն.
            Դրամն առաւ,
            Նետուեցաւ նաւ,
            Գնաց Կիպրոս,
            Ու Եգիպտոս,
            Անցաւ Ասիա՝
            Մերձ ու միջին,
            Թէ Արաբիա,
            Թէ Պարսկաստան,
            Եւ Հնդկաստան,
            Մինչեւ իսկ Չին . . .
Եւ թանկագին Քիրմանի շալ,
Եւ մարգարիտ, զմրուխտ ու լալ,
Հնդկոյզ, արմաւ, պիստակ, համեմ,
Ալ ո՞րն ըսեմ, ո՞րը համրեմ…
Խաչ որ տեսաւ՝ աչքը բռնեց՝
Մէկի տեղ հինգ — աժան գնեց,
Նաւը լեցուց հսկայ բեռով,
Ու վերջապէս բարով – խերով
Ուրախ – զուարթ երբ տուն կուգար՝
Ճամբան եղաւ արկածահար:
Փոթորիկ մը ահագնազանգ
Փշրեց, տարաւ նաւ ու ապրանք:

Ճայը իբրեւ քաջ նաւաստի,
Ազատեցաւ մերկ, անօթի:
Բախտ ունեցաւ, փրկեց հոգին,
Բայց ծայր չկա՜յ իր մորմոքին • • •
Ցնցոտիով պատառատուն,
Ի՞նչ երեսով խեղճը զայ տուն.
Գա՜ յ – ի՞նչ պատմէ պարտատիրոջ,
ի՞նչ հաշիւ տայ իր ընկերոջ…
Ընկերն ըսես՝ դուռը նստած,
Աչքը ճամբուն, վիզն երկարած,
Գիշեր ցերեկ սիրտ կը սպառէ,
Ճային գալուն դեռ կը սպասէ…

Շատ սպասեց, տառապեցաւ,
Մտքէն հազար հարցում անցաւ,
Տեսակ տեսակ երազ տեսաւ,
Մինչեւ պարտքին օրը հասաւ,
Ու մուրհակի թուղթը ձեռքին՝
Փուշն երեւաց դրան սեմին.
– «Հէ՛յ բարեկամ, ո՞ւր մնացիք,
Դուք չէ՞ք յիշեր թէ պարտք ունիք…
Խանութ բացիք, գործ բռնեցիք,
իմ տուածով լաւ շահ ըրիք.
Դրամս հիմա ետ կ’ուզեմ ես –
Չտուողն է զո՛յգ սեւերես.
Թուղթ տուած էք, պատուի մուրհակ,
Ապա կ՚ըլլաք դուք խայտառակ.
ի՞նչ կը կարծէք՝ խա՞ղ թէ կատակ,
Ես կը մնա՞մ այս դաւին տակ…
Կողոպո՜ւտ կայ եկէ՛ք, տեսէ՛ք,
Մեղք չէ՞ ինծի, խնդրեմ՝ ըսէք.
Ոսկի համրեմ ես անվարան .
Հիմա ելլեն քթի՜ս խնդան…
Ալ ասկէ վերջ ի՞նչպէս կրնամ
Մարդոց օգնել յօժարակամ…»

Կը պոռչտար փուշը կատղած,
Անէծք կուտար՝ սիրտը այրած .
Ամէն մարդ ալ որ կը լսէր,
Կը գայթակղէր ու կը սկսէր.

«Ամօթ ձեզի, Չղջիկ ու Ճայ,
Այս ի՜նչ գործ է. – վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ.
Անունով էք վաճառական,
Մինչդեռ խարդա՜խ, թշուառական
           Չղջիկ ու Ճայ,
           Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ..
Չղջիկն ասոնք երբ կ’իմանար,
Նեղութենէն անձայն կուլար.
Ան կը կարծէր թէ անօրէն
Խաղ մը խաղաց Ճայը իրեն.

– «Ա՛խ Ճայ, գետնին տակն անցնիս դուն,
Կուտ չունենաս, ո՛չ կին, ո՛չ տուն…
Այս ի՜նչ փորձանք բերիր գլխուս,
Դրամն առիր ու տուիր խոյս…»

Եւ կ’աղաչէր ամէն անգամ.
«Մի՛ բարկանար, Փուշ բարեկամ
Այսքան ատեն սպասեցիր,
Շատը գնաց, քիչ մ’ալ կեցիր.
Նամակ առի երէկ Ճայէն
Թէ կը մեկնի Արաբիայէն.
Ալ ուր որ է՝ շուտով կուգայ,
Աւելիով պարտքը կուտայ…»

– «Ես աւելին չեմ փափաքիր,
Շահ ու տոկոս՝ գրպանդ դիր.
Կանխիկ համրած դրամս բե’ր,
Ձեզմէ ուրիշ բան չեմ ուզեր»:

            – «Չէ՜, աղա Փուշ,
            Կանուխ թէ ուշ,
Թէ մայր գումար եւ թէ տոկոս
Պիտի շարենք առջեւդ, հո՛ս…
Մենք ալ մարդ ենք սխալական,
Բայց քեզի չա՜տ ենք պարտական .
Ըրած բարիքդ եթէ մոռնանք՝
Լաւ է՝ Աստուածն ալ ուրանանք…»

Խեղճը այսպէս լեզու թափեց,
Մերթ խոստացաւ, մերթ յուսադրեց:
Շա՜տ սուտ ըսաւ պարտատիրոջ,
Եւ սպասեց իր ընկերոջ.
Բայց ընկերը չկա՜յ, չկա՜յ:
– «Ես փճացայ, Աստուած վկայ,
Ինչպէ՜ս ինկայ ծուղակին մէջ,
Չեմ ազատիր ալ մինչեւ վերջ…
Ի՞նչպէս պրծիմ այս կրակէն,
Այս ահագին պարտքին տակէն.
            Ալ ի՞նչ ըսեմ,
            Դեռ սպասե՞մ,
Ան ե՞րբ կուգայ, ես ի՞նչ գիտնամ,
Որո՞ւ երթամ՝ սիրտս բանամ…

            Շատ սիրտ հատցուց,
            Միտք յոգնեցուց,
            Ոտք մաշեցուց,
            Հոս – հոն ցուցուց՝
Ինչ որ ունէր տունը պահած՝
Կահ ու սպաս, հագուստ հագած,
Տարաւ, բերաւ, գտաւ լաւ գին,
Ծախեց, ծախեց, տուաւ պարտքին:
            Տուն մերկ գնաց,
            Դեռ պարտք մնաց.
Ու երբ տեսաւ թէ ճար չկայ՝
Առաւ սուգի թեւեր հսկայ,
Մէջը մտաւ, փախաւ այդպէս,
Որ ինք՝ սնանկ ու սեւերես,
Չտեսնուի պարտատէրէն,
Զինք ամօթող արեւ օրէն :
Եւ այդ օրէն, Չղջիկն հպարտ՝
Մերկ մնացած, ամօթապարտ
Ցերեկները կը պահուըտի,
Գիշերը լոկ կը թռչըտի,
Որ խուսափի ծանօթներէն,
Ու մանաւանդ պարտատէրէն :

            Իսկ ծովուն մէջ,
            Ճայն ալ անվերջ
            Ջուր կը մտնէ,
            Հետք կը գտնէ…
            Մերթ կը սուզուի,
            Մերթ կը յուզուի,
            Կը զառանցէ
            Թէ մի գուցէ՝
            Բախտ կ’ունենայ,
            Ու վերստին
            Իր կորուստին
            Կը տիրանայ:

Փուշն իր կարգին, յոյսը կտրած,
Ճանկ ու ակռայ բացած, սրած,
Կը քաշէ փէշն անցորդներուն,
Կը հարցընէ տուն, տեղ, անուն,
Թէ տեսե՞ր են արդեօք իրենք՝
Այն Ճայը լիրբ, Չղջիկը նենգ։

Եւ այն օրէն մինչեւ այսօր,
Իրար տեսած չեն, իրաւ որ…:

1886
Յովհաննէս Թումանեան

Վերջերս, Հայաստանի մէջ յաճախ կը լսենք այնպիսի միտք մը, թէ «հնդիկները կու գան, կը լեցուին եւ կը գրաւեն մեր երկիրը»: Երբ խորանանք այս արտայայտութեան մէջ, ապա կը նշմարենք, թէ ան ըսել կ’ուզէ, թէ աշխատանքի նպատակով Հայաստան եկող հնդիկները այնքան կը շատնան, որ հետագային անոնք կը դառնան քաղաքացիներ ու կը սկսին իրաւական պահանջներ ներկայացնել՝ ընտրելու իրաւունք եւ այլն, իրենց հետ կը բերեն իրենց մշակոյթն ու սովորոյթները (հիմնականօրէն կը նշուի բացասական իմաստով) ու ի վերջոյ Հայաստանի մէջ աւելի շատ կ’ըլլան քան հայերը եւ մենք մեր երկրին մէջ այլեւս տեղ չենք ունենար:

Ինչպէս գիտենք, ամէն խնդիր երկու երես ունի եւ հնդիկներու կողմէ «Հայաստանը գրաւելու» միտքը եւս շատ պարագաներու կը դիտարկուի ոչ թէ ժողովրդագրական կամ մշակութային, այլ քաղաքական տեսանկիւնէ: Մէկ կողմ ձգելով հարցին կուսակականացուած-քաղաքական էութիւնը, փորձենք հասկնալ հնդիկներուն գալուն առնչուած այդ վախը կամ այդ վախին հիմնաւորուած ըլլալը կամ չըլլալը:

Նախ` Հայաստանի մէջ այնքան շատ հնդիկ չկայ, որ «երկիրը ձեռքերներս ելլէ» եւ երկրորդ, բացի ատկէ, որ այդ «հակահնդկական» մօտեցումը իր ցեղապաշտական բնոյթէն անդին, կը ստեղծէ նաեւ բարոյական հարց: Աշխարհի մէջ ոչ ոք աւելի լաւ գիտէ քան հայ ժողովուրդը, թէ ինչ կը նշանակէ ուրիշին երկրին մէջ ապրիլը: Գիտէ, թէ ինչ զօրաւոր հանգամանքներ կրնան ամբողջ ժողովուրդ մը տարագիր դարձնել, կամ թէ աղքատութիւն կոչուող հրէշը ինչպէ՛ս կրնայ մարդը ովկիանոսին միւս կողմը շպրտել: Ու այդ բոլորին ծիրէն ներս, գրեթէ տարօրինակ է բողոք լսել հնդիկներու գալուն մասին, երբ հայ ժողովուրդին 80 տոկոսը կ’ապրի օտար երկիրներու մէջ: Ընդ որում մենք կը պարծենանք ու կը մատնանշենք, թէ ինչ ուժեղ համայնքներ ունինք կամ ունեցած ենք տարբեր երկրիրներու մէջ՝ Ռուսիա, Միացեալ Նահանգներ, Սուրիա Լիբանան, Իրան եւ այլն: Նշուած երկիրներուն մէջ, հայերուն հետ կը վարուին բաւական ջերմ եւ զանոնք կ’ընդունին որպէս իրենց երկրին բնակիչները (առանց նկատի ունենալու ցեղապաշտական կողմնակի հարցերը): Հայերը աշխարհի տարբեր երկիրներուն մէջ եղած են ու կը մնան այդ երկիրներու տնտեսական, երբեմն ան քաղաքական գործօններէն: Եւ զարմանալի է, որ Սփիւռքով հպարտացող հայերը յանկարծ կը սկսին վախին կողքին անհանդուրժողութիւն արտայայտել այն դժբախտներուն նկատմամբ, որոնք կու գան Հայաստան՝ կտոր մը հաց գտնելու, այնպէս, ինչպէս հայերը Հայաստանէն կը մեկնին այլ երկրներ՝ նոյն հարցով:

Կը յառաջանայ տիլեմա մը, որ երկդիմի է: Զուգահեռաբար, հարցին այդ բարոյական կողմին վրայ կը գումարուին նաեւ մարդկային ու քրիստոնէական սկզբուքները: Ան, որ քրիստոնեայ է, եւ առ այդ բաւական տառապած եւ ուրիշին կողմէ գթասրտութեան արժանացած, չի կրնար, իրաւունք չունի ցեղապաշտ ըլլալու անոնց նկատմամբ, որոնք կը դիմագրաւեն նման խնդիրներ: Պատկերացուցէք, թէ աշխարհի տարբեր երկիրներուն մէջ յանկարծ ազգայնամոլները որոշեն, որ հայերը վտանգ կը ներկայացնեն իրենց ինքնութեան ու սկսին զանոնք հալածել ու վռնտել: Նոյնիսկ չենք կրնար պատկերացնել, թէ ինչ ծաւալի աղէտ կ’ըլլայ նման բան:

Բայց վերադառնանք ազգային ինքնութեան սպառնացող այդ գոյաբանական վախին: Նախ, նշենք, որ նոյն վերաբերումը չկայ ռուսերու հանդէպ: Ի հարկէ, հասկնալի է: Ռուսերը եւ մենք կենցաղային մշակոյթով աւելի մօտ ենք իրարու, քան հնդիկներուն, ռուսերու հետ շփումը բազմակի անգամ աւելի սերտ եղած է ու կը շարունակուի մնալ, բայց մի՞թէ այդ մէկը կը նշանակէ, որ հնդիկները վատ են, կամ ռուսերը լաւն են: Ոչ թէ քաղաքականօրէն, այլ` մարդկայնօրէն: Հնդիկներու գալէն առաջ նոյն խնդիրը կար պարսիկներու առումով, երբ որոշ խումբեր այս անգամ ալ կը վախնային, որ պարսիկները կու գան ու «կը վերցնեն մեր երկիրը մեր ձեռքէն»: Արդեօ՞ք այս բոլորը չեն նշանակեր, որ մենք այնքան անկայուն ենք, այնքան անվստահ մեր ուժերուն նկատմամբ, որ պարզապէս չենք կրնար շփուիլ ուրիշներու հետ եւ միշտ ստորնութիւն ու դաւադրութիւն կը սպասենք: Եթէ քանի մը հազար պարսիկ, հնդիկ կամ որեւէ այլ ազգի ներկայացուցիչներ գան ու այստեղ սովորական աշխատանք կատարելով կրնան վտանգել մեր ինքնութիւնը, արդեօ՞ք այդ ցուցանիչ չէ այն բանին, որ այդ ինքնութիւնը այնքան թոյլ է ու ջախջախուած, որ ի վիճակի չէ դիմադրելու ոչ մէկ հարուածի: Արդեօ՞ք այդ չի նշանակեր, որ մենք որպէս հասարակութիւն այնքան թոյլ ենք ու տրոհուած, որ ոեւէ մէկը կրնայ մեզի տիրել, եւ ի վերջոյ, որպէս պետութիւն այնքան թոյլ ենք, որ կրնան մէկ վայրկեանի մէջ փոխել մեզ ժողովրդագրօրէն ու Հայաստանի Հանրապետութիւնը դարձնել ինչ որ ազգային անհասկնալի խմոր մը:

Ընկերային հոգեբանութեան տեսանկիւնէն այս վախերը լիովին հասկնալի են: Այս վախերը իրական չեն, քանի որ վախը ոչ թէ հնդիկին կամ պարսիկին նկատմամբ է, այլ՝ սեփական ուժին բացակայութեան: Այն ինչ որ հիմա կը կատարուի մեր մօտ, կը կոչուի թերգնահատութեան բարդոյթ: Մենք կը վախնանք ոչ թէ այլ ազգերու ներկայացուցչիցներէն, այլ` մենք մեզմէ: Բայց որովհետեւ այդ մէկը մենք չենք կրնար հասկնալ գիտակցական մակարդակի վրայ, այդ վախը կ’ուղղենք ոեւէ մէկու դէմ, որ կը յայտնուի մեր առջեւը: Երկար ժամանակ զրկուած ըլլալով իրաւունքներէ, ընտրելու, որոշելու հնարաւորութիւնէ, մենք դեռ չենք վարժուած ինքնուրոյնութեան: Շատ երկար ժամանակ Հայաստան եկած են միա՛յն թշնամիներ ու նուաճողներ: Ութ հարիւր տարիէն աւելի մենք ընկեր ու բարեկամ ժողովուրդ չենք տեսած, այնքան շփուած ենք նուաճողներու ու թշնամիներու հետ, որ ոեւէ մէկուն մուտքը Հայաստան, կը դառնայ դարաւոր վախի մը հիսթերիք ու ջղային արձագանգը: Այս եւս ազգային հոգեբանական ծանր հարց մըն է, որ մենք չտեսնելու կու գանք եւ կ’ուզենք փակուիլ սենեակին մէջ ու ոչ ոք ընդունիլ, ոչ ոքի հետ շփուիլ:

Ծանօթ է, որ «սուրբ տեղը դատարկ չի մնար»: Իսկ Հայաստանը հայերէ դատարկողը, առնուազն վերջին երեսուն տարիներուն, մենք եղած ենք: Թշնամիները չեն նուաճած ու ազգային զտում չեն կատարած: 1991-էն ասդին, միլիոնէ աւել հայեր լքած են Հայաստանը: Մենք, ըստ էութեան, լուռ ինքնացեղասպանութիւն կատարած ենք՝ առանց զոհի, սպանդի ու բարբարոսութեան: Բայց հայերը գացած են ու Հայաստանի մէջ չեն: Նոյնիսկ բնագիտութեան օրէնքներուն համաձայն, այդ դատարկ տեղը կը լեցուի ուրիշին ներկայութեամբ: Մէկ կողմէ ազրպէճանցիները զէնքով կը գրաւեն, միւս կողմէ, կը վախնանք, որ պայմանական օտարներ կու գան ու մեզ կը ճնշեն: Բայց միաժամանակ արդարօրէն հարց կու տանք, թէ մենք ինչո՞վ զբաղած ենք հոս, որ կը վախնանք այլ մշակոյթներէ: Միթէ որեւէ մէկը կրնա՞յ փաստել, թէ մենք այնքա՛ն կը փայփայենք մե՛ր ազգայինը, որ անբնական աստիճանի խանդով կը լեցուինք ուրիշներու հանդէպ: Դժբախտաբար, նոյնիքն այսօր, Հայաստան մշակութային այնպիսի խառնիճաղանճ «փազլ» է դարձած, որ այլեւս անկարելի է հայկականը տարբերել ոչ հայկականէն: Լեզու, երաժշտութիւն, ֆիլմարուեստ, գրականութիւն, հագուստ, ճաշ եւ բազմաթիւ այլ երեւոյթներ այնպէս յագեցած են օտարածին երեւոյթներով, որ անոնց մէջ հայկականը շատ չնչին տոկոս կը կազմէ: Ամենէն զարմանալին այն է, որ թէեւ ունինք սեփական ու ինքնորոյն այբուբեն, որմէ զուրկ են հարիւրաւոր այլ ժողովուրդներ, մենք կը նախընտրենք գրել, գերադասելու չափ, լատինատառ կամ սլաւոնական նշանագրերով: Ու այդ բոլորին դիմաց, յայտարարել, թէ հնդիկը կամ պարսիկը կը սպառնան հայկական ինքնութեան, մեղմ ասած, մեծ ու ամօթալի կեղծիք է ու ենթագիտակցական վախ: Միաժամանակ, մենք կը հպարտանա՛նք Կալկաթայի հայկական համայնքով, կը հպարտանա՛նք հնդկահայերու գործունէութեամբ, կը նշենք Մատրասի խմբակը, հնդկահայ կառավարիչները, անգլիացիներու դէմ կռուած հնդկական զօրքին հայ հրամանատարը՝ Գրիգոր Յարութիւնեանը եւ այլն: Կրնա՞ք պատկերացնել, թէ ի՛նչ կը կատարուի, եթէ հնդիկ մը յանկարծ պետական պաշտօնեայ դառնայ կամ հայկական բանակի սպայ…

Հարցը շատ լայն է ու բազմաշերտ: Պէտք է ազնիւ ու անկեղծ ըլլանք մենք մեզի հանդէպ: Ի վերջոյ, հնդիկները չէ, որ պատասխանատու են հանրապետութեան այժմու վիճակին: Ներքին եւ արտաքին ձախողութիւններուն պատճառը հնդիկները չեն, այլ՝ մենք: Ամէն բանի համար մի՛շտ եւ միա՛յն մենք պատասխանատու ենք: Ու եթէ օր մը յանկարծ պայմանական օտարը Հայաստանի մէջ սկսի հայերը ճնշել, ապա վստա՛հ միայն հայերն որ առիթ տուած են անոր:

Ամբողջովին անկեղծ ըլլալու համար չմոռնանք, որ այսօր Հնդկաստանը մեզի համար կարեւոր երկիր մըն է, իսկ հնդկական զէնքը` շատ մեծ նշանակութիւն ունի: Եւ եթէ կ’ուզենք Հնդկաստանի հետ բնական յարաբերութիւններ ունենալ, ապա Հայաստանի մէջ բանուոր եւ գործուղուած հնդիկները նշաւակելը լաւագոյն տարբերակը չի կրնար ըլլալ: Ի վերջոյ, Հայաստանի տէրը հայերն են ու մեր վերաբերումը մեզի հանդէպ պիտի ըլլայ տանտիրոջ պատասխանատուութիւն՝ պահանջկոտ, յարգալից եւ լայնախոհ եւ ինքնավստահ: Հակառակ պարագային, պիտի գտնուինք մութ սենեակի մէջ սեւ կատու փնտռողի կացութեան մէջ, յատկապէս երբ սենեակին մէջ կատու չկայ:

Ո՞վ կրնայ յաղթել հայերուն, բացի՝ հայերէն:

Այն թաղը ուր կը մեծնաս ու կ’անցնես մանկութեանդ ամենաքաղցր օրերը՝ շրջապատուած ընտանիքով, հարազատներով, ընկերներով, դրացիներով ու բարեկամներով, տարբեր ազդեցութիւն կը ձգէ վրադ, ո՛չ միայն իբրեւ քաղցր յուշ, ու ամէն անգամ երբ կը յիշես՝ ժպիտ մը կը կ’ուրուագծուի դէմքիդ վրայ, այլեւ ան կը թափանցէ հոգիիդ խորերը եւ կը դառնայ քու կազմաւորմանդ ու այնուհետեւ քու անձիդ անբաժանելի մէկ մասը:

Հայաբոյր էր մեր թաղը: Առաւօտուն կ’արթննայինք նպարավաճառներու ձայնէն, որոնց փսփսուքը յստակօրէն կը հասնէր մինչեւ մեր ննջարանը: Իրենց խանութները առաւօտեան կանուխ ժամերուն բանալով, անոնք կը սպասէին հացավաճառին ժամանման, որ տաք ու թարմ հաց ստանալով՝ առաջին վաճարողները ըլլային դէպի դպրոց շտապող երեխաներուն: Այնքա՜ն հրապուրիչ էր անոր բոյրը: Երբեմն լացող փոքրիկներուն ձայնը մեզ անկողինէն վեր կը հանէր իբրեւ վերջին ազդարարութիւն, որ մենք ալ մեր կարգին դպրոց մեկնելու պատրաստուինք: Անցնող փոքրիկ աշակերտներէն մէկը հեկեկալով կ’ըսէր «հայրի՛կ, ե՞րբ պիտի գաս զիս դպրոցէն առնելու», ուրիշ մը կ’ըսէր «մամա՛, դո՞ւն պիտի առնես զիս դպրոցէն կամ պապա՞ն». դեռ դպրոց չհասած, արդէն կը պատրաստուէին տուն վերադանալու: Այսպէս, իւրաքանչիւր անցնող ունէր իր պատմութիւնը: Շատ չանցած, կ’անցնէին փերեզակներ. մէկը կառքով բանջարեղէն կը ծախէր՝«աթեապ թըֆահ ու մոզ…», ուրիշ մը՝ խմորեղէն ու կարկանդակ, սակայն ամենէն հետաքրքրականը ձիակառքով քարիւղ վաճառողն ու անոր զանգին ձայնն էր, որ անդի թաղերէն կը լսուէր: Յանկարծ, պատշգամներէն տանտիկիններու պոռչտուքը եւ հարցուփորձը կը սկսէր՝ կէս հայերէն, կէս արաբերէն. «ուաըֆ, ուաըֆ»:

Մեր թաղին մէջ տիրապետող լեզուն հայերէնն էր: Հազուագիւտ էր արաբերէն կամ այլ խօսակցութիւններ լսել Պուրճ Համմուտի մեր թաղին մէջ, որուն անկիւնը արդէն հայկական վարժարան մը կը գտունէր, քանի մը թաղ անդին ուրիշ մը եւ անկէ քանի մը թաղ վերջ՝ ուրիշ մը եւս: Մեզի խիստ յանձնարարուած էր բոլորին բարի լոյս ըսելով անցնիլ ու այսպէս մինչեւ դպրոց հասնէի, քանի մը թաղ հեռու մեր տունէն, տասը-քսան անգամ բարի լոյս կ’ըսէի:

Հօրս տունը այո՛ չորս պատ էր միայն, փոքր ու համեստ, բայց հոն կ’ապրէր մեծ ընտանիք մը՝ լայն սիրտով, հիւրընկալ ու բարի, որուն անդամները հայերէն կը խօսէին, հայերէն կ’երգէին, հայերէն կը մտածէին ու կ’աղօթէին: Առտու կանուխ, «նախաճաշը պատրաստ է», կը լսուէր մօրս ձայնը: Պատրաստ կ’ըլլար դպրոցական տարազդ ու պայուսակդ մինչեւ իսկ դպրոցը զբօսանքներուն ուտելիքդ. կը մնար միայն հաւաքուիլ ու մեկնիլ դպրոց:

Գիշերուան լռութենէն ետք, առտու կանուխ տարբեր եռուզեռ մը կը սկսէր մեր տան մէջ. ո՞վ խոհանոց ու բաղնիք պիտի հասնի առաջինը: Փողոցի աղմուկէն ետք, մեր տան մէջի վազքը թոյլ չէր տար որ ուշի մնաս: Իսկ այդ թէյամանին ձայնին, սուրճին ու մօրս նախաճաշին բոյրին անկարելի էր դիմանալը: Հօրս տան մէջ տիրող բոյրը իւրայատուկ էր եւ կարելի էր զայն զատորոշել բոլորէն: Հիմա ալ, երբեմն, այդ բուրմունքին պատառիկները կը պտըտին զգյարաններու մէջ` զիս տանելով դէպի այն օրերը, երբ մենք համախմբուած էինք մէկ յարկի տակ. այն տունն ու թաղը, ուր մեծցա՛նք, ապաստանեցա՛նք ռմբակոծումներէն, սորվեցա՛նք, յուսախաբութիւններէ անցա՛նք, սիրեցի՛նք, երազներ հիւսեցի՛նք ի հեճուկս տագնապալի բոլոր օրերուն: Երբեմն ապագան անորոշ էր ու յուսահատեցնող, բայց մեր ծնողներուն հոգիներուն ու աչքերուն մէջ կը տեսնէինք պայքարի ու գոյատեւման ուժը, զոր կարծես անոնք ժառանգած էին իրենց պապերէն՝ իբրեւ հայուն յատուկ նկարագիր:

Ամէն անգամ երբ կը յիշեմ հօրս տունը, դեռ կարծես երէկ էր եւ ամենափոքր մանրամասնութիւնն անգամ միտքէս չի հեռանար. իւրաքանչիւր անկիւն յիշատակներով էր լեցուն, պատերուն զարդարանքներն ու ընտանեկան պատկերները, հոն զետեղուած սրբանկարներն ու խաչը: Մեր տունը օրհնութեամբ էր լեցուն, եւ ի հեճուկս ամէն տեսակի նեղութիւններու, մօրս խոհանոցին բոյրը դրացիներն անգամ կը հրապուրէր, ու երբ հարց կու տայինք, թէ մամա՛ ամողջ թաղը պիտի կերակրե՞ս, միշտ միեւնոյն պատասխանը կը ստանայինք՝ «անակնկալ հիւրերու հաշիւն ալ պէտք է ընենք»: Իսկ հայրիկս առանց «փա՜ռք քեզ տէր» ըսելու չէր հեռանար ճաշի սեղանէն:

Կիրակի օրերը տարբեր էին: Առաւօտ կանուխէն հայրս կը թելադրէր մօրս թէ իրեն համար կոկիկ զգեստ մը պատրաստէ եկեղեցի երթալու: Հօրս համար Կիրակի օրուան պատարագէն բացակայիլը մեղք կը համարուէր: Շատ անգամ մեզ ալ կը հրաւիրէր իրեն ընկերակցելու՝ առանց ստիպելու: Ան իր օրինակով ու իր կենցաղով դարձաւ բարի, օրինակելի հայ քրիստոնեայ հայր մը՝ առանց շատախօսութիւններու կամ խրատականներու, որովհետեւ կը հաւատար գործին ու զայն աւելի ուժեղ կը նկատէր քան խօսքիը:

Կիրակի կէսօրին թաղէն խորովածի մուխն ու հոտը կ’արշաւէին ամէն կողմ: Եթէ հայ չըլլայիր ու այս սովորութիւնը լաւ չճանչնայիր՝ պիտի ըսէիր հոն հրդեհ կայ: Այդ ծուխ ու մուխով, Կիրակի օրերը մեր թաղերը կը միաձուլուէին ու կը դառնային մեծ ընտանիք մը, հայ մեծ ընտանիք մը՝ հոգ չէ համախմբուած խորովածի շուրջ:

Շատ գիշերներ առանց ելեկտրական հոսանքի կ’անցընէինք. մութը կը տիրապետէր, բայց մոմի լոյսին տակ անոր ալ ճարը գտած էինք: Բոլորս կը հաւաքուէինք հօրս շուրջը ու ամէն անգամուան լսած հեքիաթները դարձեալ պատմել կու տայինք, ու ան սիրայօժար ու լայն սիրտով նորէն կը պատմէր՝ կարծես առաջին անգամը ըլլար, ու մենք նոյնպէս առաջին անգամ ունկնդրողներու պէս մտիկ կ’ընէինք միեւնոյն հետաքրքրութեամբ: Անոնց գլուխ գործոցն էր Թումանեանի «Խօսող Ձուկը»: Մինչեւ այսօր, հօրս քաղցր ձայնը ականջիս մէջ կը հնչէ ամէն անգամ երբ այդ հեքիաթը կարդամ կամ պատմեմ: Երբեմն հայրս կը պատմէր իր մանկութեան օրերէն, երբ ան փոքր տարիքին հովիւութիւն կ’ընէր ու գիւղին ոչխարները կը հաւաքէր առաւօտ կանուխէն դաշտերը տանելու եւ արածելու: Ան յաճախ կը կրկնէր, թէ ինք գիտէր իւրաքանչիւր ոչխար որու ագարակէն առած է եւ որու պէտք էր վերադարձնել: Գառնուկները շատ կը սիրէր ու վազվզող ուլիկները յատուկ տեղ ունէին իր քով, որոնք թէեւ կը յոգնեցնէին զինք, սակայն հայրս կը սիրէր բոլորը: Ահա թէ ինչու ան ունէր լայն սիրտ, ընտանիքը սիրող, աշխատասէր ու զոհուող անհատականութիւն մը: Ան յաճախ կը կրկնէր. «գառնուկները կը վստահին ինծի ու կը հետեւին հօտին, իսկ բարի հովիւը չի մորթեր իր ոչխարները, այլ զանոնք ապահով կը վերադարձնէ իրենց տիրոջը» ու խորունկ շունչ մը առնելէ ետք՝ կը շարունակէր…: Թէ մանկութեան ի՞նչ յուշեր կը մտաբերէր, ի՞նչ էր այդ խորունկ շունչին իմաստը՝ միայն ինք գիտէր:

Ժամանակը եկաւ ու մէկիկ-մէկիկ հեռացանք մեր պապենական տունէն, բայց միշտ ալ կը վերադառնայինք հո՛ն, դարձեալ կը հաւաքուէինք՝ այս անգամ աւելի բազմանդամ, բայց բնա՛ւ չէինք մտածեր որ օր մը այդ դուռը յաւերժ պիտի փակուի: Երբ մայրս ու հայրս հրաժեշտ տուին այս աշխարէն, այն ատեն պարտադրաբար փակեցինք մեր մանկութեան յիշատակներով լեցուն այդ ջերմ ու տաքուկ տան դուռը ու հեռացանք մեր թաղէն:

Մեզմէ իւրաքանչիւրը լաւ գիտէր, թէ ամէն անգամ որ կը բաժնուէինք իրարմէ՝ կրնար վերջինը ըլլալ ու այլեւս բոլորս միասին մէկտեղ պիտի չըլլայինք հին օրերուն պէս հօրս տան մէջ, մանկութեան քաղցր ու անմեղ օրերուն պէս, հոն ուր հացին բոյրը ուրիշ էր, սուրճին հոտը ուրիշ էր, ամէն ինչ հոն տարբեր էր եւ մինչեւ այսօր կը մնայ յատուկ մեր յիշողութեան մէջ: Վերջին անգամ երբ փակեցի հօրս տան դուռը, կարծես կտոր մի ինձմէ մնաց հոն՝ մերիններուն հետ:

Դժբախտաբար այսօր մենք դարձանք օտարականներ մեր այդ հայաբոյր թաղին մէջ, ուր հօրս տունը տակաւին կը մնայ, բայց բաժնուած իր հարազատներէն, լուռ ու առանձին…    

Լենա Պօղոսեան 

 

8 Փետրուար 2024-ին հրապարակեցինք Յովհաննէս Թումանեանի «Կաթիլ մը մեղր» հեքիաթը՝ առ ի թարմացում բոլորիս յիշողութեան եւ…իրազեկութեան: Հետագայ տողերով կը հրապարակենք Թումանեանի «Փարւանա» հեքիաթը, որ նոյնպէս արեւմտահայերէնի վերածած է գրագէտ Զարեհ Խրախունի, 1969-ին, Պոլիս: Շուտով կը հրապարակենք նաեւ Թումանեանի «Անբախտ վաճառականներ»ը:

Յիշեցնենք, որ 19 Փետրուար 2024-ը կը զուգադիպի Ամենայն Հայոց Բանաստեղծին ծննդեան 155-ամեակին:

 

                 ՓԱՐՒԱՆԱ

                         Ա.

Բարձրագահ Աբուլն ու Մթին սարեր
Մէջք մէջքի տուած կանգներ վեհափառ,
Իրենց ուսերուն, Ջաւախքէն ալ վեր
Բռնած կը պահեն մէկ ուրիշ աշխարհ։

Կ՛ըսեն թէ այնտեղ, արծիւի նման,
Ծիծղուն, կապուտակ երկնքի ծոցին,
Կը նստէր այն սէգ սարերու արքան
Մէջն իր Փարւանի ճերմակ ամրոցին։

Փարւանի արքան աղջիկ մը ունէր.
Եւ ո՛չ մէկ որսորդ տակաւին երբեք
Այնքան գեղեցիկ եղնիկ չէր տեսեր
Մթին ծոցին մէջ այդ լեռներուն սէգ…

Աշխոյժ մանկութեամբ կը զարդարէր ան
ԾերութԽան օրերն ու սարերն իր հօր,
Եւ կ’ապրէր ծերուկ Փարւանի արքան
Իր այդ քնքշագոյն ծաղկով բախտաւոր։

Մեծ բախտը սակայն իր առջեւն էր դեո:
Եկաւ ու հասաւ օրն այդ երջանիկ,
Եւ արքան ղրկեց ուրախ դեսպաններ
Բոլոր ամրոցներն, ամէն արքունիք:

Ո՛ւր է, ըսաւ ան, կտրիճը անվախ
Որ արժանի է հոգեակիս ձեռքին.
Թող առնէ իր ձին ու զէնքն ու զրահ,
Թող գայ ու տանի իր բախտը անգին…

                         Բ.

Հագած, կապած զէնք ու զրահ,
Ձիերն հեծած ամեհի,
Ահա եկեր, հաւաքուեր են
Կտրիճները Կովկասի.
Թագաւորի ապարանքին
Լայն բակին մէջ հովանուտ
Կազմ ու պատրաստ, լուռ կը սպասեն
Մեծ մրցումին մօտալուտ։
Եւ կը սպասէ ամբողջ աշխարհ
Եկած կանգնած դրան դէմ,
Թէ ո՞ր քաջը պիտի առնէ
Այդ աղջիկը լուսադէմ։

Շեփորն հնչեց։ Ահա փունջ փունջ
Դրանիկներ, նաժիշտներ,
Ահա՛ աղջիկը նազելի
Ու թագաւորն ալեհեր:
Հայրը մռայլ ամպի մը պէս,
Աղջիկն ըսես նոր լուսին,
Ամպ ու լուսին զիրար գրկած
Յառաջ կուգան միասին:
Կը հառաչէ ամբողջ աշխարհ,
Ասպետները քարացած,
Երազներո՜ւ թեւ կը բանան
Այս աշխարհէն վերացած։
– Նայէ որդեակ, իշխանազուն
Սա քաջերուն լայնալանջ,
Անոնք պայքար պիտի մղեն
Քեզի համար սիրատանջ.
Մէկը ոյժը ցոյց պիտի տայ,
Միւսը զարկն իր բազուկին,
Որը ճարպիկ ձիավարում
Որն ալ թափը իր վազքին։
Իսկ երբ մրցումը վերջանայ,
Յայտնի ըլլան քաջն ու վատ,
Ու հրբ անցնին մեր առջեւէն
Կտրիճները պայազատ,
Ընտրէ՛, նետէ՛ ձեռքիդ խնձորն
Անյաղթներու անյաղթին,
Որ զմայլի ամբողջ աշխարհն
Անզուգական քու բախտին։

Ըսաւ արքան, ձեռքը վերցուց
Որ նշան տայ մրցանքին,
Երբ իր աղջիկն առաջ անցաւ
Կարմիր խնձորը ձեռքին:
– Հայրիկ, գուցէ տկար լաւին
Յաղթէ ուժով տմարդին,
Բայց չի կրնար ըլլալ երբեք
Ան իմ սրտիս սիրելին…։
Ասպետները կը մօտենան
Հարցում կ՛ուղղեն անձկալի.
– Է՜յ Փարւանի չքնաղ աղջիկ,
Ի՞նչ կը սիրես աւելի.
Գանձե՞ր կուզես, ոսկի՞, արծա՞թ,
Շար մարգարիտ ու գոհա՞ր…
Ա՛ստղ ալ ուզես, քեզի համար
Մենք երկինքէն կառնենք վար։

– Ինծի պէտք չեն ոսկին, արծաթն
Ու աստղերը երկինքին.
Ոչ մէկ գոհար կը պահանջեմ
Կեանքիս Սէրէն իմ անգին։
Ես անկէ հո՜ւր կ’ուզեմ միայն,
Անշէջ հուրը սրբազան.
Ո՛վ որ բերէ անշէջ հուրը,
Ընտրեալն ան է, փեսաս ա՛ն…

Ըսաւ աղջիկն, իրար անցան
Ասպետները քաջարի,
Ձիերն հեծած թռան հապճեպ
Դէպի չորս կողմն աշխարհի.
Թռան, գացին որ հուրն անշէջ
Գտնեն, բերեն աղջկան,
Բայց…տարիներն եկան անցան,
Անոնք չեկան ու չեկա՜ն:

                         Գ.

– Հայրի՛կ, ինչո՞ւ ետ չդարձան
Այն քաջերը սիրատենչ.
Արդեօք, հայրիկ, ա՛լ զիս մոռցա՞ն,
Ալ չե՞ն բերեր հուրն անշէջ:

— Ո՛չ աղջիկս, կուգան անշուշտ
Ու կը բերեն այս տարի,
Ոսոխներու դէմ արիւնռուշտ
Պէտք է կռուին քաջարի:

Պէտք է անցնին մութ վիհերէն,
Սեւ ջուրերու դաւերէն,
Ամուր պահեն ու փախցնեն
Եօթգլխանի դեւերէն։

Տարի մըն ալ կ’անցնի այսպէս:
Կը սպասէ կոյսն անվհատ.
Ո՜ւր է հայրի՛կ, ե՞րբ պիտի գայ
Իմ ասպետս հարազատ:

Երազիս մէջ միշտ կը տեսնեմ
Այն հերոսը որ կուգայ
Կարօտն աչքին, արեւադէ՜մ…
Բայց կը լուսնայ… ու չկայ։

– Կուգայ, որդեակ իմ թանկագին,
Շուտ չի բերուիր հուրն անշէջ.
Ու շատ անգամ բերող հոգին
Ինքը կայրի անոր մէջ…:

Տարի մըն ալ կանցնի այսպէս,
Կը սպասէ կոյսն ամէն օր.
Ոչ մէկ սարէ, ոչ մէկ ձորէ
Չի գար ո՛չ մէկ ձիաւոր։

Հայրիկ, հայրիկ, արդեօք չկա՞
Աշխարհի վրայ անշէջ հուր.
Կը թառամի՜ սիրտս ահա՛,
Պաղ է այս կեանքն ու տխուր.

Ալ չի խօսիր, վախճանին մօտ
Լուռ է արքան ալեւոր.
Սեւ ցաւերով սիրտը խոցոտ,
Կը մտածէ գլխիկոր:

                         Դ.

Այսպէս անցան շատ տարիներ:
Տխուր աղջիկն արքայի,
Լո՜ւռ նայեցաւ սարերն ի վեր,
Ճամբաներուն ամայի
Յոյսը կտրեց… այնքան լացաւ,
Այնքա՜ն ըրաւ լաց ու կոծ
Որ արցունքէն լիճ գոյացաւ
Ծածկեց քաղաքն ու ամրոց.
Պալատ, դարպաս եղան անհետ,
Լոյս աղջիկն ալ անոնց հետ…

Հիմա այդտեղ խոր, տրտմաշուք,
Փարանայ լիճն է փռուած
Յստա՜կ, ինչպէս արտասուք։
Եւ այն վճիտ ջուրերուն տակ
Դեռ ցոյց կուտան մինչ այսօր,
Ծեր արքային ճերմակ ամրոցն
Ու շէնքերը փառաւոր։

Կըսեն թէ այն թիթեռները,
Որ հալածուած գիշերէն
Ուր որ ճրագ, ուր որ կրակ,
Ուր որ լոյս մը երբ տեսնեն,
Կը մօտենան, շուրջ կը դառնան,
Մէջը կիյնան խելագար –
Կ՛ըսեն թէ այն Փարւանայի
Ասպետներն են սիրավառ
Շտապելէն թեւ են առեր,
Դարձեր թեթեւ թիթեռներ,
Որ տակաւին երբ հուր տեսնեն,
Կը նետուին մէջն անհամբեր.
Ամէն մէկը հուրը անշէջ
Կ’ուզէ տանի, տիրանայ . . .
Բայց կը վառին, կ’այրին անվերջ
Կտրիճները Փարւանա:

1902

 

Հետեւեալ գրութիւնը ստացանք բժիշկ Արմենակ Եղիայեանէն՝ իր ծանօթագրութիւններով: Հեղինակը՝ Զաւէն Վարդանեան:   

«Սիրելի՛ ընթերցողներ,
Այսօր կարդանք արեւելահայ սրտցաւ հայրենակիցի մը գրութիւնը, որ կը վերաբերի համայն հայութեան եւ խորհրդածենք այդ ուղղութեամբ»: (Ա. Ե.)

Չաղաւաղենք Հայոց լեզուն

Լեզուն հասարակութեան դիմանկարն է: Մեր լեզուն` հայոց լեզուն, այսօր անփոյթ է, հասարակ, փողոցային ժարգոնով լի, գռեհիկ, փնթի, թափթփած: Եւ այս գռեհիկ լեզուի միտումն ամէնուրեք է, յատկապես հեռուստասերիալներում, հեռուստատեսային բանավէճերի ժամանակ, ԱԺ-ում, կառավարութիւնում, նոյնիսկ՝ բուհերում[1]: Քիչ են գեղարուեստական խօսքի մարդիկ, որոնք, կարծես, անհետանում են, ինչպես անհետանում է մարդ-գեղագէտը: Մենք աստիճանաբար սկսում ենք չհասկանալ ինքներս մեզ:

Մենք կորցնում ենք լեզուի ոգին: Մենք կորցրել ենք յարգանքը խօսքի հանդէպ: Մենք կորցրել կամ կորցնում ենք մշակուած մարդը: Ո՞վ է այսօր արտայայտւում մի լեզուով, որի,− ինչպէս Ռ. Զարեանն էր ասում,− «լեզուական ֆակտուրան հարուստ է, ունի ներքին հրայրք, խօսքը՝ արտիստականօրէն գեղեցիկ, բայց երբեք վերամբարձ, երբեք պերճաշուք, երբեք սնամէջ»: Աստուածաշունչը մայրենի լեզուով ունենալու պահանջը եղել է հիմնական եւ հրամայական պահանջ՝ ստեղծելու սեփական մայրենի գիր` Այբ ու Բեն: Մեր լեզուն մեր մեծագոյն ստեղծագործութիւնն է: Ինչո՞ւ ենք ամէն ինչ անում, որպէսզի զայն ոչնչացնենք, փոխանակ անենք ամէն ինչ՝ զայն մաքուր պահելու, պահպանելու նրա գեղեցկու- թիւնը, ախորժելի հնչեղութիւնն ու բոյրը: Ինչո՞ւ ենք ոչնչացնում դարերի ընթացքում ձեւաւորուած մեր լեզուի նրբերանգները: Լեզուն պահանջում է խնամք, հոգատարութիւն:

Աբովեանից եկող պատգամը՝ «Ղայիմ[2] պահէք հայոց լեզուն», նաեւ նշանակում է մաքրել գռեհիկ արտահայտութիւններից եւ գռեհիկ հնչերանգից[3]: Եթե մենք ունենանք արգելելու մշակոյթ եւ կանոնական  խօսքի ու  հնչերանգի  պահպանման մշակոյթ, կը կարողանանք մաքրել մեր լեզուի խորքը եւ կը տիրապետենք անոր բոլոր նրբերանգներուն: Ուշադիր լսէք մեր քաղաքական, տնտեսական, ֆինանսական, իրաւաբանական ասպարէզի գործիչներին, ԱԺ պատգամաւորներին, կառավարութեան անդամներին, հեռուստատեսութեամբ գովազդ իրականացնող անձանց:

Պարզապէս զարհուրելի է, խայտառակութիւն է: Այսպէ՜ս այլանդակել, խեղե՜լ մայրենի լեզուն, այն էլ բարձր ամբիոնի՞ց: Զայրացուցիչ է հայերէն բանաւոր խօսքի ընթացքում ռուսերէն արտաբերումով բառերի հնչեցումը՝ լիձեռ, կրեձիտ, էներգեծիկ, ծեխնալոգիա, պրակծիկ, օբյեկծիվ, իձեալ, ձիրեկտըր, լոկոմոծիվ… կամ չարտաբերել որոշիչ յօդը՝ ուրեմ+ն, ոչ մեկ+ը, հայ մեծեր+ը կամ` մի ձեւ+ով եւ այլն: Ճիշտ չեն արտաբերւում բարդ բառերը. տարեկետումը[4] արտաբերւում է տարկետում, տարահանելը[5]՝ տարհանել, այսինքն՝ առանց կապող ձայնաւորի: Սխալ են արտաբերւում նաեւ յաճախ հանդիպող ածականները. պաշտօնէական, ճիշտը՝ պաշտօնական[6], ընտանեական՝ ընտանեկան եւ այլն: Սոսկալի են բանաւոր կամ գրաւոր կարդացուող գրութեան հնչերանգային վերիվայրումները, շեշտերի կամայական, անտրամաբանական տեղադրումը, վերջին վանկը ձգել-երգելը, սովորական նախադասութիւնը կարդալիս ձայնը մերթ ուժեղացնել, մերթ մեղմացնելը, խօսափողի ետեւից բնագիրը մանկական՝  հրուշակ, պաղպաղակ խոստացող ձայնով ընթերցումը եւ այլն: Չափից աւելի են օգտագործւում  «վերաբերեալ», «հարց»  «կտրուածքով»,  «գծով», «մասով», «գործիքակազմ», «թիրախաւորել», «փոխանցել», «մօտ»  բառերը: Դրանք երբեմն կարելի է փոխարինել նույն իմաստը կրող այլ բառերով, որպէսզի ականջը չվրդովի ու ընկալումը չբթանայ:

Անտրամաբանական, հսկայական տուգանքներ են նշանակուած ճանապարհային կանոնները խախտողներուն՝ 5.000, 20.000, 30.000, 50.000: Իսկ ինչո՞ւ տուգանքներ չեն նշանակուած մայրենի լեզուն ոտնահարելու, վարկաբեկելու, այլանդակելու համար, առաւել եւս, որ մեր պետական լեզուն` հայոց լեզուն, դրօշի ու զինանշանի հետ խորհրդանշում է մեր ազգային էութիւնը, բովանդակութիւնը, արժանապատւութիւնը: Պէտք է նշանակել պետական տուգանք պատգամաւորների, կառավարութեան անդամների, հեռուստաընկերութիւնների համար՝ 50.000-500.000 դրամ, եւ լեզուն աղաւաղողները ուղարկել երկամսեայ պարտադիր վերաորակաւորման[7]: Չուղղուելու դեպքում ազատել ունեցած պաշտօնից[8]:

Յարգարժան պարոն Դավիթ Գիւրջինեանը իր ղեկավարած կազմակերպութեամբ[9] եւ լեզուապահպանների աջակցութեամբ կատաղի, անողոք պայքար պէտք է մղի լեզուահէնների դէմ[10]:

Միւս ծայրայեղութիւնն էլ պէտք չէ. ճոռոմ, պաճուճազարդ լեզու՝ ռոկոկո[11]: Սրբօրէ՛ն պահենք մեր մայրենի մեծասքանչ լեզուն: Մեր լեզուն հիմնուած է մեր հողի, կլիմայի, կենսակերպի, սովորութիւնների, միմեանց յարաբերուելու վրայ: Այն ճկուն է, եւ այդ պատճառով էլ իւրաքանչիւր թարգմանութիւն օտար լեզուից հնչում է հարազատ ու անթերի: Լեզուն մաքուր պահելու անհրաժեշտ պայմանը նրա կառուցուածքն է, շարահիւսութիւնը, որոնք պէտք է կրեն ազգային առողջ արմատներ:

Մեր ոգու պատմութիւնը մեր լեզուի մէջ է:

            («Ժամանակ», 19 ապրիլ 2019, Երեւան )                  

Զաւէն Վարդանեան                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 

[1]  Բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւն՝ համալսարան

Ուշադրութիւն. բոլոր էջատակի բացատրութիւնները իմս են (ԱԵ):

[2] Ամուր, հաստատ

[3] Արտասանական ելեւէջներու ամբողջութիւնը նախադասութեան մը արտաբերման առթիւ

[4] Հանուած է բառարաններէն ալ

[5] Հանուած է բառարաններէն ալ

[6] Այս երկուքը հիմա արդէն ինքնուրոյն բառեր դարձած են:

[7] Recyclage

[8] Որքան լաւ պիտի ըլլար, որ նման կանոն մըն ալ գործէր սփիւռքի մէջ:

[9] Լեզուի կոմիտէ, որ փոխարինելու եկաւ  «Տերմինական կոմիտէ»-ն:

[10] Այդ պայքարը շատ թոյլ կամ գրեթէ բնաւ չմղուեցաւ  Լեզուի կոմիտէի կողմէ:

[11] Rococo − hնամաշ, ծիծաղելի

Լենա Պողոսեան

Օր մը ես ալ աշակերտ էի ճիշդ քեզի պէս: Ես ալ դպրոց կը յաճախէի, նոր գիտելիքներ կ’ամբարէի, երազներ կը հիւսէի՝ մինչ կը պատրաստուէի անորոշ ապագան դիմագրաւելու: Միեւնոյն ատեն, օր ըստ օրէ սէրս կը բազմապատկուէր իմ հայերնիքիս, հաւատքիս ու հայկական ինքնութեանս նկատմամբ, որոնք հետզհետէ արմատ կը նետէին հոգիիս ու առօրեայիս մէջ, մինչ ես հասակ կ’առնէի հայ, ջերմ ու տաքուկ միջավայրի ու ընտանիքի մը մէջ:

Տարիներ ետք, ահա այսօր կը դիտեմ քեզ՝ իմ սիրելի աշակերտս. նստած ես գրասեղանիդ ետեւ եւ գրիչը ձեռքդ կը փորձես գրի առնել իւրաքանչիւր մանրամասնութիւն, որ կը փոխանցուի քեզի: Կը դիտեմ քեզ, երբ աչքերդ լայն կը բանաս մտքիդ հետ, որ աւելիով ըմռնես եւ իւրացնես քեզի փոխանցուած գիտելիքները: Այո՛, կը դիտեմ քեզ նոյնիսկ երբ պատուհանէն դուրս կը նայիս ու կարծես կապ մը կը փնտռես քու դասարնիդ եւ դուրսի աշխարհին միջեւ: Կը սպասեմ հարցումներուդ, որոնք չեն ուշանար ու անձրեւի պէս կը տեղան դասարանին մէջ:

Հարցումներու այս տարափը ուարախութիւն կը պատճառէ ինծի եւ բոլոր ուսուցիչներուդ: Հարցադրումը կը զարգացնէ միտքդ, կը յագեցնէ գիտելիքի ծարաւդ եւ կը հարստացնէ ներաշխարհդ: Տակաւին՝ կ’օգնէ փարատելու կասկածներդ ու վախերդ եւ պատրաստուելու նորանոր մարտահրաւէրներու այդ դասարանէն անդին, չափահաս կեանքիդ մէջ: Թէեւ երբեմն դասանիւթէն անկապ, դիտումնաւոր ու ճարպիկ հարցումներով կը փորձես շեղել պահը ու ժամանակը այլ ձեւով սահեցնել: Այդ ալ գիտեմ ու կը սպասեմ յաճախ՝ պատրաստ անոնց ուղղութիւնը փոխելու եւ հետաքրքրութիւնդ ուղղելու այնպէս, երբ ալ անոնք կը դադրին անկապ ըլլալէ եւ այլապէս մտքի նոր հորիզոններ կը բանան այլեւս. չէ որ ես ալ օր մը աշակերտ եղած եմ….

Կը դիտեմ քեզ երբ կը փորձես ծածուկ ուրիշ բան մը սերտել, բայց երբ այդ ուրիշը ժամագիրք է՝ մօտենալով կը հարցնեմ. «տղա՛ս իմ դասապահիս ուրիշ նիւթ կը սերտե՞ս», պատասխանդ չ’ուշանար, «ներեցէ’ք օրիորդ այս դասանիւթ չէ, այլ աղօթագիրք»: Ըսելիքներս կը դադրին ու լուռ կը մնամ. երանի թէ մեր բոլոր հայ տղաքը այս նախանձախնդիր ոգիիով եւ կամովին սերտեն ու սորվին մեր աղօթքները, զորս մեր հայրապետները՝ Նարեկացի, Շնորհալի ու ուրիշներ դարեր առաջ գրած են երկնային ու աստուածատուր շնորհքներով՝ մեր եկեղեցւոյ ու քրիստոնեայ հաւատքին զօրութեանը նուիրուած: Ահա՛, ես այսօր քեզ կը տեսնեմ իբրեւ ժառանգորդ մը անոնց աւանդին՝ փոքր տարիքէդ մեծ պատասխանատւութիւն շալկած ուսիդ, ու յանկարծ…դաստիարակի իմ պատսխանատւութիւնս կը շեշտուի…    

Կը դիտեմ քեզ, երբ այդ մատղաշ ձեռքերուդ մէջ բռնած ես աղօթագիրքդ եւ դողդոջուն ձայնովդ ու անմեղ ոգիովդ կ’արտասանես աղօթքներ ու կ’երգես շարականներ: Կը դիտեմ քեզ, երբ եկեղեցւոյ զանգին ձայնը լսելով կը խաչակնքես ու հարց կու տամ, թէ արդեօք մեր բոլոր դպրոցներուն մէջ կը սորվեցնե՞ն խաչակնքելուն իմաստն ու սուրբ խաչի ուժին կարեւորութիւնը: Հապա երբ կը հագուիս եկեղեցւոյ շապիկը ժամերգութեան ուղղուելու, անոր մէջ կարծես կը փայլին աչքերդ ու կը պայծարանայ դէմքդ: Արագ քայլերով կը վազես դէպի մատուռ՝ հոն հրամցնելու ի վեր բարձրեալին այն բոլորը որ կը սորվիս: Ահա՛ այդ պահուն է որ կարծես կը փոխադրուիմ պատմական Կիլիկիա ու աչքիս դիմաց տողանցելով կ’անցնին դարեր առաջ հոն ապրած մեր հաւատացեալ պատանիները, որոնք քեզի պէս կը վազեն դէպի եկեղեցի, դէպի ժամերգութիւն: Այս պատկերը տարբեր ուրախութեամբ կը համակէ զիս, տարբեր գոհունակութիւն կու տայ եւ ամէնէն աւելի՝ յոյսով կը պարուրէ, թէ քու այդ ոգեղէն վազքովդ՝ Կիլիկիան ու հայ եկեղեցին հաստատ քայլերով կ’ընկերանան քեզի…

«Ցանկամ տեսնել զիմ Կիլիկիա,
Աշխարհ, որ ինձ ետուր արեւ»:

Երբեմն այս մտածումները կը յուզեն զիս, յատկապէս երբ սկսիմ մտածել, թէ այլուր մենք որքանո’վ մեր պատանիները կ’ուղենք դէպի հայ եկեղեցի: Ամենէն փոքրէն ամենէն երէցը ժպիտով բարի լոյս կ’ըսէ ժամանող ուսուցիչին, իսկ մեկնելու պահուն «բարի օր»՝ յաջորդ օրը հանդիպելու ջերմ մաղթանքով: Ուսուցիչներու հանդէպ յարգանքով լեցուն ազնիւ հոգիներ, որոնք Վեհափառ Հօր օրհնութեամբ ու հոգածութեամբ եւ հայր սուրբերու արթուն ու հսկող աչքերուն տակ հասակ կ’առնեն՝ հոգեմտաւոր եւ բազմազան գիտելիքներ ամբարելով:

«Եւ ո՛չ մէկ վայրն է արդարեւ
Գեղեցիկ քան զիմ Կիլիկիա»:

Կը դիտեմ քեզ երբ առաջին իսկ զանգին արդէն ոտքի կ’ելլես քեզի տրուած պարտականութիւնները կատարելու. մատակարարութիւն, օրապահութիւն կամ հսկողութիւն: Ճշդապահութիւնն ու պարտաճանաչութիւնը կը դառնան քու կեանքի մտերիմ բարեկամներդ: Տակաւին, պահեցողութեան այս օրերուն, ժուժկալութեամբ ու Քրիստոսի օրինակով կը մաքրես հոգիդ ու կը դառնաս երանելի: Վրայ կը հասնին բերքի օրերը եւ խնձորի, խաղողի կամ ռուպի պատրաստութեան գործին լծուելով, ծառայութեան եւ եղբայրասիրութեան շնորհքները կ’ամրապնդուին քու նկարագիրիդ մէջ: Եղբայրաբար զիրար օգնելով՝ կը ծառայէք դպրեվանքին ու այդ ոգիով կը պատրաստուիք ծառայելու ձեր մեծ ընտանիքին՝ հայ ժողովուրդին:

«Հասակ մը կայ մեր կենաց մէջ,
Ուր ամենայն իղձ կ’աւարտի.
Հասակ մը, ուր հոգին ի տենչ՝
Յիշատակաց իւր կարօտի»:

Կիրակի օրերը տարբեր են: Պատարագի ընթացքին  շարականները վերնատունէն տարբեր շունչով կը հնչեն ձեր բերնէն եւ ընդհանրապէս  ներշնչուելով մարդիկ վեր կը նային՝ ձեր դէմքերը տեսնելու, բայց ձեր ուսուցիչը ծանօթ է իւրաքանչիւր ձայնին դէմքին՝ առանց իսկ վեր նայելու: Խորանին վրայ բուրվառակիր, մոմակիր կամ քշոցակիր՝ նաեւ լուսարարութեան գործին մէջ հասակ կ’առնես ու կը դառնաս ծառան ու ընծան հայ եկեղեցիին:

Այսօր աշակերտ ես, վաղը կիսասարկաւագ, ապա սարկաւագ եւ օր մըն ալ աբեղայ ու վերջապէս հոգեւոր հովիւ մեր ժողովուրդին: Գրասեղանիդ ետեւ, գրիչդ բռնած՝ դասագիրքդ, ուսուցիչդ կամ նոթերդ կը դիտես, բայց ես քեզ կը դիտեմ օր մը քեզ տեսնելու Աստուծոյ սուրբ խորանին վրայ պատարագ մատուցող, հրապարակախօս, ուսուցիչ, գրագէտ, երաժիշտ, խմբավար, արուետագէտ ու մտաւորական: Դուն փոքր ես հիմա, բայց շուտով դուն նաեւ կը դառնաս «մարդ պատրաստող»՝ մեր եկեղեցւոյ արժէքներուն, հաւատքին, սկզքբունքներուն, հայ լեզուին ու մշակոյթին ու աւանդութիւններուն հաւատարիմ հայ մարդը:

«Ցանկամ տեսնել զիմ Կիլիկիա,
Աշխարհ, որ ինձ ետուր արեւ»:

Սիրելի դպրեվանեցի աշակերտս, քեզ կը սպասէ ազգ մը ամբողջ, ազգ մը որուն կեանքը մնայուն պայքար է գոյատեւումի եւ ինքնակերտումի:

Առաջին օրէն երբ մուտք կը գործես դպրեվանքէն ներս ու կը նստիս այդ փոքր գրասեղանիդ ետեւ՝ դուն արդէն ուրիշ մարդ ես. դուն կը դառնաս խոստում ծառայութեան՝ եկեղեցիիդ ու ժողովուրդիդ: 

Անհամբեր կը սպասենք երբ լուսաւոր օր մը սրտի մեծ գոհունակութեամբ ու հպարտութեամբ պիսի ըսենք՝

«Իմ աշակերտս էր»:

«Եւ ո՛չ մէկ վայրն է արդարեւ
Գեղեցիկ քան զիմ Կիլիկիա,
Աշխարհ՝ որ ինձ ետուր արեւ»:

Լենա Պողոսեան

ԿԱԹԻԼ ՄԸ ՄԵՂՐ

Յովհաննէս Թումանեան

28 Յունուար 2024-ին հրապարակեցինք Յովհաննէս Թումանեանի «ՔԱՋ ՆԱԶԱՐ» հեքիաթը՝ առ ի թարմացում բոլորիս յիշողութեան եւ…իրազեկութեան:
Հետագայ տողերով կը հրապարակենք Թումանեանի «Կաթիլ մը մեղր» հեքիաթը, որ նոյնպէս արեւմտահայերէնի վերածած է գրագէտ Զարեհ Խրախունի, 1969-ին, Պոլիս: Շուտով կը հրապարակենք նաեւ Թումանեանի «Փարւանա»ն ու «Անբախտ վաճառականներ»ը:

Գիւղացի մը խանութ բացեր,
Ամէն տեսակ բան կը ծախէր,
Օր մ’ալ նայիս՝ մօտիկ գիւղէն
Ցուպը ձեռքին, շունն ետեւէն,
Խեղճ հովիւ մը ներս կը մտնէ.
          – «Է՜յ բարեկամ, բարե՛ւ», կ՚ըսէ,
          «Մեղր կը ծախե՞ս…»
          – «Անշուշտ, անշուշտ, որքան կ’ուզես
          Կուտամ քեզի անմիջապէս.
          Հովիւ եղբայր, ամանդ բե՛ր,
          Ընտիր մեղր ա’ռ, փառք տուր ու ու կե՛ր…»

Այսպէս անկեղծ, այսպէս սիրով
Մեղրէն անուշ լաւ խօսքերով,
Երբ մեղը կ’առնեն կշռին վրայ
Կաթիլ մը մեղր գետին կ’իյնայ:
— Տը՜զզ-տը՜զզ կու գայ ճանճ մ’անօթի
Այդ կաթիլին մէջ կը թաղուի.
Իսկ խանութին տիրոջ կատուն
Ճանճ տեսնելով՝ տեղէն թաքուն
          Դուրս կը ցատքէ,
          Թաթ կը զարնէ . . .

Բայց կատուն դուրս ելլելուն պէս՝
Հովիւին շունն անմիջապէս
          Հա՜վ, հա՛վ կընէ,
          Վրան կելլէ
          Խեղճ փիսիկին,
          Որ ահագին
          Ծանրութեան տակ
          Կ’ըլլայ սատակ:
– «Խեղդե՜ց, մեռցուց կատուս յարգի,
Ա՜խ, սատկիս դուն շո՛ւն շանորդի՛»
Կ’ըսէ կատղած խանութպանը,
Ու ձեռքն ինկած հաստ գլանը
Պինդ կը զարնէ շան ճակատին,
Զայն կը փռէ քիչ մը անդին:

«Վա՜յ առիւծս ձեռքէս գնաց,
Հօտս տունս անտէր մնաց.
Չհասնէի՛ այստեղ գալու,
Կտրիճ շունս վրայ տալու…
Խանութպան չէ՛, անխիղճ գազա՛ն,
Թէ՛ չար, թէ՛ լիրբ, թէ կռուազան . . .
Դուն իմ շունիս կը զարնես, չէ՞,
Կե՛ր հիմա սա ու բառաչէ…»
Կ’ըսէ ու մեծ ցուպն հովուական
Կիջեցնէ լախտի նման,
Մարդուն ուղեղն՝ երկու բաժին
Կը տարածէ դրան սեմին…:

          – Ոճրագործ կա՜յ… հէ՜յ, օգնութի՜ւն…
          Բերնէ բերան եւ տունէ տուն
          Լուրը կանցնի մէկէն միւսին.

          – Հէ՜յ օգնութիւն… սպաննեցին…
          Վերի թաղէն, վարի թաղէն,
          Ճամբաներէն, գործատեղէն,
                     Ճիչով, լալով,
                     Անէծք տալով
                    Ալ հայր ու մայր
                    Քոյր ու եղբայր,
                    Կին ու տղաք,
                    Ծեր ու միջակ,
                    Զոքանչ, աներ,
                    Փեսայ, ընկեր,
                    Եւ կնքահայր,
                    Եւ սանամայր…
          Ալ ո՞վ ըսես – ո՛վ կը լսէ,
          Բան գործ ձգած՝ դուրս կը վազէ,
          Եւ վազելով ով որ կուգայ՝
          Մարդուն կիցով բռունցք կուտայ.
          «Ծօ՛ լերան արջ, ծօ՛ վայրենի,
          Կատղած գա՞յլ ես՝ թէ բորենի:
          Դուն առեւտո՞ւր եկար ընել՝
          Թէ իր տան մէջ մարդ սպաննել…
          Թէ՛ կը պոռան, թէ՛ կը զարնեն,
          Կարծես՝ ծեծի մրցում կ’ընեն,
          Մարդը խմոր կը դարձնեն,
          Շան քովն ի վեր կ’երկնցնեն…:

Գէշ լուրը շուտ կը տարածուի
Ու մօտի գիւղն ալ կը հասնի
Թէ՝ ձեր մեռելն եկէք առէք,
Շան սատակով դժողք տարէք. . .:

                    Երբ լսեցին՝
                    Նախ սոսկացին
Այդ եղածէն, ըլլալիքէն.
Յետոյ լեցուած վրէժ, ոխ, քէն՝
– Հէ՜յ արթնցէք – պոռչտացին,
Սպաննեցին, նախատեցին
                    Մեր գիւղացին,
                    Ո՛վ մեռած չէ՝
                    Թող թամբէ ձին
                    Ու խաղ կանչէ…:
Որպէս շրջած աղբամանի
Բերնէն խուժող երամ ճանճի,
Ամբողջ գիւղով դուրս կը վազեն,
Կ’ըլլան բանակ սպառազէն,
Մէկը առած հին հրացան,
Միւսը՝ մանգաղ կամ գաւազան,
Մէկը՝ տապար, դաշոյն կամ սուր,
Միւսը՝ թի, բահ, բիր կամ շամփուր,
Մէկը՝ ձիով, շատը՝ ոտքով,
Տէր ու ծառայ՝ իրարու քով,
Մէկն անգլխարկ, միւսը բոպիկ,
Կ’երթան դէպի գիւղը մօտիկ:
– Է՜յ այսքան ալ անաստուած գի՜ւղ …
Ոչ խիղճ ունին, ոչ ալ երկիւղ.
Կ’ելլես կերթաս առեւտուրի,
Ու զոհ կ’ըլլաս անարգ սուրի:
Անէ՜ծք ձեզի ու ձեր գիւղին
Ձեր պատիւին, տունին, տեղին…
                    Երթանք, ջարդենք,
                    Այրենք, հարթենք…

– Յառա՜ջ, զարկէ՜ք, հա ձեզ տեսնեմ…
Երկու գիւղերն իրարու դէմ
Կը ճակատին կատաղօրէն
Կը կրակեն, կը կոտորեն,
Եւ որքան շատ մարդ կը սպաննեն՝
Այնքան արիւն թափել կ’ուզեն
Կը մոլեգնին, կը խենթենան,
Զիրար կ’ուտեն, կը վերջանան:

Եկուր տես որ՝ այսքան մօտիկ,
Սահմանակից երկու պզտիկ
Այս գիւղերուն տէրն են եղեր՝
Երկու տարբեր պետութիւններ:
Ու մէկ երկրին թագաւորը,
Երբ կը լսէ ա՛յս բոլորը,
Կը հանէ խիստ հրովարտակ՝
Ժողովուրդին իր հպատակ.
– «Ո՜վ ժողովուրդ իմ պատուական:
Զինուոր, բանուոր, վաճառական,

                    Ամէն կարգի
                    Ամէն բարքի

Հպատակնե՛ր իմ տէրութեան,
Մեր դրացի ազգը դաժան,
Վատ, դաւաճան ու դրուժան,
Մեր սահմանը ոտնակոխեց,
Մտաւ գիւղ մը եւ խողխողեց
Սեւ մոլուցքով մը կատաղի՝
Զաւակները մեր սիրելի,
Որոնք պառկած խաղաղ քունով՝
Մատաղ եղան հուրով, սուրով….

Արդ, յօշոտուած ու ողջակէզ
Մեր զոհերը կը կանչե՜ն մեզ.
Վրէ՜ժ, վրէ՜ժ կ’ուզեն անոնք,
Ու մնացած որբերն անոնք:
Մենք, հակառակ մեր փափաքին,
Հրաման տուինք մեր բանակին՝
Որ զէնքերովն արդիական,
Եւ Աստուծմով՝ մեզ օգնական,
Յանուն արդար եւ սուրբ դատի՝
Չորս ճակատէ թող յարձակի»:

Միւս թագաւորն ալ իր կարգին,
Յայտարարեց ամբողջ ազգին.
«Թէ՛ Աստուծոյ, թէ՛ մարդկութեան
Խղճին առջեւ՝ մեր հարեւան
                    Երկրին դէմ նենգ
                    Կը բողոքենք,
Որ ջնջելով ամէն օրէնք՝
Կը վերցնէ դրօշ ու զէնք,
Երկու խաղալ ազգերու մէջ՝
Կը գրգռէ կռիւ ու վէճ
Եւ կը պատռէ հի՜ն սուրբ դաշինք:
Արդ, ակամայ, մենք կը ստիպուինք`
Յանուն պատուի, արդարութեան,
Յանուն թափուած անմեղ արեան,
Յանուն մեր մեծ հայրենիքին,
Եւ Աստուծոյ անմահ փառքին,
Բարձրացնել մեր սուրն ահա՛,
Զարնել անգութ եւ անխնայ»:

Եւ պատերազմն եղաւ ահեղ։
Պայթում, քանդում, ջարդ ամէն տեղ:
Արիւն, արցունք, կոծ, աղաղակ,
Ոչ գիւղ մնաց ոչ ալ քաղաք,
Փլած պատեր, ծուխեր աղտոտ,
Ամէն կողմէ դիակի հոտ…

                    Ամառ, ձմեռ,
                    Ու տարիներ
                    Եկան անցան.
                    Դաշտերն աւեր,
                    Արտերն անտէր
                    Չցանուեցան:
Եւ կռիւը դեռ չդադրած,
Եկաւ սովը համատարած.
Յետոյ՝ ախտ, գաղթ, անհամար ցաւ,
Ու շէն երկիրն ամայացաւ…

Իսկ մնացած մարդիկն անճար,
Հարց կուտային սարսափահար՝
Թէ ի՞նչ բան էր որ պատճառեց
Այս ընդհանուր աղէտը մեծ…:

1909

1. Մտապատկեր

Արդի հայերէնի սակաւ գործածուող եւ նուազ ծանօթ եզրերէն մէկն է:

Մեր բառարաններէն Գայայեանը (1938) տակաւին չունի  զայն:

Առաջինը կը գտնենք Մալխասեանի բացատրականին մէջ (1944) իբրեւ՝

–«Առարկայի կամ երեւոյթի պատկերը, որ ծագում է մեր գիտակցութեան մէջ զգայարանքների   միջոցով»:

Արեւմտահայ հետաագայ բառարանագիրները՝ հայր Ճիզմեճեան (1954), Տէր Խաչատուրեան (1968), հայր Կռանեան (1982)  մօտաւորապէս բառացի կրկնած են  Մալխասաեանի վերոբերեալ սահմանումը, որ թերի է եւ… գրեթէ ոչինչ կ’ըսէ:

Ակադեմիայի (1969)   եւ Աղայեանի(1976) բացատրականները  նոր որակ մը աւելցուցին մտապատկերի սահմանումին վրայ,  որ ահաւասիկ.

–«Մարդու վրայ ներգործած որեւէ առարկայի կամ երեւոյթի ընդհանրացուած պատկերի արթնացումը գիտակցութեան մէջ՝ այդ նոյն առարկայի  կամ երեւոյթի բացակայութեան պայմաններում»:

Բերուած երկու սահմանումներուն մէջ շատ մեծ տարբերութիւն կայ. առաջինը կը խօսի անմիջական պատկերներու մասին, որ առարկաները կը դրոշմեն մեր գիտակցութեան մէջ, երկրորդը կ’ակնարկէ պատկերներու, որոնք դրոշմուած են անցեալին (առանց ժամանակական սահմանափակումի) եւ որոնք ներկայիս կը զարթնեն, կը վերադառնան մեր գիտակցութեան մէջ, ըսենք՝ որպէս յուշ:

Մեր մէջ այս վերջինը ընդօրինակած է Գնել եպս. Ճերեճեանը (1992)՝ առանց բան մը աւելցնելու եղածին վրայ եւ առանց բան… մը հասկնալու անկէ:

Ասոնք, ուրեմն, նմանապէս թերի են կամ, եթէ կ’ուզեք, մասամբ՝ մէկ հինգերորդով  ճիշդ են, ինչպէս պիտի տեսնենք ստորեւ:

                                                          *   *   *

Մարդ  արտաքին աշխարհը կ’ընկալէ իր հինգ զգայարաններով, եւ ստացուած տպաւորութիւնները կ’ըլլան՝ տեսողական (visuel), լսողական (auditif), հոտառական (olfactif), համառական/ճաշակային (gustative) եւ շօշափական (tactile):

Բացորոշ է, որ ասոնց մէջ ամէնէն տարողունակը տեսողականն է. մեր  տպաւորութիւններուն  մեծագոյն մասը կը յառաջանայ  ու կը կուտակուի տեսողական զգայութիւններու ճամբով, սակայն արհամարհելի չեն նաեւ մնացեալները:

Որքան ալ վառ յիշենք, այսինքն՝ վերականգնենք մտապատկերը հեռաւոր անցեալին  մեր մէջ տպաւորուած դէմքի մը, տեսարանի մը, երեւոյթի մը,− նո՛յն թարմութեամբ եւ ուժգնութեամբ կը յաջողինք վերականգնել  քսան տարի առաջ լսուած իւրայատուկ ձայն մը եւ չենք վարանիր ըսելու՝ «կարծես դեռ ան կը հնչէ ականջներուս մէջ». կամ նոյն անցեալին մէջ զգայուած բոյրի մը, անուշահոտութեան մը, որ կը կրէր սիրելի  մը ամէն քեզի հանդիպելուն եւ որը «մինչեւ հիմա քիթիդ ծայրն է տակաւին». այլեւ  վաղուց կորսուած ու  մօրդ պատրաստած մէկ քաղցրաւենիքը, որուն համը «լեզուիդ վրայ կը զգաս ու կը կրես», ա՛լ չենք խօսիր քաղուած համբոյրի մը մասին՝ սիրեցեալէ մը, որ «ուրիշին բախտ եղաւ». եւ վերջապէս  ինչո՞վ նուազ  կը յիշուի ու վերապրուի շոյանք մը, որ ինչ-որ  սիրելի մատներ, ինչ-որ ժամանակի մը մէջ դրոշմեցին ճակատիդ ու անվերադարձ գացին:

Ասոնք բոլորը հաւասարապէս վերազարթնող, վերադարձող եւ մեր գիտակցութեան պաստառին վրայ վերայայտնուող մտապատկերներ են:

Որեւէ մտապատկեր կրնայ ըլլալ գումարը մէկէ աւելի զգայութեանց, աւելի ճիշդը՝ որեւէ մտապատկեր կրնայ իր հետ ներքաշել ուրիշ մտապատկերներ. օրինակ՝ յիշելով դէմք մը, յիշէք նաեւ անոր ձայնը, այլեւ  հպումին ջերմութիւնը, կրած անուշահոտը եւ այլն.   ասոնք շատ բնական զուգորդումներ  (assossiation) են: 

Թեքէեանի հետեւեալ քառեակը ցայտուն օրինակ մըն է  զուգորդումներու.

«Եկեղեցին Հայկական ես աչքս գոց կը տեսնեմ,

Ու կը շնչեմ, կը լսեմ՝ իր Յիսուսով մանկադէմ…»:

Ուր զուգորդուած են տեսողութիւնը, հոոտառութիւնն ու լսողութիւնը:

2. Յիշեալ հինգ զգայարանններու միջնորդութեամբ յառաջացած մտապատկերներուն կողքին մարդ կրնայ ունենալ ներքին մտապատկերներ եւս, ըսենք՝ ցաւի,  որ պատճառած է մեր ակռան կամ ականջը, որ այնքան տառապեցուցած է,  այլեւ երանութեան, որ յառաջացած է երաժշտութեան մը կամ ըմպելիի մը ներգործութեամբ, եւ դեռ  ընկճուածութեան մը, որ ունեցած ենք ի լուր անհաճոյ իրողութեան մը, բայց նաեւ ոգեւորութեան, որ մեզի պատճառած է  առինքնող տեսարան մը կամ որեւէ յաջողութիւն կամ այլ  դրական գործօն:

Նման մտապատկերներու աւելի բարդ ու երկար շղթայ մըն է մարդկային յիշողութիւնը, իմա՝ յուշագրութիւնը, երբ խիճ առ խիճ, քար առ քար կը վերականգնենք ամբողջ անցեալ մը կամ անոր մէկ դրուագը. օրինակ՝ հանրակառքին մէջ դիմացնիդ կը գտնէք կարմիր ժապաւէն կրող աղջիկ մը, եւ ահա գաղափարներու զուգորդութեամբ (assossiation des idées) կը յիշէք ձեր դպրոցական տարիներուն մէկ  ընկերուհին, որ նմանապէս կարմիր ժապաւէն կը կրէր,  որուն այնքան կը համակրէիք, սակայն դէպքերու աննպաստ դասաւորումով մը ան գնաց իր ճամբով, դուն գացիր քուկինով… եւ… եւ… եւ…

3. Մեզմէ իւրաքանչիւրը մտապատկերներու զուգորդութեամբ սորված է լեզուն՝ սկսած անոր առաջին բառէն՝ հետզհետէ կազմելու համար մնացեալները:

Խանձարուրէն սկսեալ ձեր շուրջ յարատեւ  արտասանուած է մամա հնչիւնախումբը, եւ անոր ընկերացած է կանացի  գուրգուրոտ կերպար մը: Ձեր աճին զուգահեռ աճող բանականութիւնը կամաց-կամաց զուգորդած է այդ երկու՝ լսողական եւ տեսողական մտապատկերները, ու երբ բաւական կազմաւորուած  են  ձեր ձայնային օրկանները՝ հնչիւններ արտաբերելու չափ, այդ երկու մտապատկերներուն զուգորդումը   տուած է մամա բառը, որուն կամաց-կամաց  յաջորդած է հեղեղը այլ զուգորդութիւններու, որոնց  գումարը   հետզհետէ պիտի կազմէր  քու լեզուդ, այնպէս ալ  մարդկային լեզուն:

[email protected]                                                                        Արմենակ Եղիայեան

Հայ ժողովուրդի կարեւոր հատուածին պարտադրուած սփիւռքացումը մէկ կողմէ, իսկ համաշխարհայնացումը միւս կողմէ, ուր տեղեկութիւններու եւ գիտելիքներու ծովածաւալ յորձանուտին մէջ լեզուներ ու մշակութային ինքնութիւններ այլասերելու եւ նոյնիսկ լուծուելու վտանգին դէմ-յանդիման կը գտնուին, կարելի չէ թերագնահատել արեւմտահայերէնի պահպանման կարեւորութիւնը՝ իր լեզուամտածողական կանոններով ու քերականական օրէնքներով: Արեւմտահայերէնը՝ հայ ժողովուրդի լեզուական գոհարներէն մէկը, ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի իսկ բնորոշումով՝ վտանգուած է:

Արեւմտահայերէնը աղաւաղումէ եւ կորուտէ փրկելու իմաստով հայոց պատմութիւնը ոսկի տառերով պիտի արձանագրէ Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան Հայկական Համայնքներու Բաժանմունքին կատարած բոլոր նախաձեռնութիւնները: Սակայն, մինչ միջազգային մարմիններ ահազանգ կը հնչեցնեն եւ «Գալուստ Կիւլպէնկեան»-ի նման հիմնարկներ սրտցաւ ճիգեր ի գործ կը դնեն արեւմտահայերէնը փրկելու համար, անդին արագ ակնարկ մը հայ մամուլին վրայ կը բացայայտէ յուսահատեցնող իրականութիւն մը, որ կը յատկանշուի լեզուի գործածութեան մէջ բծախնդրութեան բացակայութեամբ՝ նոյնիսկ անոնց կողմէ, որոնք կը յաւակնին տէր կանգնելու անոր:

Հայ մամուլը, գրաւոր թէ առցանց, առանցքային դեր կը խաղայ հանրային կարծիքի ձեւաւորման, մշակութային արժէքներու հսկողութեան ու գոյատեւման եւ ամենէն կարեւորը՝ լեզուական ժառանգութեան պահպանման մէջ: Սակայն ընդհանրապէս այս ոլորտներուն նկատմամբ ցուցաբերուած համատարած անհոգութիւնը կը սպառնայ նոյնիքն արեւմտահայերէնի էութեան: Խմբագիրներ, գրողներ, որոնք ենթադրաբար տէր պէտք է  կանգնէին արեւմտահայերէնին ու անոր դատին, յաճախ թոյլ կու տան կամ իրենք կը գործեն անպիսի անտանելի ու աններելի սխալներ, որոնք կը խաթարեն այն լեզուն, որուն իբրեւ պաշտպան կը ներկայանան անոնք:

Արեւմտահայերէնի աղաւաղումը ու մաշումը լեզուական մտահոգութիւն մը չէ լոկ, այլ սպառնալիք մը մեր ինքնութեան պահպանումին: Մեր լեզուն այն միջոցն է, որուն ճամբով կը փոխանցուին մեր անցեալի հարստութիւնը, մեր պատմութեան գաղափարական թելադրանքներ, իմաստն ու ծալքերը, ինչպէս նաեւ մեր մշակութային ինքնութեան խորքը: Այս ծիրէն ներս մամուլին ունեցած պատասխանատուութիւնը հսկայական է: Սխալները, ըլլան աննշան թէ աղաղակող, կամաց-կամաց կը կուտակուին՝ աստիճանաբար խաթարելով լեզուին վաւերականութիւնն ու առաքելութիւնը: Այս լեզուն իբրեւ աւանդ տրուած է մեզի, ուստի պէտք չէ պատանդ դարձնենք զայն եւ քմահաճօրէն վարուինք անոր հետ:

Կարելի չէ անտեսել այս զաւեշտը, որ երբ նոյն բեմերէն լեզուի պահպանման բուռն կոչեր կը հնչեն, միաժամանակ «անզգոյշ» կամ երբեմն յամառ ու գիտակցուած սխալները կը գործուին: Այս անտեսումները դուրս կու գան զուտ տպագրական սխալներէ. անոնք կ’արհամարհեն արեւմտահայերէնի հիմքը կազմող նրբերանգներ, շարահիւսութեան կանոններ ու քերականական օրէնքներ: Նման անփութութիւն ցուցանիշ է արեւմտահայերէնի դատին հանդէպ նուիրուածութեան բացակայութեան եւ կը վտանգէ նոյնիքն մեր ինքնութիւնը, որուն պաշտպանութեան դրօշակակիրները ըլլալու հանքամանքով յաճախ կը ներկայանանք:

Մենք՝ որպէս անհատներ ու հաւաքականութիւն, մեր պարտականութիւնը կը համարենք  հայ ՝ մամուլէն, խմբագիրներէն ու աշխատակիցներէն պահանջել աւելի բարձր որակ ու բծախնդրութիւն: Լեզուի պահպանման ջատագովութիւնը պէտք չէ սահմանափակուի հռետորաբանութեամբ, այլ պէտք է դրսեւորուի արեւմտահայերէնի բծախնդիր գործածութեամբ: Խմբագիրները` որպէս մեր լեզուական ժառանգութեան պահապաններ, պէտք է բաւարար գիտակցութիւն եւ պատասխանատուութեան զգացում ունենան ու երաշխաւորեն, որ իրենց աշխատանքը դրականօրէն նպաստէ լեզուի պահպանման ճիգերուն, այլ ոչ թէ անոր աղաւաղման ու նսեմացումին: Անշուշտ բոլոր խմբագիրները նոյն ջուրով չենք լուար, բայց ցաւ ի սիրտ՝ անոնց թիւը քիչ չէ: Հոս կը ծագի հարց մը, որ բացատրութեան կը կարօտի:

Երբ մեր խմբագիրներուն ուշադրութեան կը յանձուին սպրդած կոպիտ սխալները եւ  կ’առաջարկուին սրբագրութիւններ, քիչ կը պատահի, որ անոնք շնորհակալ ըլլան ու կիրարկեն նշուածները: Ընդհակառակն, ոչ միայն սրբագրութիւնները չեն գործադրեր ու կը մերժեն նշուածները, այլեւ սրբագրողը: Այսօր արեւմտահայերէնը ունի ջերմ, մոլեռանդ եւ լեզուին քաջածանօթ պաշտպան մը՝ յանձին բժիշկ Արմենակ Եղիայեանի: Թերեւս ոճը խիստ է, երբեմն սխալները չախող ու վիրաւորող, բայց գրեթէ միշտ՝ իրաւացի: Նախ՝ մեր խմբագիրները գրեթէ չեն կիրարկեր Արմենակ Եղիայեանի սրբագրութիւններուն մեծ մասը՝ առանց նոյնիսկ դիմելու ինքնապաշտպանութեան: Եթէ լեզուականօրէն համամիտ չէք անոր ըսածին՝ պատսխանեցէ՛ք տուեալներով, փաստեցէ՛ք, որ դո՛ւք ճիշդ էք, բայց ո՛չ անտարբերութեամբ, անտեսելով ու արհամահանքով: Այս գոռոզութիւնը միայն վնաս կը պատճառէ մեր ոսկեղէնիկին:

Որպէս արեւմտահայերենի ջատագովներ՝ մենք պատասխանատուութեան կը հրաւիրենք նաեւ մենք զմեզ: Քննադատութիւնը ըստ էութեան դատապարտումի միտումով չենք կատարեր, այլ մեր ինքնութեան պահպանման առաքելութեան մէջ, մեր լեզուին ունեցած կենսական դերակատարութիւնը ընդգծելու նպատակով: Բայց կը դատապարտենք անտարբերութիւնն ու գոռոզութիւնը: Իբրեւ մամլոյ ներկայացուցիչներ՝ բոլորս պէտք է ձգտինք, որ իւրաքանչիւր բառ, իւրաքանչիւր նախադասութիւն եւ յօդուած նպաստէ արեւմտահայերենի կենսունակութեան ու յարատեւութեան: Այս ձեւով մենք ո՛չ միայն յարգած կ’ըլլանք մեր լեզուական ժառանգութիւնը, այլեւ ամրացուցած՝ մեր մշակութային ինքնութեան հիմքերը գալիք սերունդներուն համար:

                                                                                                Վարուժան Թէնպէլեան