ՓԱՐՒԱՆԱ. Յովհաննէս Թումանեան

8 Փետրուար 2024-ին հրապարակեցինք Յովհաննէս Թումանեանի «Կաթիլ մը մեղր» հեքիաթը՝ առ ի թարմացում բոլորիս յիշողութեան եւ…իրազեկութեան: Հետագայ տողերով կը հրապարակենք Թումանեանի «Փարւանա» հեքիաթը, որ նոյնպէս արեւմտահայերէնի վերածած է գրագէտ Զարեհ Խրախունի, 1969-ին, Պոլիս: Շուտով կը հրապարակենք նաեւ Թումանեանի «Անբախտ վաճառականներ»ը:

Յիշեցնենք, որ 19 Փետրուար 2024-ը կը զուգադիպի Ամենայն Հայոց Բանաստեղծին ծննդեան 155-ամեակին:

ՓԱՐՒԱՆԱ

Ա.

Բարձրագահ Աբուլն ու Մթին սարեր
Մէջք մէջքի տուած կանգներ վեհափառ,
Իրենց ուսերուն, Ջաւախքէն ալ վեր
Բռնած կը պահեն մէկ ուրիշ աշխարհ։

Կ՛ըսեն թէ այնտեղ, արծիւի նման,
Ծիծղուն, կապուտակ երկնքի ծոցին,
Կը նստէր այն սէգ սարերու արքան
Մէջն իր Փարւանի ճերմակ ամրոցին։

Փարւանի արքան աղջիկ մը ունէր.
Եւ ո՛չ մէկ որսորդ տակաւին երբեք
Այնքան գեղեցիկ եղնիկ չէր տեսեր
Մթին ծոցին մէջ այդ լեռներուն սէգ…

Աշխոյժ մանկութեամբ կը զարդարէր ան
ԾերութԽան օրերն ու սարերն իր հօր,
Եւ կ’ապրէր ծերուկ Փարւանի արքան
Իր այդ քնքշագոյն ծաղկով բախտաւոր։

Մեծ բախտը սակայն իր առջեւն էր դեո:
Եկաւ ու հասաւ օրն այդ երջանիկ,
Եւ արքան ղրկեց ուրախ դեսպաններ
Բոլոր ամրոցներն, ամէն արքունիք:

Ո՛ւր է, ըսաւ ան, կտրիճը անվախ
Որ արժանի է հոգեակիս ձեռքին.
Թող առնէ իր ձին ու զէնքն ու զրահ,
Թող գայ ու տանի իր բախտը անգին…

Բ.

Հագած, կապած զէնք ու զրահ,
Ձիերն հեծած ամեհի,
Ահա եկեր, հաւաքուեր են
Կտրիճները Կովկասի.
Թագաւորի ապարանքին
Լայն բակին մէջ հովանուտ
Կազմ ու պատրաստ, լուռ կը սպասեն
Մեծ մրցումին մօտալուտ։
Եւ կը սպասէ ամբողջ աշխարհ
Եկած կանգնած դրան դէմ,
Թէ ո՞ր քաջը պիտի առնէ
Այդ աղջիկը լուսադէմ։

Շեփորն հնչեց։ Ահա փունջ փունջ
Դրանիկներ, նաժիշտներ,
Ահա՛ աղջիկը նազելի
Ու թագաւորն ալեհեր:
Հայրը մռայլ ամպի մը պէս,
Աղջիկն ըսես նոր լուսին,
Ամպ ու լուսին զիրար գրկած
Յառաջ կուգան միասին:
Կը հառաչէ ամբողջ աշխարհ,
Ասպետները քարացած,
Երազներո՜ւ թեւ կը բանան
Այս աշխարհէն վերացած։
– Նայէ որդեակ, իշխանազուն
Սա քաջերուն լայնալանջ,
Անոնք պայքար պիտի մղեն
Քեզի համար սիրատանջ.
Մէկը ոյժը ցոյց պիտի տայ,
Միւսը զարկն իր բազուկին,
Որը ճարպիկ ձիավարում
Որն ալ թափը իր վազքին։
Իսկ երբ մրցումը վերջանայ,
Յայտնի ըլլան քաջն ու վատ,
Ու հրբ անցնին մեր առջեւէն
Կտրիճները պայազատ,
Ընտրէ՛, նետէ՛ ձեռքիդ խնձորն
Անյաղթներու անյաղթին,
Որ զմայլի ամբողջ աշխարհն
Անզուգական քու բախտին։

Ըսաւ արքան, ձեռքը վերցուց
Որ նշան տայ մրցանքին,
Երբ իր աղջիկն առաջ անցաւ
Կարմիր խնձորը ձեռքին:
– Հայրիկ, գուցէ տկար լաւին
Յաղթէ ուժով տմարդին,
Բայց չի կրնար ըլլալ երբեք
Ան իմ սրտիս սիրելին…։
Ասպետները կը մօտենան
Հարցում կ՛ուղղեն անձկալի.
– Է՜յ Փարւանի չքնաղ աղջիկ,
Ի՞նչ կը սիրես աւելի.
Գանձե՞ր կուզես, ոսկի՞, արծա՞թ,
Շար մարգարիտ ու գոհա՞ր…
Ա՛ստղ ալ ուզես, քեզի համար
Մենք երկինքէն կառնենք վար։

– Ինծի պէտք չեն ոսկին, արծաթն
Ու աստղերը երկինքին.
Ոչ մէկ գոհար կը պահանջեմ
Կեանքիս Սէրէն իմ անգին։
Ես անկէ հո՜ւր կ’ուզեմ միայն,
Անշէջ հուրը սրբազան.
Ո՛վ որ բերէ անշէջ հուրը,
Ընտրեալն ան է, փեսաս ա՛ն…

Ըսաւ աղջիկն, իրար անցան
Ասպետները քաջարի,
Ձիերն հեծած թռան հապճեպ
Դէպի չորս կողմն աշխարհի.
Թռան, գացին որ հուրն անշէջ
Գտնեն, բերեն աղջկան,
Բայց…տարիներն եկան անցան,
Անոնք չեկան ու չեկա՜ն:

Գ.

– Հայրի՛կ, ինչո՞ւ ետ չդարձան
Այն քաջերը սիրատենչ.
Արդեօք, հայրիկ, ա՛լ զիս մոռցա՞ն,
Ալ չե՞ն բերեր հուրն անշէջ:

— Ո՛չ աղջիկս, կուգան անշուշտ
Ու կը բերեն այս տարի,
Ոսոխներու դէմ արիւնռուշտ
Պէտք է կռուին քաջարի:

Պէտք է անցնին մութ վիհերէն,
Սեւ ջուրերու դաւերէն,
Ամուր պահեն ու փախցնեն
Եօթգլխանի դեւերէն։

Տարի մըն ալ կ’անցնի այսպէս:
Կը սպասէ կոյսն անվհատ.
Ո՜ւր է հայրի՛կ, ե՞րբ պիտի գայ
Իմ ասպետս հարազատ:

Երազիս մէջ միշտ կը տեսնեմ
Այն հերոսը որ կուգայ
Կարօտն աչքին, արեւադէ՜մ…
Բայց կը լուսնայ… ու չկայ։

– Կուգայ, որդեակ իմ թանկագին,
Շուտ չի բերուիր հուրն անշէջ.
Ու շատ անգամ բերող հոգին
Ինքը կայրի անոր մէջ…:

Տարի մըն ալ կանցնի այսպէս,
Կը սպասէ կոյսն ամէն օր.
Ոչ մէկ սարէ, ոչ մէկ ձորէ
Չի գար ո՛չ մէկ ձիաւոր։

Հայրիկ, հայրիկ, արդեօք չկա՞
Աշխարհի վրայ անշէջ հուր.
Կը թառամի՜ սիրտս ահա՛,
Պաղ է այս կեանքն ու տխուր.

Ալ չի խօսիր, վախճանին մօտ
Լուռ է արքան ալեւոր.
Սեւ ցաւերով սիրտը խոցոտ,
Կը մտածէ գլխիկոր:

Դ.

Այսպէս անցան շատ տարիներ:
Տխուր աղջիկն արքայի,
Լո՜ւռ նայեցաւ սարերն ի վեր,
Ճամբաներուն ամայի
Յոյսը կտրեց… այնքան լացաւ,
Այնքա՜ն ըրաւ լաց ու կոծ
Որ արցունքէն լիճ գոյացաւ
Ծածկեց քաղաքն ու ամրոց.
Պալատ, դարպաս եղան անհետ,
Լոյս աղջիկն ալ անոնց հետ…

Հիմա այդտեղ խոր, տրտմաշուք,
Փարանայ լիճն է փռուած
Յստա՜կ, ինչպէս արտասուք։
Եւ այն վճիտ ջուրերուն տակ
Դեռ ցոյց կուտան մինչ այսօր,
Ծեր արքային ճերմակ ամրոցն
Ու շէնքերը փառաւոր։

Կըսեն թէ այն թիթեռները,
Որ հալածուած գիշերէն
Ուր որ ճրագ, ուր որ կրակ,
Ուր որ լոյս մը երբ տեսնեն,
Կը մօտենան, շուրջ կը դառնան,
Մէջը կիյնան խելագար –
Կ՛ըսեն թէ այն Փարւանայի
Ասպետներն են սիրավառ
Շտապելէն թեւ են առեր,
Դարձեր թեթեւ թիթեռներ,
Որ տակաւին երբ հուր տեսնեն,
Կը նետուին մէջն անհամբեր.
Ամէն մէկը հուրը անշէջ
Կ’ուզէ տանի, տիրանայ . . .
Բայց կը վառին, կ’այրին անվերջ
Կտրիճները Փարւանա: