Գերմանացի փիլիսոփայ Նիցչէ իր «Չաստուածներու մթնշաղ» («Twilight of the Idols») գործին մէջ ունի նման արտայայտութիւն մը․ «ինքնասպանութեան գաղափարը հզօր սփոփանք է, անոր օգնութեամբ բազում անքուն գիշերներ կը յաղթարահուին»:
Հայ ժողովուրդը իր ամենօրեայ կեանքով կ’ապացուցէ այս մէկը, քանի որ անընդմէջ ցաւի մէջ ապրելով, ան յարմարած է ցաւին եւ որեւէ փոփոխութիւն կը վախցնէ զինք: Շատ աւելի լաւ է մնայուն գտնուիլ ցաւի մէջ, որովհետեւ այդ ցաւը ամբողջովին ծանօթ է իր իւրայատուկ հիւլէով եւ նոյնիսկ հանգստաւէտ է, մինչ նորութիւնը անծանօթ է, իսկ անծանօթութիւնը միշտ կը վախցնէ անոնց, որոնք շարունակական ցաւի մէջ կը գտնուին: Նորութիւն ընդունելու համար նախ անհրաժեշտ է ընդունիլ իրականութիւնը: Հասկնալ՝ որ ցաւէն թմրած հաւաքական մեր միտքը կրնայ ոսկրանալ, քարանալ եւ այլեւս անընկալունակ դառալ ամէն ինչի նկատմամբ, մինչդեռ ան միակ բանն է, որ կրնայ մեզ սթափեցնել, որպէսզի անընդմէջ ցաւը կարողանանք փոխարինել այն նորութեամբ, զոր մենք մեզի համար կ’որոշենք, այլ ոչ թէ կը յարմարինք նոր հարուածներու՝ մինչ յոխորտալով, որ մենք «շատ ցաւ քաշած» ազգ ենք: Ուստի ամէն բան զարմանանք կը պատճառէ մեզի, թէեւ ամէն ինչ շատ աւելի պարզ է, քան մենք կը պատկերացնենք: Մենք կը նայինք ու չենք տեսներ: Եթէ տեսնենք ալ, չենք հասկնար: Կը նմանինք այն մարդուն, որուն կը բացատրեն, թէ թերմոսը (thermos) բան մըն է, որ հեղուկը ձմեռ ատեն տաք կը պահէ, իսկ ամառը՝ պաղ. մենք հարց կու տանք, թէ թերմոսը ի՞նչ գիտէ որ ամառ է, կամ ձմեռ: Իրականութեան ընկալումը ծանր կը թուի:
Իրականութեան ընդունումը այնպէս, ինչպէս կայ՝ դժուար է: Դժուար է թէ՛ մէկ անձի, թէ՛ ամբողջ հասարակութեան մը համար: Յատկապէս հասարակութեան՝ որովհետեւ ան ստիպուած է իրականութեան հետ մէկտեղ ընդունիլ սեփական վրիպումները, սխալները եւ այդ բացասականը, որ կա՛յ: Ու սովորաբար ամենէն տարբեր միջոցներով փորձ կը կատարուի խուսափելու իրականութեան ընդունումէն՝ անոր համար գտնելով բազմաթիւ տարբեր պատճառներ, մինչեւ իսկ մեղադրանք Աստուծոյ կամ սատանային:
Իրականութիւնը կամ անխուսափելին ընկալելու համար ամերիկացի հոգեբան եւ հոգեբոյժ Էլիզապեթ Քիւպլեր-ռոսս (Elisabeth Kübler-Ross) իր «Մահուան եւ մահանալու մասին» (On Death and Dying, 1969) գիրքին մէջ կ’առաջարկէ հետեւեալ հինգ փուլերը`
Ժխտում (denial), Զայրոյթ (anger), Սակարկութիւն (bargaining), Ընկճախտ (depression), Ընդունում (acceptance): Փորձենք հասկնալ, թէ ի՞նչ կ’ենթադրեն այդ փուլերը եւ ինչպէ՞ս կը կիրարկուին մեր պարագային՝ մեր հաւաքական կեանքին մէջ:
Ժխտում
Առաջին փուլին, հասարակութիւնը կը ժխտէ իր իսկ իրականութիւնը, զայն կը նկատէ տարբեր եւ ամէն ձեւով կը փորձէ ժխտել նոյնիքն իր աչքին առջեւ կատարուող կամ կատարուած իրականութիւնը: Փորձ կը կատարուի գոյութիւն ունեցող փաստը բացատրելու ուրիշ կերպով, ուրիշ անուն տալով, ըսելու ու ընելու ամէն ինչ, միայն թէ՝ չընդունելու: Այդ մէկը կը նշանակէ, որ ամէն ինչ շատ գէշ է, որովհետեւ փորձ կը կատարուի ջայլամի պէս գլուխը պահել հողին մէջ, միայն թէ չտեսնելու տալ եղածը: Հասարակութիւնը սուր յուզումով եւ զայրոյթով կը լսէ որեւէ քննադատութիւն իր կամ իր արարքին մասին եւ պատրաստ է նոյնիսկ ամենէն դաժան եւ չհիմնաւորուած արարքներու, միայն թէ չլսէ իր հասցէին կատարուած քննադատութիւնն ու մեղադրանքը:
Զայրոյթ
Երկրորդ փուլին, իրականութենէն փախուստ տալը արդէն կարելի չէ, եւ սկսած է հասուննալ իրականութեան աչքերուն նայելու պահը: Բայց հասարակութիւնը տակաւին պատրաստ չէ ընդունելու իրականութիւնը եւ տեսնելով, թէ ժխտելով ոչինչ կը փոխուի եւ ամէն ինչ կը մնայ նոյնը, դեռ քիչ մը աւելի վատթարանալով, կը սկսի զայրոյթի փուլը: Հասարակութիւնը տակաւին ի վիճակի չէ քննարկելու. ան զայրացած է, ան կը հայհոյէ, մեղադրանքներ կը տարածէ ամենուր եւ մեղաւորներ կը փնտռէ իր վիճակին համար: Ան ի վիճակի չէ զգաստ կերպով նայելու իրավիճակին եւ զայրոյթը անոր միակ գործիքն է, որով կը փորձէ այդ իրավիճակին մէջ սթափ մնալ, ան այլեւս չի կրնար ժխտել, բայց եւ բաւականաչափ հասունացած չէ ընդունելու համար:
Սակարկութիւն-քննարկում
Երրորդ փուլը բաւական ուշ կրնայ ժամանել, որովհետեւ զայրոյթը (նաեւ ցաւը) ինքզինք կը սնուցանէ: Երբեմն զայրոյթը կրնայ շատ երկար տեւել, եւ երկար տեւելով ոչ միայն լճացում ու այդ պատճառով ճգնաժամ յառաջացնել, այլեւ սխալ ուղի տանիլ մարդը: Ի վերջոյ, սակարկութեան փուլը կը հասնի՝ յառաջացնելով «ի՞նչ», «ինչպէ՞ս», «ինչո՞ւ» հարցումները: Այդ հարցումներուն պատասխանելու կարողութիւնը կախեալ է հասարակութեան մտաւոր մակարդակէն: Որքան ցած է մակարդակը, այնքան երկար է կը տեւէ այդ ներքին սակարկութիւնը, տարակարծութիւնը, վէճը: Եւ որքան շատ երկարի սակարկութիւնը արդէն իսկ գոյութիւն ունեցող փաստին շուրջ, որքան աւելի արդարացումներ յօրինուին, այնքան աւելի կը հեռանայ ճշմարտութիւնը եւ կը ձեւափոխուի իրականութիւնը:
Հանդէս կու գան կեղծ մարգարէներ ու կեղծ ճշմարտութիւններ կը փոխանցեն, կ’ապակողմնորոշեն հասարակութիւնը, կը տանին սխալ ճամբով: Մտաւոր ցած մակարդակ ունեցող հասարակութիւնը կրնայ տասնամեակներով քննարկել ու սակարկել իրեն հետ տեղի ունեցածը եւ չհասկնալ ու անընդհատ ապակողմնորոշուիլ, բայց ի վերջոյ միեւնոյնն է քննարկումը, իր ներքին սակարկութիւնը կը մօտենայ իրականութեան եւ հասարակութիւն ուշ կամ կանուխ ստիպուած կը կանգնի մերկ ճշմարտութեան առջեւ: Յաճախ այդ իրավիճակը կը ձեւաւորուի ոչ միայն ներքին քննարկում-սակարկութեամբ, այլեւ՝ ինչ որ աղէտով մը, որ կը ջնջէ հասարակութիւնը, մինչ այդ ունեցած պատրանքները եւ իր ամբողջ մերկութեամբ կը պարտադրէ իրականութիւնը:
Ընկճախտ (depression)
Ընկճուածութիւնը կը սկսի անմիջապէս իրականութիւնը տեսնելէ եւ հասկնալէ ետք: Որքան երկար հասարակութիւնը հաւատացած մնայ իր իսկ սուտերուն, այնքան աւելի երկար կը տեւէ անոր ընկճուածութիւնը: Ան կրնայ շատ երկար տեւել, ու ժամանակին չհասկնալու, չսթափելու պարագային, անձնասպանութեան հասցնել թէ՛ մարդը եւ թէ՛ հասարակութիւնը: Ընկճուածութեան փուլին կը պակասի ներքին հաւատքը սեփական ուժերուն նկատմամբ, ամէն ինչ կը սկսի կեղծ թուիլ, խոչընդոտները` անյաղթահարելի, հակառակորդը` անպարտելի: Կրնայ թուիլ, որ ամբողջ աշխարհը քեզի դէմ է: Ընկճուածութիւնը կ’ընթանայ ամէն բանի նկատմամբ խոր անտարբերութեամբ: Բոլոր կարեւոր հարցերը կը դառնան անկարեւոր, կեանքը կը կորսնցնէ իր իմաստը, կեանքը կ’ընթանայ ինքնիրեն: Կը գերակշռեն անմակարդակ գաղափարները, կը տարածուին հասարակական մոլութիւններն ու ախտերը` անբարոյականութիւնը, կաշառակերութիւնը, խաղամոլութիւնը, արբեցողութիւնը, ոճիրը: Կը զօրանայ նաեւ յանցանքի զգացումը, մարդը եւ հասարակութիւնը կը սկսին խղճալ իրենք իրենց: Ընկճախտը շատ վտանգաւոր ճահիճ մըն է, ուր բազմաթիւ մարդիկ խեղդուած են չկարենալով յաղթահարել զայն: Բայց ընկճախտը կարելի է յաղթահարել՝ անձի մը պարագային, հոգեբանի մը դիմելով եւ լաւ ու առողջ միջավայրի մը ձեւաւորումով, իսկ հասարակութեան պարագային, զայն ուշքի բերելու պարտականութիւնը կ’իյնայ մտաւորական, գիտական ընտրանիի ուսերուն: Ճիշդ այս փուլին ալ շատ յաճախ կը սկսի «առաջ աւելի լաւ էր» մտայնութիւնը, քանի որ իրականութիւնը անտանելի է, ընդունելի չէ եւ վատ է:
Ընդունում
Ընդունման փուլը կը նշանակէ ընդունիլ ամէն ինչ այնպէս, ինչպէս որ է: Եթէ հասարակութիւնը յաջողի հասնիլ ընդունումին, ուրեմն ան բուժուած է շատ ծանր հիւանդութենէ, ան յաղթահարած է իր տագնապն ու անկարողութիւնը եւ այժմ պատրաստ է ուղիղ նայելու իրականութեան աչքերուն, ուղղել իր սխալները եւ շարունակել ապրիլ: Երջանիկ են այն հասարակութիւնները, որոնք կը յաջողին վերականգնիլ ծանր հարուածներէ յետոյ, բայց նաեւ կան այնպիսինները, որոնք չյաղթահարելով նախավերջին փուլը, ընկճախտը՝ կրնան պարզապէս ինքնաոչնչանալ:
Էլիզապեթ Քիւպլեր-ռոսս այս գիրքը գրած է օգնելու մահամերձ հիւանդ մարդոց՝ անխուսափելին աւելի դիւրին ընդունելու համար: Իսկ արդեօ՞ք մենք ուրիշ վիճակի ենք: Միայն թէ, ի տարբերութիւն մահուան դատապարտուածէն, մենք դեռ առիթ ունինք. կրնանք ընդունիլ, հասկնալ ու փոխել:
Պէտք է փոխել ապագան՝ փոխելով մենք զմեզ:
«Նախքան քու փոխուիլդ, քեզի համար անհաւատալի կարեւոր բան մը պէտք է վտանգի մէջ գտնուի»,- Ռիչըրտ Պախ:
