ԿԱԹԻԼ ՄԸ ՄԵՂՐ
Յովհաննէս Թումանեան
28 Յունուար 2024-ին հրապարակեցինք Յովհաննէս Թումանեանի «ՔԱՋ ՆԱԶԱՐ» հեքիաթը՝ առ ի թարմացում բոլորիս յիշողութեան եւ…իրազեկութեան:
Հետագայ տողերով կը հրապարակենք Թումանեանի «Կաթիլ մը մեղր» հեքիաթը, որ նոյնպէս արեւմտահայերէնի վերածած է գրագէտ Զարեհ Խրախունի, 1969-ին, Պոլիս: Շուտով կը հրապարակենք նաեւ Թումանեանի «Փարւանա»ն ու «Անբախտ վաճառականներ»ը:
Գիւղացի մը խանութ բացեր,
Ամէն տեսակ բան կը ծախէր,
Օր մ’ալ նայիս՝ մօտիկ գիւղէն
Ցուպը ձեռքին, շունն ետեւէն,
Խեղճ հովիւ մը ներս կը մտնէ.
– «Է՜յ բարեկամ, բարե՛ւ», կ՚ըսէ,
«Մեղր կը ծախե՞ս…»
– «Անշուշտ, անշուշտ, որքան կ’ուզես
Կուտամ քեզի անմիջապէս.
Հովիւ եղբայր, ամանդ բե՛ր,
Ընտիր մեղր ա’ռ, փառք տուր ու ու կե՛ր…»
Այսպէս անկեղծ, այսպէս սիրով
Մեղրէն անուշ լաւ խօսքերով,
Երբ մեղը կ’առնեն կշռին վրայ
Կաթիլ մը մեղր գետին կ’իյնայ:
— Տը՜զզ-տը՜զզ կու գայ ճանճ մ’անօթի
Այդ կաթիլին մէջ կը թաղուի.
Իսկ խանութին տիրոջ կատուն
Ճանճ տեսնելով՝ տեղէն թաքուն
Դուրս կը ցատքէ,
Թաթ կը զարնէ . . .
Բայց կատուն դուրս ելլելուն պէս՝
Հովիւին շունն անմիջապէս
Հա՜վ, հա՛վ կընէ,
Վրան կելլէ
Խեղճ փիսիկին,
Որ ահագին
Ծանրութեան տակ
Կ’ըլլայ սատակ:
– «Խեղդե՜ց, մեռցուց կատուս յարգի,
Ա՜խ, սատկիս դուն շո՛ւն շանորդի՛»
Կ’ըսէ կատղած խանութպանը,
Ու ձեռքն ինկած հաստ գլանը
Պինդ կը զարնէ շան ճակատին,
Զայն կը փռէ քիչ մը անդին:
«Վա՜յ առիւծս ձեռքէս գնաց,
Հօտս տունս անտէր մնաց.
Չհասնէի՛ այստեղ գալու,
Կտրիճ շունս վրայ տալու…
Խանութպան չէ՛, անխիղճ գազա՛ն,
Թէ՛ չար, թէ՛ լիրբ, թէ կռուազան . . .
Դուն իմ շունիս կը զարնես, չէ՞,
Կե՛ր հիմա սա ու բառաչէ…»
Կ’ըսէ ու մեծ ցուպն հովուական
Կիջեցնէ լախտի նման,
Մարդուն ուղեղն՝ երկու բաժին
Կը տարածէ դրան սեմին…:
– Ոճրագործ կա՜յ… հէ՜յ, օգնութի՜ւն…
Բերնէ բերան եւ տունէ տուն
Լուրը կանցնի մէկէն միւսին.
– Հէ՜յ օգնութիւն… սպաննեցին…
Վերի թաղէն, վարի թաղէն,
Ճամբաներէն, գործատեղէն,
Ճիչով, լալով,
Անէծք տալով
Ալ հայր ու մայր
Քոյր ու եղբայր,
Կին ու տղաք,
Ծեր ու միջակ,
Զոքանչ, աներ,
Փեսայ, ընկեր,
Եւ կնքահայր,
Եւ սանամայր…
Ալ ո՞վ ըսես – ո՛վ կը լսէ,
Բան գործ ձգած՝ դուրս կը վազէ,
Եւ վազելով ով որ կուգայ՝
Մարդուն կիցով բռունցք կուտայ.
«Ծօ՛ լերան արջ, ծօ՛ վայրենի,
Կատղած գա՞յլ ես՝ թէ բորենի:
Դուն առեւտո՞ւր եկար ընել՝
Թէ իր տան մէջ մարդ սպաննել…
Թէ՛ կը պոռան, թէ՛ կը զարնեն,
Կարծես՝ ծեծի մրցում կ’ընեն,
Մարդը խմոր կը դարձնեն,
Շան քովն ի վեր կ’երկնցնեն…:
Գէշ լուրը շուտ կը տարածուի
Ու մօտի գիւղն ալ կը հասնի
Թէ՝ ձեր մեռելն եկէք առէք,
Շան սատակով դժողք տարէք. . .:
Երբ լսեցին՝
Նախ սոսկացին
Այդ եղածէն, ըլլալիքէն.
Յետոյ լեցուած վրէժ, ոխ, քէն՝
– Հէ՜յ արթնցէք – պոռչտացին,
Սպաննեցին, նախատեցին
Մեր գիւղացին,
Ո՛վ մեռած չէ՝
Թող թամբէ ձին
Ու խաղ կանչէ…:
Որպէս շրջած աղբամանի
Բերնէն խուժող երամ ճանճի,
Ամբողջ գիւղով դուրս կը վազեն,
Կ’ըլլան բանակ սպառազէն,
Մէկը առած հին հրացան,
Միւսը՝ մանգաղ կամ գաւազան,
Մէկը՝ տապար, դաշոյն կամ սուր,
Միւսը՝ թի, բահ, բիր կամ շամփուր,
Մէկը՝ ձիով, շատը՝ ոտքով,
Տէր ու ծառայ՝ իրարու քով,
Մէկն անգլխարկ, միւսը բոպիկ,
Կ’երթան դէպի գիւղը մօտիկ:
– Է՜յ այսքան ալ անաստուած գի՜ւղ …
Ոչ խիղճ ունին, ոչ ալ երկիւղ.
Կ’ելլես կերթաս առեւտուրի,
Ու զոհ կ’ըլլաս անարգ սուրի:
Անէ՜ծք ձեզի ու ձեր գիւղին
Ձեր պատիւին, տունին, տեղին…
Երթանք, ջարդենք,
Այրենք, հարթենք…
– Յառա՜ջ, զարկէ՜ք, հա ձեզ տեսնեմ…
Երկու գիւղերն իրարու դէմ
Կը ճակատին կատաղօրէն
Կը կրակեն, կը կոտորեն,
Եւ որքան շատ մարդ կը սպաննեն՝
Այնքան արիւն թափել կ’ուզեն
Կը մոլեգնին, կը խենթենան,
Զիրար կ’ուտեն, կը վերջանան:
Եկուր տես որ՝ այսքան մօտիկ,
Սահմանակից երկու պզտիկ
Այս գիւղերուն տէրն են եղեր՝
Երկու տարբեր պետութիւններ:
Ու մէկ երկրին թագաւորը,
Երբ կը լսէ ա՛յս բոլորը,
Կը հանէ խիստ հրովարտակ՝
Ժողովուրդին իր հպատակ.
– «Ո՜վ ժողովուրդ իմ պատուական:
Զինուոր, բանուոր, վաճառական,
Ամէն կարգի
Ամէն բարքի
Հպատակնե՛ր իմ տէրութեան,
Մեր դրացի ազգը դաժան,
Վատ, դաւաճան ու դրուժան,
Մեր սահմանը ոտնակոխեց,
Մտաւ գիւղ մը եւ խողխողեց
Սեւ մոլուցքով մը կատաղի՝
Զաւակները մեր սիրելի,
Որոնք պառկած խաղաղ քունով՝
Մատաղ եղան հուրով, սուրով….
Արդ, յօշոտուած ու ողջակէզ
Մեր զոհերը կը կանչե՜ն մեզ.
Վրէ՜ժ, վրէ՜ժ կ’ուզեն անոնք,
Ու մնացած որբերն անոնք:
Մենք, հակառակ մեր փափաքին,
Հրաման տուինք մեր բանակին՝
Որ զէնքերովն արդիական,
Եւ Աստուծմով՝ մեզ օգնական,
Յանուն արդար եւ սուրբ դատի՝
Չորս ճակատէ թող յարձակի»:
Միւս թագաւորն ալ իր կարգին,
Յայտարարեց ամբողջ ազգին.
«Թէ՛ Աստուծոյ, թէ՛ մարդկութեան
Խղճին առջեւ՝ մեր հարեւան
Երկրին դէմ նենգ
Կը բողոքենք,
Որ ջնջելով ամէն օրէնք՝
Կը վերցնէ դրօշ ու զէնք,
Երկու խաղալ ազգերու մէջ՝
Կը գրգռէ կռիւ ու վէճ
Եւ կը պատռէ հի՜ն սուրբ դաշինք:
Արդ, ակամայ, մենք կը ստիպուինք`
Յանուն պատուի, արդարութեան,
Յանուն թափուած անմեղ արեան,
Յանուն մեր մեծ հայրենիքին,
Եւ Աստուծոյ անմահ փառքին,
Բարձրացնել մեր սուրն ահա՛,
Զարնել անգութ եւ անխնայ»:
Եւ պատերազմն եղաւ ահեղ։
Պայթում, քանդում, ջարդ ամէն տեղ:
Արիւն, արցունք, կոծ, աղաղակ,
Ոչ գիւղ մնաց ոչ ալ քաղաք,
Փլած պատեր, ծուխեր աղտոտ,
Ամէն կողմէ դիակի հոտ…
Ամառ, ձմեռ,
Ու տարիներ
Եկան անցան.
Դաշտերն աւեր,
Արտերն անտէր
Չցանուեցան:
Եւ կռիւը դեռ չդադրած,
Եկաւ սովը համատարած.
Յետոյ՝ ախտ, գաղթ, անհամար ցաւ,
Ու շէն երկիրն ամայացաւ…
Իսկ մնացած մարդիկն անճար,
Հարց կուտային սարսափահար՝
Թէ ի՞նչ բան էր որ պատճառեց
Այս ընդհանուր աղէտը մեծ…:
1909
