ԱՆԲԱԽՏ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆՆԵՐ. Յովհաննէս Թումանեան

17 փետրուար 2024-ին հրապարակեցինք Յովհաննէս Թումանեանի «Փարւանա» հեքիաթը՝ առ ի թարմացում բոլորիս յիշողութեան եւ…իրազեկութեան: Հետագայ տողերով կը հրապարակենք Թումանեանի «Անբախտ վաճառականներ» հեքիաթը, որ նոյնպէս արեւմտահայերէնի վերածած է գրագէտ Զարեհ Խրախունի, 1969-ին, Պոլիս: Յիշեցնենք, որ 19 փետրուար 2024-ը կը զուգադիպէր Ամենայն Հայոց Բանաստեղծին ծննդեան 155-ամեակին:

Ճայն ու Չղջիկն օր մ’ալ ելան
Ըսին. «Ըլլանք վաճառական»:
Նստան, գլուխ գլխի տուին,
Ընկեր ըլլալ որոշեցին.
Սակայն… դրա՞մն ուրկէ գտնեն…
Շտտ խորհեցան թէ ի՞նչ ընեն,
Յետոյ ելան Փուշին գացին,
Ձեռքն ու ոտքը համբուրեցին,
            Ու մուրհակով,
            Բարձր սակով,
Դրամ առին մեծագումար՝
Որքան պէտք էր գործին համար:

Չղջիկն եղաւ տէր–տնօրէն,
Ճայն ալ ապրանք բերող դուրսէն.
            Դրամն առաւ,
            Նետուեցաւ նաւ,
            Գնաց Կիպրոս,
            Ու Եգիպտոս,
            Անցաւ Ասիա՝
            Մերձ ու միջին,
            Թէ Արաբիա,
            Թէ Պարսկաստան,
            Եւ Հնդկաստան,
            Մինչեւ իսկ Չին . . .
Եւ թանկագին Քիրմանի շալ,
Եւ մարգարիտ, զմրուխտ ու լալ,
Հնդկոյզ, արմաւ, պիստակ, համեմ,
Ալ ո՞րն ըսեմ, ո՞րը համրեմ…
Խաչ որ տեսաւ՝ աչքը բռնեց՝
Մէկի տեղ հինգ — աժան գնեց,
Նաւը լեցուց հսկայ բեռով,
Ու վերջապէս բարով – խերով
Ուրախ – զուարթ երբ տուն կուգար՝
Ճամբան եղաւ արկածահար:
Փոթորիկ մը ահագնազանգ
Փշրեց, տարաւ նաւ ու ապրանք:

Ճայը իբրեւ քաջ նաւաստի,
Ազատեցաւ մերկ, անօթի:
Բախտ ունեցաւ, փրկեց հոգին,
Բայց ծայր չկա՜յ իր մորմոքին • • •
Ցնցոտիով պատառատուն,
Ի՞նչ երեսով խեղճը զայ տուն.
Գա՜ յ – ի՞նչ պատմէ պարտատիրոջ,
ի՞նչ հաշիւ տայ իր ընկերոջ…
Ընկերն ըսես՝ դուռը նստած,
Աչքը ճամբուն, վիզն երկարած,
Գիշեր ցերեկ սիրտ կը սպառէ,
Ճային գալուն դեռ կը սպասէ…

Շատ սպասեց, տառապեցաւ,
Մտքէն հազար հարցում անցաւ,
Տեսակ տեսակ երազ տեսաւ,
Մինչեւ պարտքին օրը հասաւ,
Ու մուրհակի թուղթը ձեռքին՝
Փուշն երեւաց դրան սեմին.
– «Հէ՛յ բարեկամ, ո՞ւր մնացիք,
Դուք չէ՞ք յիշեր թէ պարտք ունիք…
Խանութ բացիք, գործ բռնեցիք,
իմ տուածով լաւ շահ ըրիք.
Դրամս հիմա ետ կ’ուզեմ ես –
Չտուողն է զո՛յգ սեւերես.
Թուղթ տուած էք, պատուի մուրհակ,
Ապա կ՚ըլլաք դուք խայտառակ.
ի՞նչ կը կարծէք՝ խա՞ղ թէ կատակ,
Ես կը մնա՞մ այս դաւին տակ…
Կողոպո՜ւտ կայ եկէ՛ք, տեսէ՛ք,
Մեղք չէ՞ ինծի, խնդրեմ՝ ըսէք.
Ոսկի համրեմ ես անվարան .
Հիմա ելլեն քթի՜ս խնդան…
Ալ ասկէ վերջ ի՞նչպէս կրնամ
Մարդոց օգնել յօժարակամ…»

Կը պոռչտար փուշը կատղած,
Անէծք կուտար՝ սիրտը այրած .
Ամէն մարդ ալ որ կը լսէր,
Կը գայթակղէր ու կը սկսէր.

«Ամօթ ձեզի, Չղջիկ ու Ճայ,
Այս ի՜նչ գործ է. – վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ.
Անունով էք վաճառական,
Մինչդեռ խարդա՜խ, թշուառական
           Չղջիկ ու Ճայ,
           Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ..
Չղջիկն ասոնք երբ կ’իմանար,
Նեղութենէն անձայն կուլար.
Ան կը կարծէր թէ անօրէն
Խաղ մը խաղաց Ճայը իրեն.

– «Ա՛խ Ճայ, գետնին տակն անցնիս դուն,
Կուտ չունենաս, ո՛չ կին, ո՛չ տուն…
Այս ի՜նչ փորձանք բերիր գլխուս,
Դրամն առիր ու տուիր խոյս…»

Եւ կ’աղաչէր ամէն անգամ.
«Մի՛ բարկանար, Փուշ բարեկամ
Այսքան ատեն սպասեցիր,
Շատը գնաց, քիչ մ’ալ կեցիր.
Նամակ առի երէկ Ճայէն
Թէ կը մեկնի Արաբիայէն.
Ալ ուր որ է՝ շուտով կուգայ,
Աւելիով պարտքը կուտայ…»

– «Ես աւելին չեմ փափաքիր,
Շահ ու տոկոս՝ գրպանդ դիր.
Կանխիկ համրած դրամս բե’ր,
Ձեզմէ ուրիշ բան չեմ ուզեր»:

            – «Չէ՜, աղա Փուշ,
            Կանուխ թէ ուշ,
Թէ մայր գումար եւ թէ տոկոս
Պիտի շարենք առջեւդ, հո՛ս…
Մենք ալ մարդ ենք սխալական,
Բայց քեզի չա՜տ ենք պարտական .
Ըրած բարիքդ եթէ մոռնանք՝
Լաւ է՝ Աստուածն ալ ուրանանք…»

Խեղճը այսպէս լեզու թափեց,
Մերթ խոստացաւ, մերթ յուսադրեց:
Շա՜տ սուտ ըսաւ պարտատիրոջ,
Եւ սպասեց իր ընկերոջ.
Բայց ընկերը չկա՜յ, չկա՜յ:
– «Ես փճացայ, Աստուած վկայ,
Ինչպէ՜ս ինկայ ծուղակին մէջ,
Չեմ ազատիր ալ մինչեւ վերջ…
Ի՞նչպէս պրծիմ այս կրակէն,
Այս ահագին պարտքին տակէն.
            Ալ ի՞նչ ըսեմ,
            Դեռ սպասե՞մ,
Ան ե՞րբ կուգայ, ես ի՞նչ գիտնամ,
Որո՞ւ երթամ՝ սիրտս բանամ…

            Շատ սիրտ հատցուց,
            Միտք յոգնեցուց,
            Ոտք մաշեցուց,
            Հոս – հոն ցուցուց՝
Ինչ որ ունէր տունը պահած՝
Կահ ու սպաս, հագուստ հագած,
Տարաւ, բերաւ, գտաւ լաւ գին,
Ծախեց, ծախեց, տուաւ պարտքին:
            Տուն մերկ գնաց,
            Դեռ պարտք մնաց.
Ու երբ տեսաւ թէ ճար չկայ՝
Առաւ սուգի թեւեր հսկայ,
Մէջը մտաւ, փախաւ այդպէս,
Որ ինք՝ սնանկ ու սեւերես,
Չտեսնուի պարտատէրէն,
Զինք ամօթող արեւ օրէն :
Եւ այդ օրէն, Չղջիկն հպարտ՝
Մերկ մնացած, ամօթապարտ
Ցերեկները կը պահուըտի,
Գիշերը լոկ կը թռչըտի,
Որ խուսափի ծանօթներէն,
Ու մանաւանդ պարտատէրէն :

            Իսկ ծովուն մէջ,
            Ճայն ալ անվերջ
            Ջուր կը մտնէ,
            Հետք կը գտնէ…
            Մերթ կը սուզուի,
            Մերթ կը յուզուի,
            Կը զառանցէ
            Թէ մի գուցէ՝
            Բախտ կ’ունենայ,
            Ու վերստին
            Իր կորուստին
            Կը տիրանայ:

Փուշն իր կարգին, յոյսը կտրած,
Ճանկ ու ակռայ բացած, սրած,
Կը քաշէ փէշն անցորդներուն,
Կը հարցընէ տուն, տեղ, անուն,
Թէ տեսե՞ր են արդեօք իրենք՝
Այն Ճայը լիրբ, Չղջիկը նենգ։

Եւ այն օրէն մինչեւ այսօր,
Իրար տեսած չեն, իրաւ որ…:

1886
Յովհաննէս Թումանեան