Featured - Page 3

25 մարտ 2024-ին, Հայաստանի կեդրոնական դրամատունը շրջանառութեան մէջ դրած է «Սերգեյ Փարաճանովի ծննդեան 100-ամեակ» եւ «Պարոյր Սեւակի ծննդեան 100-ամեակ» ոսկիէ յուշադրամները:

Սերգեյ Փարաճանովի ծննդեան 100-ամեակին նուիրուած յուշադրամը

ՍԵՐԳԵՅ ՓԱՐԱՃԱՆՈՎ (Սարգիս Փարաճանեանց, 1924–1990) ` հայ աշխարհահռչակ բեմադրիչ, բեմագիր, ծնած է Թիֆլիս, ուր եւ ստացած է իր միջնակարգ կրթութիւնը: 1945-ին ընդունուած է Մոսկուայի ֆիլմարուեստի հիմնարկի բեմադրութեան բաժանմունքը: 1952-էն սկեալ աշխատած է Քիեւի Տովժենքոյի անուան սթիւտիոյին մէջ, ուր նկարահանած է իրեն համաշխարհային ճանաչում բերած «Մոռացուած նախնիների ստուերները» ֆիլմը (1964):

1969-ին, Հայֆիլմ սթուտիոյին մէջ, Փարաճանով նկարահանած է «Նռան գոյնը» («Սայաթ-նովա») ֆիլմը, որը կը նկատուի  ֆիլմարուեստի գլուխգործոցներէն մէկը: Այս Ֆիլմին մէջ, ան կ’իրագործէ նորարարական սեփական գաղափարները՝ բացայայտելով անտեսանելին ու ոգեղէնը իր իսկ ստեղծած առարկաներուն, խորհրդանիշներուն եւ ծէսերուն միջոցով: Ժամանակի իշխանութիւնները կը մերժեն Փարաճանովի այս եւ այլ ֆիլմերուն մէջ դրսեւորուող մօտեցումները, կ’արգիլեն նկարահանումները եւ կը բանտարկեն զինք: Սակայն Փարաճանով չի դադրիր գործելէ եւ իր ստեղծագործական ամբողջ աւիւնը կը ներդրէ գծանկարներու, քոլաժներու, տիկնիկներու, գլխարկներու եւ արուեստի այլ գործերու ստեղծումին:

Ֆիլմ նկարահանելու իրաւունք վերստանալէ ետք, ան կը ստեղծէ «The Legend of Suram Fortress» (1985) համաշխարհային ճանաչում ստացած ֆիլմը եւ 1987-ին առաջին անգամ ըլլալով կը հրաւիրուի արտասահման` մասնակցելու Ռոդերտամի (Հոլանտա) սինեմայի փառատօնին, ուր ֆիլմը կ’արժանանայ առաջին մրցանակին «ամենէն նորարար ֆիլմը» անուանակարգին մէջ:

Փարաճանովի արուեստը այսօր ալ կը շարունակէ ոգեւորել աշխարհի բազմաթիւ արուեստագէտներն ու սինեմայի գործիչները:

Երեւանի մէջ կը գտնուի Սերգեյ Փարաճանովի թանգարանը (1991-էն սկսեալ), ուր կը պահուին անոր հազարէ աւելի աշխատանքները:

Սերգեյ Փարաջանովի ծննդեան 100-ամեակին նուիրուած յուշադրամին մէկ երեսը (դիմերես) պատկերուած են անոր «Նռան գոյնը» ֆիլմէն դրուագ մը եւ Կոմիտասի անուան պանթէոնին մէջ գտնուող Փարաճանովի արձանը (քանդակագործ` Ա. Շիրազ, 1999):

Ոսկիէ յուշադրամին միւս երեսին վրայ (դարձերես) պատկերուած են Փարաճանովի դիմապատկերը, դրուագներ անոր «Variation on themes by Pinturicchio and Raphael» (2-րդ տարբերակ՝ նուիրուած Վասիլի Գաթանեանի, 1989), «Լացող Ճիոգոնտա» («Weeping Gioconda», 1977), «Դանիէլ Օլպրիխսքիի դիմանկարը» («Portrait of Daniel Olbrichsky», 1980) քոլաժներէն:

Էսքիզներու հեղինակներն են Յարութիւն Սամուէլեան (դիմերես) եւ Աննա Կուրղինեան (դարձերես): Յուշադրամը հատուած է Լեհաստանի մէջ:

Հատուած է միայն 300 օրինակ:

Պարոյր Սեւակի ծննդեան 100-ամեակին նուիրուած յուշադրամ

ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ (Ղազարեան, 1924–1971)` հայ մեծ բանաստեղծ, գրականագէտ, թարգմանիչ, հասարակական գործիչ: 1945-ին ան աւարտած է Երեւանի Պետական Համալսարանի բանասիրական հիմնարկը, ապա՝ Հայաստանի Աբեղեանի անուան գրականութեան հիմնարկի մագիստրոսական բաժանմունքը (1948), 1963–1971 եղած է գիտաշխատող հիմնարկին մէջ: 1951–1956 ուսանած է Մոսկուայի Մ. Կորքիի անուան գրականութեան հիմնարկին մէջ, ուր 1957–1959 դասաւանդած է գեղարուեստական թարգմանութեան:

1966–1971 եղած է Հայաստանի գրողներու միութեան վարչութեան քարտուղարը: «Սայաթ-նովա» մենագրութեան համար Սեւակի շնորհուած է բանասիրական գիտութիւնների դոկտորի գիտական աստիճան (1969):

Սեւակի բանաստեղծութիւնները կը տպագրուին 1942-էն սկեալ: «Անմահները հրամայում են» (1948)՝ անոր հեղինակած անդրանիկ գրքոյկն է: Հետագային գրուած գործերէն ուշադրութեան արժանի եղած է «Նորից քեզ հետ» (1957) ժողովածուն, ուր ի յայտ կու գան բանաստեղծին ստեղծագործական նոր որակները: «Անլռելի զանգակատուն» քնարական-փիլիսոփայական պոէմը (1967-ին արժանացած է Խորհրդային Հայաստանի պետական մրցանակի) կը պատկերէ Կոմիտասի ճակատագիրը` մէկտեղուած հայ ժողովուրդի ճակատագրին հետ: Ժամանակակից մարդու բնոյթն ու անոր ապրումները վերհանող խոհափիլիսոփայական ստեղծագործութիւնները ամփոփուած են «Մարդը ափի մէջ» (1963) եւ «Եղիցի լոյս» (1971) ժողովածուներուն մէջ:

Սեւակ կատարած է թարգմանութիւններ Ա. Միցքեւիչի, Ա. Փուշքինի, Խ. Պոթեւի, Մ. Լերմոնթովի, Ե. Քուփալայի, Ե. Ռայնիսի, Վ. Պրիւսովի, Ի. Ապաշիձէի, Է. Մեժելայթիսի եւ ուրիշներու գործերէն: Սեւակի բանաստեղծութիւնները թարգմանուած են աշխարհի բազմաթիւ լեզուներու: Անոր անունով անուանակոչուած են փողոցներ եւ դպրոցներ Հայաստանի տարբեր շրջաններուն մէջ, թաղամաս եւ փողոց՝ Երեւանի մէջ, գիւղ` Արարատի մարզին մէջ: Բանաստեղծին ծննդավայր Զանգակատուն գիւղին մէջ, 1981-էն սկսեալ կը գործէ անոր տուն-թանգարանը:

Դիմերես` եկեղեցիի զանգակատան պատկեր, «Մարդը ափի մէջ» գիրքին շապիկը (նկարազարդող՝ Խ. Կիւլամիրեան, 1963):  Դարձերես` Պարոյր Սեւակի դիմապատկերը, ստորագրութիւնը, փետրագրիչ` Սեւակի «Հայաստան» (1950) բանաստեղծութիւնը:

Էսքիզներու հեղինակ` Էդուարդ Կուրղինեան: Յուշադրամը հատուած է Լեհաստանի մէջ՝ 300 օրինակով:

– Քէղքէին քիլոն քանի՞ է.

– իսկ ընկոյզո՞վը.

– հապա արմաւո՞վը.

– աղով ալ ունի՞ք…

Այս հարցումները լսելով եւ քէղքէի անուշ բոյրին հրապոյրով կը վերադառնայինք դպրոցէն տուն: Շատ չանցած արդէն կը հասնէինք շուկային կեդրոնը, ուր տեղ-տեղ տանտիկիններ հաւաքուած խանութերու դիմաց՝ կը սակարկէին խանութպանին հետ: Մէկը կ’ըսէր «ալիւրը քովդ ինչո՞ւ աւելի սուղ է», ուրիշ մը՝ «երէկ աւելի յարմար էին ընկոյզին ու պիստակին գիները», իսկ շփոթի մատնուած խանութպանը չէր հասներ պատասխանելու տիկիններու կարկուտի պէս տեղացող հարցումներուն:

Այս կը պատահէր Ծաղկազարդի յաջորդող երկուշաբթիէն մինչեւ շաբաթ երկարող օրերուն, այլ խօսքով՝ Աւագ շաբթուան ընթացքին, Ս. Զատիկի նախօրեակին: Մինչեւ տուն հասնինք, կը հանդիպէինք բազմաթիւ ծանօթ դէմքերու: Մեր բարի, հիւրասէր եւ առատաձեռն մամիկներուն ու տատիկներուն սովորութիւնն էր երբեմն մեզի հրամցնել հատ մը այդ համեղ քէղքէէն, իսկ մենք շատ ուրախ կը համտեսէինք այդ տօնական առաջին բոկեղներէն եւ այսպէս ճամբան արդէն քանի մը հատ ուտելէ ետք, կուշտուկուռ կը հասնէինք տուն:

Այդ շաբաթը բաւական աշխատանք կը սպասէր մեզի…

Հայերուս մէջ, շատ հինէն տարածուած է Զատկուան առիթով զանազան պատրաստութիւններ տեսնելու սովորութիւնը: Հայերը անշուշտ առանձին չեն, մասնաւորաբար Միջին Արեւելքի մէջ: Սովորոյթներու առումով, Զատիկը հիմնական տօն է շրջանի քրիստոնեայ բոլոր ժողովուրդներուն համար: Մեր մեծերը կը պատմէին, թէ իւրաքանչիւր հայկական շրջան, գիւղ, քաղաք, իրեն յատուկ ոճով եւ բաղադրութեամբ կը պատրաստէր Զատկուան քէղքէն, ինչպէս՝ հայկական չէօրէկը, քաթան, շուշմայով, աղով կամ շաքարով սովորական քէղքէն, բոլորը՝ բուրալի ու համեղ…

Մեզի համար, իբրեւ պատանի աղջիկներ, թէեւ շատ սիրելի էր համեղ քէղքէներ ուտելը, բայց եւ այնպէս անոր պատրաստելը կը մտահոգէր մեզ եւ յաճախ կը մտածէինք ձեւ մը գտնել ու փախուստ տալ այս միօրեայ, մինչեւ ուշ ժամերը աշխատելու ծանր լուծէն: Եթէ հարցնելու ըլլաք ինչո՞ւ, պատճառներուն հիմնականը՝ մօրս ընտանիքին մէջ պապենական սովորութիւն դարձած էր քէղքէն մէկ կամ երկու քիլո չեփել, նուազագոյնը տասը քիլո, այո՛ տասը քիլո, իսկ երբեմն ալ աւելի: Երբ հարց կու տայինք, թէ ինչո՞ւ այսքան մեծ քանակով պէտք էր պատրաստուէր, ամէն կողմէ ձայն մը կը բարձրանար. «դպրոց կը տանիք եւ կ’ուտէք», «հայրիկն ալ գործի կը տանի», «թաղը ծերունի մը կայ, պէտք է անոր ալ բաժին հանենք», կամ գլուխ գործոց պատասխանը՝ «շուտով կը վերջանայ, ինչ է որ տասը-տասնհինգ քիլոն»:

Խոյս տալու երկրորդ պատճառը մօրս համաձայնութիւնն էր իրեն մտերիմ տանտիկիներուն հետ, որ այդ շաբթուան իւրաքանչիւր օրը յատկացուի տան մը՝ հաւաքաբար քէղքէի պատրաստութեան նպատակով. հոն պէտք էր երթային իրարու օգնելու, իրենց համար սրբազան նկատուած գործին յաջողութեան համար: Իսկ մենք՝ դպրոցական պատանիներ, պէտք էր մեր մօրը ընկերակցէինք եւ միանայինք աջակցող բազմաթիւ ձեռքերուն:

Մեր տան քէղքէին պատրաստութիւնը արարողութիւն էր: Մէկ օր առաջ, բոլոր բաղադրութիւնները պէտք էր կշռուէին ու դրուէին խոշոր տաշտի մը մէջ, խոհանոցին կեդրոնը՝ շաղուելու պատրաստ: Պէտք էր խաչակնքուէր այդ խիւսը, ապա վրան ծածկուէր ու սպասէր յաջորդ առտուան բարի լուրին. արդեօք ո՞վ պիտի ըլլար խիւսը ուռած վիճակի մէջ առաջին տեսնողը ու մայրս գիտնար, որ «մայան եկած է»: Լաւ կը յիշեմ օր մը, տակաւին փոքր, կանուխ արթթնալով փորձեցի բանալ ու տեսնել թէ ո՞վ է այդ «մայան», որ կու գայ, ու զարմանքով տեսայ, թէ տաշտէն շատ վեր բարձրացած էր խիւսը՝ գրեթէ դուրս թափելու չափ, ու անմեղութեամբ անմիջապէս մայրս արթնցնելով պոռացի. «խմորը տաշտէն դուրս կը փախի, մայան եկաւ ու կը տանի…»: Բոլորը արթննալով խոհանոց վազեցին ու գոհունակ նայուածքով մայրս ըսաւ. «շուտով գործի լծուելու ենք»:

Այդ կէսօրէ ետքը, ճաշելու ժամանակ չէինք ունենար, ոչ հանգստանալու, ոչ ալ յաջորդ օրուան դասերը պատրաստելու: Տունը պատրաստելէ ետք, քէղքէները կը տանէինք թաղին փուռը, ուր ժամեր ափսէնրու մէջ շարելէ ետք, պահակներու պէս պիտի սպասէինք, թէ չըլլայ մեր քէղքէները ուրիշիներու հետ խառնուին: Երեկոյան, արդէն յոգնած ու սպառած, տուն կը վերադառնայինք մեր հռչակաւոր բուրաւէտ քէղքէներով:

Յաջորդ օրը, անճրկած, մենք բացատրութիւն կը փնտռէինք ուսուցիչներուն հասկցնելու, թէ քէղքէ պատրաստած ենք ու մեր դասերը պարաստելու ժամանակ չենք ունեցած: Բարեբախտաբար, մօրս քէղքէները այդքան համեղ կ’ըլլային եւ քանակով շատ, որ յաջորդ օրը խոշոր տոպրակով կը տանէի դպրոց ու ճարպիկութեամբ մը, իւրաքանչիւր դասապահէ առաջ կը հիւրասիրէի ուսուցիչներս ու կամացուկ մը կը հասկցնէի, թէ ամբողջ օր մը տրամադրած էինք այս համեղ բոկեղներու պատրաստութեան: Կարծես մեր հայ ուսուցիչներն ալ նոյն ճամբայէն անցած էին ու անոնցմէ շատերուն դէմքին վրայ թեթեւ ժպիտ մը կ’ուրուագծուէիր:

Այդ շաբաթը ամէն կողմէ համեղ քէղքէի բոյրերը կը կախարդէին մեզ, մեր թաղերը, շուկան: Մեր մեծ մամիկները կ’ըսէին, թէ Զատկուան քէղքէին հոտը սովորական քէղքէի հոտէն տարբեր կ’ըլլայ. կարծես պատմութիւն ու յատուկ նշանակութիւն մը ունէր: Դպրոցը, բոլորս մեր պայուսակներէն կը հանէինք մեր քէղքէի բաժինները ու կը հիւրասիրէինք զիրար: Ամէն կողմ քէղքէ կ’ըլլար: Նոյնիսկ թուաբանութեան պահուն, կը սկսէի զէրոները ոլորուած քէղքէներու նմանցնել, «օ» տառն ալ…

Ամէն կողմ քէղքէի պատմութիւններ կը լսուէին: Տիկիններ կը հպարտանային իրենց աշխատանքով, իրենց գործածած ալիւրով կամ իւղով, բայց մանաւանդ՝ իրենց եփելու վարպետութեամբ:

Հոս չ’աւարտիր պատմութիւնը: Այդ շրջանին, պարզ այցելութեան կամ Զատկուան տօնը շնորհաւորելու առիթներով, պայման էր հիւրասիրուիլ քէղքէով: Կարելի՞ էր մերժել, անկարելի բան ու մեծ անարգանք. հիւընկալը պիտի կարծէր թէ չես սիրած իր պատրաստած քէղքէները, ուստի ամօթ է կ’ըսուէր մեզի: Ստիպուած, օրը տասնեակ մը քէղքէ կ’ուտէինք…

Մեծ կարօտով կը յիշեմ այդ օրերը ու կը տատամսիմ բաղդատելու մեր օրերուն հետ, երբ կը նահանջեն աւանդութիւններ, հաւատք ու բարքեր…

Կը փնտռեմ քէղքէով բուրող մեր համեստ բայց հպարտ թաղերը:

Քրիստոն Յարեաւ ի մեռելոց, օրհնեալ է Յարութիւնն Քրիստոսի: 

Փրոֆ․ Արա Սայեղ
(Յատուկ «տարբերակ21»ին)

Լեհաստանի մէջ 2023 թուականի վերջաւորութեան լեհերէնով հրատարակուեցաւ „Ludność cywilna wobec wojny w Górskim Karabachu. Antropologia straty i cierpienia”,  «Քաղաքացիական բնակչութիւնը՝ Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի կացութեան դիմաց. Կորուստի եւ  տառապանքի մարդաբանութիւն» խորագրով հատորը, 160 էջ ծաւալով։ Հրատարակութիւնը իրականացած է Լեհաստանի ակադեմական փոխանակման ազգային գործակալութեան դրամաշնորհի շնորհիւ։ Գիրքը հրատարակուած է Լեհաստանի՝ Կտանսք քաղաքի Եւրոպական քաղաքականութեան գիտահետազօտական ​​հիմնարկի Riep հրատարակչատունէն։ Այս գիրքին հրատարակութենէն առաջ լոյս տեսած էր հատորին ելեկտրոնային տարբերակը 2022 թուին:

Գիրքին հիմնատաղձը նուիրուած է 2020 թուականի Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի հայ խաղաղ բնակչութեան ճակատագրին, զինուած հակամարտութեան մղձաւանջին, հայ բնակչութեան գոյապայքարին, պատերազմի բազմատեսակ կորուստներուն եւ մանաւանդ դաժան վայրագութիւնները դիմակայելու Արցախահայութեան փորձառութիւններուն, պատերազմի ահ ու սարսափով լեցուն տառապանքներու մարդաբանութեան։ Լրջախոհ այս գիտաշխատութիւնը, լեհերէն լեզուով առաջին գիտաշխատութիւններէն կը համարուի։

Հատորին համահեղինակներ են՝ Լեհաստանի Բոզնան քաղաքի Ատամ Միցկիեվիչի անուան պետական համալսարանի գիտաշխատողներ՝ ընկերային մարդաբանութեան դասախօս փրոֆ. Ատամ Փոմիեչինսքի եւ քաղաքագիտութեան դասախօս փրոֆ․ Քշիշթոֆ Ֆետորովիչ եւ Հայաստանէն մշակութային մարդաբան, պատմական գիտութիւններու թեկնածու՝ Աղասի Թադեւոսեան եւ մշակութաբանութեան մագիստրոս՝ Գոռ Օրտեան։  Հատորին գիտական քննարկումը կատարած են՝ Քրաքովի Եակելոնեան համալսարանէն փրոֆ․ Ռենաթա Քրուլ – Մազուր եւ Վարշաւայի համալսարանէն փրոֆ․ Աննա Մալեվսքա – Շաուիկին։

Այս հատորի բովանդակութիւնը արգասիքն է Լեռնային Ղարաբաղի  հակամարտութեան տեղւոյն պայմաններու մէջ իրականացած դաշտային ուսումնասիրութիւններու ծրագրի մը, որ կատարուած է Լեհական պետութեան նիւթական դրամաշնորհի ամբողջական ֆինանսաւորումով, արտակարգ իրավիճակներու, ներխուժումներու յատուկ ուսումնասիրութեան դրամաշնորհի (intervention grant) շնորհիւ։ Այդ դրամաշնորհի նախաձեռնողներն ու նախագիծը իրականցնողներն են վերը յիշուած լեհ գիտաշխատողներ՝ Ատամ Փոմիեչինսքի եւ Քշիշթոֆ Ֆետորովիչ։

Սոյն ծրագրին համագործակցած է, Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութեան Ազգային Ակադեմիայի հնագիտութեան եւ ազգագրութեան բաժամունքը, համագործակցութեան իր ներդրումը ունեցած է շրջագայութիւններու, կազմակերպչական եւ հայերէն լեզուի օգնութեան ծիրին մէջ, որոնք իրագործուած են գիտաշխատողներ՝ Աղասի Թադեւոսեան եւ Գոռ Օրտեանի աջակցութեամբ ։

Հատորի ներածականին կը յաջորդեն գլխաւոր հինգ գլուխներ, որոնք գլխաւորաբար կ՛ընդգրկեն Ա) Մարդաբանը պատերազմի դէմ յանդիման, Բ) Հակամարտութեան ակունքներէն մինչեւ 44 օրուայ պատերազմը, Գ) Լեռնային Ղարաբաղի նոր պատերազմ․ անձնական պատմութիւններ, Դ) Պատերազմը որպէս աղէտ. Կորուստի եւ տառապանքի անվերականգնելիութիւնը, Ե) Պատերազմի փախստականները Հայաստանի մէջ։ Գիրքը համալրուած է վերջաբանով, մատենագիտական աղբիւրներու ցանկով, յաւելուած կայքէջերու բաժինով եւ տեղեկագիրներու ցանկով, գիրքին մէջ տեղ գտած են 18 լուսանկարներ եւ երկու քարտէզներ։

Յատկանշական է, որ հետազօտական կուռ բնոյթով բնորոշուող այս գիրքի  բովանդակութեան մէջ, հեղինակները նպատակադրած են հեռու մնալ պատմական ու քաղաքական հարցերու արժեւորումներէն, խուսափած են ռազմական եւ ռազմաքաղաքական դիտարկումներ կամ վերլուծումներ մէջբերելէ, զգուշացած են տեղական եւ աշխարհաքաղաքական իրադարձութիւնները, տրամադրութիւնները, տեսակէտները բնութագրելէ։

Հիմնականօրէն, առաջին հերթին ներկայացուած են Արցախի բնակչութեան, մարդ անհատի իրավիճակներն ու հասարակութեան ճակատագիրը, մարդաբանութիւնը։ Բնիկ ժողովուրդի լայն խաւի բնակչութիւնը, որուն համար աշխարհը փլուզուած է, պատերազմի մղձաւանջը անընդհատ կ՛ուղեկցի անոնց կեանքի ընթացքին, իսկ ապագայի մասին մտածելն անգամ հոռետեսութեամբ եւ հեռանկարներու բացակայութեամբ կը շեշտաւորուի։ Մարդիկ, որոնք տառացիօրէն տառապած են պատերազմի տանջանքներով, պատերազմի թոհուբոհի մէջ կորսնցուցած են իրենց ընտանեկան հարազատները, նահատակուած սիրելիները, ունեցուածքը, ենթարկուած են պատերազմական բռնութիւններու, զանգուածային հարձակումներու, ջարդի, թալանումի, տեղահանումի, սպանութիւններու, հողազրկումի եւ մանաւանդ հայրենազրկումի։ Գիրքի բովանդակութեան մէջ առանցքային դեր ունեցած է վտանգներով լեցուն պատերազմի ճգնաժամային կացութեան ընթացքին մարդկային տառապանքի հիմնախնդիրը, հաւաքական կենսագոյութեան, դժբախտութեան շրջապատկերը, մշակութային ժառանգութեան առանցքային եւ անվերականգնելի կորուստներու, փճացումի հիմնահարցը:

Ուշագրաւ է, որ հեղինակները փորձած են կեդրոնանալ բնակչութեան գոյատեւման ռազմավարութիւններու, տեղահանումներու եւ պատերազմի փախստականներու ընկերային եւ տնտեսական իսկական իրավիճակին, անոնց գոյատեւութեան մարտահրաւէրներուն վրայ։ Այն մասին, թէ արցախահայերը ինչեր կորսնցուցած են պատերազմի եւ բռնի տեղահանութեան եւ իրաւազրկումի հետեւանքով, պատերազմի ողբերգութեան, տագնապի խուճապի ընթացքին բնակիչներու խզուած ընկերային կապերու եւ արմատախլման սպառնալիքի տակ իրականացած բռնագաղթի պատճառներով։

Պրպտումներու նախագիծի հիմնական մասը հիմնուած է տեղւոյն իրավիճակի պայմաններու դաշտային հետազօտութիւններու վրայ, որոնք իրականացած են  Լեռնային Ղարաբաղի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքին մէջ, 15 հոկտեմբեր 2021 թուականէն մինչեւ 15 փետրուար 2022 թուական։  Ուսումնասիրութեան այս ժամանակին մէջ, տեղի ունեցած են 83 խորացուած հարցազրոյցներ (57-ը՝ կանանց եւ 26-ը՝ տղամարդկանց հետ): Կատարուած հարցազրոյցները բաժնուած էին երեք խումբերու՝

1) Պատերազմի փախստականներ՝ Արցախցիներ, որոնք մինչեւ 27 սեպտեմբեր 2020 թուական ապրած են իբրեւ Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչներ, սակայն 27   սեպտեմբերի պատերազմի գոյաբանական սպառնալիքներու պատճառով այդ տարածքէն բռնի տեղահանուած եւ կամ փախած են դէպի Հայաստան։

2) Տուեալ ժամանակշրջանի Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչներ, այդ խումբին մէջ են հայրենադարձներ, այսինքն այն բնակիչները, որոնք որոշած են ծանր մարտերէն ետք դարձեալ Լեռնային Ղարաբաղ վերադառնալ։

3) Այսպէս կոչուած փորձագէտներ, այսինքն՝ փախստականներուն աջակցող եւ օգնութիւն տրամադրող կազմակերպութիւններու ներկայացուցիչներ, ռազմական օգնութիւններով զբաղուող տեղական ինքնակառավարման մարմիններու աշխատակիցներ, պետական ​ծառայութիւններու պաշտօնեաներ եւ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդի խնդիրներու լուծման հետ ներգրաւուած անհատներ  (օրինակ՝ խորհրդարանականներ, գիտնականներ, լրագրողներ եւլն․):

Հարցազրոյցները գլխաւորապէս կեդրոնացած են առաջին խմբակին՝ պատերազմի փախստականներու հետ (57 հարցազրոյց), փորձագէտներու հետ եղած են (16 հարցազրոյց), իսկ Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչներու հետ (10 հարցազրոյց):

Ուսումնասիրութեան վայրերը խնամքով ընտրուած են: Բնականաբար այդ ընտրութիւնը առնչուած էր տարածաշրջանի մէջ առկայ եղող քաղաքական անկայուն իրավիճակով, հայ-ազրպէյճանական սահմանագիծի մագլցումներով, վիճելի տարածքներու շուրջ հակամարտութեան մշտափոփոխ զարգացումներով։

Հետազօտութիւնները տեղի ունեցած են Լեռնային Ղարաբաղի՝ հիմնականօրէն Ստեփանակերտի եւ Ասկերանի շրջանի Բերձորի գիւղերուն մէջ, Հայաստանի սահմանամերձ տարածքներու մէջ՝ Վարդենիս քաղաքի (Գեղարքունիքի մարզ), Գորիս քաղաքի (Սիւնիքի մարզ), Հարթաշենի գիւղի (Գորիսի համայնք) (Սիւնիքի մարզ), Վերիշեն գիւղ, (Գորիսի համայնք) (Սիւնիքի մարզ), Դեբետ եւ Դսեղ (Լոռի մարզ), Ծաղկաձոր, Չարենցաւան, Նոր Հաճըն (Կոտայքի մարզ) եւ Երեւան։

Պատերազմի փորձանքի գեհենային պայմանները ապրած արցախահայերու հետ  հարցազրոյցներ իրականացնելը հեշտ գործ չէ, անոնց ապրած հոգեխոցի զրուցակից դառնալը մասնագիտական հմտութիւն եւ համբերութիւն կը պահանջէ։ Մանաւանդ, որ այդ զրուցակիցներէն շատեր պատերազմական պայմաններու կրկնակի ականատեսներ են, նախ ղարաբաղեան հակամարտութիւնը 1992–1994, ապա 2016 թուականին, եւ անգամ մը եւս 2020 թուականին պատերազմներու փորձառութիւն ունեցողներ են։ Նկատի պէտք է առնել նաեւ հարցազրոյցներու խօսակցական լեզուն որ ընդհանրապէս հայերէն լեզուով եւ ռուսերէնով էր։

Գիրքի բովանդակութեան առընթեր, դաշտային գիտահետազօտական առաքելութեամբ Արցախ եւ Հայաստան այցելած գիտահետազօտողներէն եւ գիրքի համահեղինակ Փրոֆ․ Քշիշթոֆ Ֆետորովիչի հետ հեռաձայնային քանիցս հաղորդակցութիւններու, զրոյցներու միջոցաւ կը միտէի յաւելեալ մանրամասնութիւններ քաղել, լսել անոր տպաւորութիւնները, ականատեսի վկայութիւնները, հաստատումները։ Տեղեկանալու համար իրագործուած գիտահետազօտական հանգամանքներու նշանակալից առնչութիւններուն, Ք․ Ֆետորովիչ հաստատեց՝ «Շատ յաճախ, արցախահայ զրուցակիցները լսելով, որ ռուսերէն ալ կը խօսինք, ինքնակամ կը խնդրէին իրենց հետ աւելի երկար մնալ ու զրուցել։ Ռուսերէնի շնորհիւ, յաճախ մենք շատ կարեւոր տեղեկութիւններ կը ստանայինք մեր զրուցակիցներէն։ Ռուսերէնի ճանաչողութեան շնորհիւ անոնք աւելի սրտբաց եւ վստահութեամբ մօտեցան մեզի եւ մեր հարցումներուն։ Շատ էական դեր ունեցաւ մեր եւ արցախահայերու ռուսերէնի ճանաչողութիւնը, մենք աւելի հաղորդակից կրցանք դառնալ փախստականներուն հետ, կասկածանքի եւ վերապահութեան մթնլոլորտը անէացաւ մանաւանդ մեր պարագային, երկու լեհ օտարականներու ներկայութիւնը անորոշութիւն եւ շփոթ մը ստեղծած էր իրենց համար։ Զարմացած էին, որ այս հետազօտութեան նախագիծը լեհական է, եւ պատերազմի տագնապէն վերջ առաջին օտարներն էինք, որ մեծ հետաքրքրութեամբ եկած ենք, յատկապէս իրենց հետ զրուցելու, իրենց հետ կիսելու պատերազմի ողբերգութիւնները, լսելու իրենց վիշտն ու տառապանքը եւ յատկապէս գիտահետազօտական ուսումնսաիրութիւն կատարելու համար։ Մեր կատարած զրոյցները հոգեկան հանդարտութիւն փոխանցող, պատերազմի հետեւանքներու բեռումով անոնց ապրած ցաւերը ամոքող, վէրքերը սպիացնող, հոգեկան անդորրութիւն մը ներշնչեցին, սփոփանքի եւ մխիթարութեան սպեղանի մը հանդիսացան։ Մենք դարձանք բարեկամներ, ջերմ ու հիւրընկալ էին, յատկանշական էր անոնց հիւրասիրութիւնը, շուարած էին ինչպէ՞ս մեզ հիւրասիրել։ Յաճախ կ՛ուզէին մեզ իրենց տունը պահել եւ վայելել մեր ներկայութիւնը։ Մենք ալ իւրաքանչիւր ընտանիքի նուէրներ պատրաստած էինք, մանաւանդ բազմանդամ եւ երեխաներ ունեցող ընտանիքներուն։ Մեզմէ կը խնդրէին իրենց տառապանքները փոխանցել բոլորին, տարածել ողջ աշխարհին, յուսալով, որ մարդիկ կ’իմանան իրենց ողբերգական ճակատագրի մասին, այնքան կը վախնային, որ աշխարհ զիրենք յանկարծ չյիշէ եւ կամ պահ մը մոռնայ արցախահայութեան ողբերգութիւնը»։

Հետազօտողները հարցազրոյցի իւրաքանչիւր յօժարակամ մասնակից կողմին  կանխաւ տեղեկացուցած էին եւ առած էին անոր համաձայնութիւնը։ Հարցազրոյցներու մասնակիցներուն անվտանգութիւնն ու գաղտնապահութիւնը ապահովելու համար՝ «Մենք որոշած էինք բոլոր հարցազրոյցներու մասնակիցիներուն անուններն ու ազգանունները  չհրապարակել» աւելցուց զրուցակիցս` Ք․ Ֆետորովիչ։

Գրեթէ բոլոր զրուցակից արցախահայերը՝ 27 սեպտեմբեր 2020 թուականի պատերազմը կը համեմատէին 2016-թուի ապրիլեան պատերազմի հետ ընդգծելով՝   2016 թուի պատերազմ ուրիշ էր, նուազ լարուած էր։ Իսկ այս անգամ խաղաղ բնակչութիւնը այս տարողութեամբ պատերազմի պատրաստ չէր, նման պարտադրուած պատերազմ, յարձակում չէր նախատեսած, անոնք կը հաւատային որ ապահով են, զիրենք պաշտպանողներ ունին։ Նոյնիսկ երբ ազերիական յարձակումները ուժեղացան, մեծ մասը ինքնավստահ էր, որ հիմնական գործողութիւնները բազմաշերտ չեն, տեղի կ՛ունենան առաջնագիծի վրայ գտնուող զօրքերու միչեւ, եւ օրերու ընթացքին գրոհները կ՛աւարտին, եւ շուտով կը կարողանան իրենց բնականոն կեանքին վերադառնալ, ինչպէս պատահեցաւ 2016 թուականի ապրիլեան կարճատեւ չորս օրուայ պատերազմին։ Այդ պատճառով իրենց հետ չտարին սեփական թէ հաւաքական գոյքեր, իրեղեններ, փաստաթուղթեր, դեղօրայք եւ այլն։

Քշիշթոֆ Ֆետորովիչ հաստատեց նաեւ՝ «Մեր զրուցակիցները շատ յաճախ կ՛օգտագործէին «Մեր տունը», «մեր բնակարանը», բազմիցս կրկնուող «տուն», «ընտանիք», «ընտանիքի անդամ»…բառերը, Լեռնային Ղարաբաղի հայերուն համար, եւ մանաւանդ մշակութային ժառանգութեան հետ աղերսուած, յատկապէս՝  հաւատքի, քրիստոնէական կրօնքի աւանդութիւններու հետ կապը շատ զօրեղ է, արցախահայերու համար այդ չափորոշիչները ազգային ինքնութեան հիմնական բաղադրիչներն են, անոնց համար գոյապայքարի եւ հայրենասիրական ամէնակենսական եւ անհրաժեշտ տարրեր են»։

Իրաւացի է լեհ ակադեմականին, գիտահետազօտողին խորիմաստ հաստատումը, բնականաբար կարելի է հաստատել, թէ հայու ազգային ընկալման մէջ «տուն»-ը հայ մարդու անվտանգութեան հիմքն է, որ կը միաձուլուի հողին հետ, կը նոյնանայ ընտանիքի ամբողջականութեան հետ։ Հայու տունի կորուստը, այս պարագային եւ հողի կորուստը, հայ ընտանիքի անվտանգութիւնը եւ յատկապէս տնազուրկ, հողազուրկ եւ մանաւանդ հայրենազուրկ դառնալը ոչ միայն ցնցած է արցախահայութեան հաւաքական կայունութիւնը, ապահովութեան զգացումը, այլեւ պատուհասած է անոր լինելիութիւնը, խաթարած է անոր գոյատեւութիւնը։

Գիրքին մէջ ակնյայտ են տարաբախտ ու խղճալի մարդկային բազմատեսակ իրավիճակներու բնութագրութիւններ։ Օրինակ մը յիշելու համար՝ հայր ու ամուսին կորսնցուցած ընտանիքի մը մէջ, այնքան զգացական ու ներգործող ուժեղ տպաւորութիւն թողած է հետազօտող խմբակի անդամներուն վրայ իրավիճակ մը, ուր

հայրը նահատակուած երեք տարեկան երեխան գրկած է զրուցավար եւ գիրքին համահեղինակ՝ Գոռ Օրտեանը ու երկար ժամանակ անոր կողքին մնալով չէ ուզած հեռանալ անկէ։ Անհերքելի ապացոյց է, թէ որքան ծանրաբեկ է երեխայի մը համար մարտական ​​գործողութիւններէն ետք տուն չվերադառձող հօր կորուստը։ Հետազօտող խմբակի անդամները իբրեւ՝ ականատեսներ, զրոյցի ունկնդիրներ յատկանշական ձեւով վկայած, արձագանագած եւ ամրագրած են նման զգայացունց մարդկային իրավիճակներու ճշմարտութիւնները։

 Լեհ  ակադեմականներու նախաձեռնութեամբ նախագծուած ծրագրով եւ հայ գիտաշխատողներու համագործակցութեամբ իրականացած այս աշխատանքը  եւ մանաւանդ լեհական պետութեան դրամշնորհի նիւթական ամբողջական ֆինանսաւորումով իրագործուած փաստավաւերագրական այս ուսումնասիրութիւնը, արգասաւորուեցաւ գիրքի մը հրատարակութեամբ։ Ուսումնասիրութիւնը ունի յատկանշական վաւերականութիւնը, որ կատարուած է 2020 թուի պատերազմէն անմիջապէս ետք, ուր տակաւին արցախահայութեան ցաւն ու վիշտը չէին սպիացած, չէր ցամքած տակաւին անողորմ պատերազմի խոցն ու վէրքը, պատերազմի արհաւիրքը, անձկութիւնը պապանձեցուցած էր արցախահայութիւնը։

Փխրուն խաղաղութեան պայմաններու մէջ գիտական յանձնառութիւնը իբրեւ առաքելութիւն համարող լեհ ակադեմականներու այս ծրագիրը, տագնապի անապահով վայր ժամանումը նման գիտական աշխատանք մը իրագործելու համար, տուեալ իրավիճակը բնութագրելու, ականատեսի յոյժ կարեւոր վկայակոչում մըն է, պայմանները ապացուցող հաւաստի ատաղձ մըն է, երախտապարտ եւ բարձր գնահատականի արժանի է։ Օտար մասնագէտներու նիւթաբարոյական մատակարարումով իրագործուած եզակի եւ օրինակելի վաւերական հիմք ունեցող այս ուսումնասիրութիւնն ու ներբողելի հրատարակութիւնը, յատուկ հնչեղութիւն ունեցող շահեկան աշխատասիրութիւն մը ըլլալով մէկտեղ, գլխաւորաբար՝ գիտավաւերական ամրագրում, ժողովրդագրական հաստատագրում մըն է արցախահայութեան եւ արցախեան 2020 թուի պատերազմի մարդաբանութեան։ Շատ ցանկալի է, որ այս գիրքին՝ հայերէն եւ այլ լեզուներու թարգմանութիւնը՝ անարգելք, հեզասահ եւ մատչելի դառնայ։

Պարտք է յիշել նաեւ, որ Արցախի ցաւալի կորուստէն եւ արցախահայութեան բռնի տեղահանումէն ետք, լեհ ակադեմականներու եւ մասնագէտներու կողմէ Արցախի եւ արցախահայութեան նուիրուած շարժապատկերները, զրոյցները, գիտաժողովները, հրատարակութիւնները վաւերագրական իրենց հիմքով գնահատելի  պատմափաստագրական ներդրում են Արցախի եւ Արցախեան հիմնախնդրին, տուեալ պատմական ժամանակահատուածի իրազեկութիւնը կը ներկայացնեն [1][2]։ Լեհ գիտաշխատողներու գիտաուսումնասիրական այս աւանդը, ներկայիս ալ կը շարունակուի, յատկապէս երբ խումբ մը լեհ գիտաշխատողներ՝ յանդգնութեամբ, անդրդուելի համոզումով, հաստատակամ կը շարունակեն տակաւին ուսումնասիրել Արցախի իրավիճակը, արցախահայութեան հիմնահարցը՝ թարմացուած ուսումնասիրութիւններով, զրոյցներով եւ գիտաժողովներու միջոցառումներով։

Գերազանցօրէն գնահատելի է 8 Մարտ 2024 թուականին Լեհաստանի Քրաքով քաղաքի Եակելոնեան դարաւոր համալսարանի Միջազգային հետազօտութիւններու բաժամունքին մէջ եւ նոյն համալսարանի գիտաշխատող՝ փրոֆ․ Ռենաթա Քրուլ – Մազուրի նախաձեռնութեամբ եւ կազմակերպութեամբ կայացած՝ «Չճանաչցուած հանրապետութիւններ միջազգային իրողութիւններու համաձայն՝ Լեռնային Ղարաբաղի վիճակ» վերնագրով գիտաժողովը։ Հրաւիրուած փորձագէտ լեհ ակադեմականներ  քննարակած են Լեռնային Ղարաբաղի փլուզման կանխատեսելի հետեւանքները։

Երկու կլոր սեղանի շուրջ, ուր մին կը մէկտեղէր՝ միջազգային իրաւունքի մասնագէտներ, իսկ միւսը կը համախմբէր՝ քաղաքագէտներ, ընկերաբաններ եւ մշակութային մարդաբաններ, որոնք ուսումնասիրած են Լեռնային Ղարաբաղի իրավիճակը։ Ի հարկ է, նման գիտաժողովներ տեղի կ’ունենան հակառակ ազէրիական բոլոր տեսակի ճնշումներուն, հակադարձութիւններուն եւ բուռն խոչընդոտներուն հետ զուգահեռ, եւ մանաւանդ խաւիարային ախտի գարշելի քաղաքականութեան դրսեւորումներով։ Եթէ անցեալին այդ քաղաքականութիւնը կը կատարուէր անաղմուկ եւ թաքուն երդիքներու տակ, այսօր բացայայտօրէն կը կատարուի նիւթական ընծաներու խոստումներով, շեշտակի նիւթական առաջարկներու ուրոյն ոճով, անհիմն գիտական որակումով կեղծ ու զրպարտիչ ծրագիրներ իրականացնելու դրամաշնորհներու խրախուսանքով։

 

[1] https://www.aztagdaily.com/archives/467322

[2]  https://www.aztagdaily.com/archives/546067

Հայկ Խաչատրեանի «Տիգրան Մեծ» պատմավէպի տեսարաններէն մէկուն մէջ, արդէն ծերացած արքայից-արքա Տիգրան կը զրուցէ իր հօր Արտաշէս Բարեպաշտի արձանին հետ եւ կարծես կը զեկուցէ իր ըրած-չըրածներուն մասին: Տիգրան Մեծ իր խօսքին մէջ նաեւ կ’ըսէ, որ քանի-քանիեր արշաւած են Հայքի վրայ եւ թէ որքան պայքարած է ինք: Պայքարած է, եւ երբեմն` զիջած, բայց զիջած է ուրիշներու հաշւոյն, ոչ թէ Հայքի: «Ես մէկ օր ալ չէի ապրեր աշխարհի մէջ, եթէ բախտը ստիպէր զիս թերեւս մէկ շիւղ զիջելու Հայքէն»,- կ’աւելացնէ արքայից-արքան:

Շատերը կը մտածեն, որ այս պարզապէս գեղեցիկ վէպ մըն է եւ մենք չենք գիտեր, թէ Տիգրան Մեծ այդպէս կը մտածէր, ու թերեւս ուրիշ շատ բաներ ալ կը մտածեն, բայց մենք գիտենք, որ «պտուղէն կը ճանչցուի ծառը» (Ղուկ. 6:43-45): Եւ նոյնպէս մարդն ալ՝ իր գործով: Ու արքայից-արքա Տիգրանը մենք կրնանք դատել իր գործով, այսինքն՝ իր թողած ժառանգութեամբ: Եւ ան ժառանգ թողեց հարուստ ու հզօր երկիր մը, առանց որուն կարծիքը հարցնելու մէկը միւսին դէմ պատերազմ չէր սկսեր:

Անցան հազարամեակներ ու մենք հիմա Տիգրան Մեծի կերպարին բազմաթիւ երեսները արդէն հեքիաթ կը համարենք: Հիմնականօրէն այն պատճառով, որ մենք արդէն շատ շատոնց Տիգրան Մեծ մը չունինք: Ու հիմա, երբ մեր ամբողջ հանրապետութիւնը ալեկոծուած է Ազրպէյճանի կողմէ որեւէ ժամու սպասուող յարձակումի մը հաւանականութեամբ, կարելի է զարմանալ, թէ մենք ինչպէ՞ս ոչ մէկ ձեւով կը յաջողինք մեր մէջէն հանել եւ մէկ կողմ շպրտել այդ զիջումնային-յարմարուողական կեցուածքը: Կարեւորը այն չէ, թէ Ազրպէյճան քանի՞ գիւղ կամ մեթր հող կը պահանջէ, այլ այն, որ մենք պատրաստ ենք քննարկելու այդ պահանջը ի վնաս մեզի: Զիջիլ յանուն խաղաղութեան: Մեզի խաղաղութիւն պէտք է ապրելո՞ւ, թէ՞ մեռնելու համար: Ամէն խաղաղութիւն չէ, որ լաւ է: Ամենէն խաղաղը գերեզմանատունն է, այնքան խաղաղ, որ որեւէ ձայն վախ կը պատճառէ: Ու հիմա, երբ խաղաղութիւնը մէկ կշիռքի, իսկ զիջելու տրամաբանութիւնը միւս կշիռքին վրայ, հարց ծագի, զիջիլ որ ի՞նչ ըլլայ: Խօսքը օրուան քաղաքականութեան մասին չէ, ոչ ալ օրուան անձերուն, այլ՝ զիջումը որպէս սկզբունք ծամելուն:

Ենթադրենք, թէ զիջում կատարեցինք ու խաղաղութիւն շահեցանք, թէեւ աշխարհի մէջ չկայ ոչ մէկ պարագայ, որ երբ ոեւէ մէկը զիջում կատարէ ու անկէ բան մը շահի: Թերեւս միայն հարազատի մը կարելի է զիջիլ ու յուսալ, որ ան բարոյապէս կը գնահատէ այդ մէկը, բայց ոչ արիւնարբու թշնամին, որ նանոարհեստագիտութեան այս դարուն ալ տակաւին գլխատումներով զբաղած է: Չմոռնանք, որ վերջին երեսուն տարիներուն նոյն թշնամիին հետ չափած ենք մեր ուժերը: Չմոռնանք, որ հարիւր տարի առաջ ճիշդ նոյն թշնամին կը ծուատէր մեզ, եւ այդ նոյն թշնամի ցեղին միւս ներկայացուցիչները կը դառնային 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանները, երբ կը կոտորէին աւելի քան 1,5 միլիոն հայ: Տակաւին, ազրպէյճանցիներու դէմ պատերազմը նորէն բռնկեցաւ 2020-ին, եւ չնչին ընդհատումներով, բայց ամենօրեայ սպառնալիքով ու դանդաղ կայուն բռնազաւթումներով՝ կը շարունակուի մինչեւ այսօր:

Ահա անոնց կը պատրաստուինք զիջելու յանուն աներեւոյթ խաղաղութեան: Եւ եթէ նոյնիսկ, անոնք այդ բոլորէն յետոյ մեզի խաղաղութեան ձեռք երկարեն (որուն հաւատալն անկարելի է), ապա հարց կը ծագի, թէ ինչո՞վ պիտի զբաղինք մենք անկէ ետք: Ենթադրենք, թէ իրականացաւ խաղաղութիւնը: Աւելի քան վստահ եմ, որ պիտի շարունակենք նոյն ձեւով ծոյլ, անհեռատես ու յիմար լաւատես կեանքը, մինչեւ որ նոր փորձանք մը պատահի: Կա՞յ մէկը որ կը կասկածի, թէ անոր համար պատճառներ կը գտնուին: Մենք, որ 1994-ին չկրցանք հասկնալ, թէ ի՞նչ էր յաղթանակը, մենք, որ 2020-ին չհասկցանք, թէ ի՞նչ է պարտութիւնը, հիմա խաղաղութիւնը ինչներու՞ս է պէտք. այդ ալ մահաշունչ ու անդամահատուած խաղաղութիւն: Եւ եթէ միայն անոր համար, որ մեր հարազատները գոնէ այս պահուն մեզի հետ ըլլան, ապա արդեօ՞ք ներկայիս վտանգէն փրկելով, հաստատ մահուան չենք դատապարտեր զանոնք ապագային: Արդեօք մենք հայ ժողովուրդին ողնաշարը չենք փշրե՞ր ու անոր չենք սորվեցնե՞ր, որ խաղաղութիւնը զիջումով եւ խնդրելով ձեռք կը բերուի: Արդեօք կամքը չենք տկրացնե՞ր: Եւ այդ տկար ու յարմարող խաղաղութեան մէջ մենք ինչպէ՞ս պիտի ապրինք. ի՞նչ նպատակով ու ոգիով: Ի՞նչ պիտի ըլլայ մեր ապագան: Մենք իրօ՞ք պատրաստ ենք զոհելու մեր ապագան` յանուն կիսատ-պռատ խաղաղութեան: Ներկայ պայմաններուն մէջ, այդ կը նմանի այն վիճակին, երբ ձմեռը, մարդ իր տունը կրակի կու տայ՝ քանի մը ժամ տաքնալու համար: Պարզ է, որ յետոյ պիտի սառի եւ մահանայ: Արդէն կարեւոր ալ չէ թէ կը մահանայ կամ ոչ: Տունը հրդեհելով տաքնալու անձնասպան միտքը սկզբունք մըն է, որ կը սպանէ դանդաղ ու աննկատելի:

Իբրեւ թէ գործնապաշտները կը նշեն, որ փիլիսոփայութիւնը պէտք է մէկ կողմ դնել հիմա եւ զբաղիլ իրականութեամբ, իսկ իրականութիւնը հիմա այն է, որ մենք բաւարար ուժ չունինք կռուելու կամ զիջում չկատարելու: Իսկ ե՞րբ ուժ ունեցած ենք: Հայոց քանի մը հազարամեայ պատմութեան մէջ, պատահած է՞, որ մենք գէթ մէկ անգամ նստած, հաշիւ ըրած ու յետոյ կռուի ելած ենք: Երբ գողն ու մարդասպանը կը յարձակին մէկու մը վրայ, ան նախ թուաբանօրէն կը հաշուէ, իսկ յետո՞յ կ’անցնի պաշտպանութեան: Այսինքն մենք հիմա կը հաշուենք, որ Հայաստանի անդամահատութեան դիմաց կ’արժէ խաղաղութիւն ստանալ: Ու նորէն հարց տանք, թէ այդ խաղաղութիւնը ի՞նչ պիտի ընենք: Խաղաղութիւնը պէտք է ապրելու համար, իսկ մենք դանդաղ կը մեռնինք: Խաղաղութիւն պէտք է բան մը ընելու համար, ոչ թէ լալու: Մեր խաղաղութիւնները ընդամէնը սուգի ընդմիջումներ են նոր ողբերգութիւններու միջեւ:

Որքան փոքր կը հնչեն «չորս գիւղ» բառերը, երբ անոնց դիմաց խաղաղութիւն կը խոստացուի: Չէ, կը ներէք, ոչ ալ կը խոստացուի, այլ մենք կը յուսանք, որ այդպէս կ’ըլլայ, ու նաեւ երբ կը նահանջենք ինչ-որ տեղ մը, ապա անկէ միւս կողմ իբրեւ թէ Ազրպէյճանը իրաւունք չ’ունենար մեր վրայ յարձակելու: Միթէ մեզ կը հանգստացնէ՞ այն միտքը, որ Ազրպէյճանը անիրաւ յարձակած է: Միթէ մեր թշնամիները ե՞րբ, առնուազն մէկ անգամ, արդարօրէն յարձակած, սպանած, աւերած ու ջնջած են: Այս ի՞նչ կործանարար գաղափար է: Մենք այդ զիջումային քաղաքականութեամբ գործնապէս զբաղեցանք 1994-էն սկսեալ, երբ միշտ կը բանակցէինք, թէ ազատագրուած տարածքները ինչպէ՞ս պիտի վերադարձնենք: Ո՞վ նման բան տեսած է: Հիմա ալ նոյն ձեւով:

Եւ ամէն անգամ, երբ վտանգը կը հասնի մեր դուռը, մեր հոգիին մէկ անկիւնը պահուած «հայ ազատագրական առասպելը» կրկին կը փայլի իր բոլոր ուժովը: Արդարութեան յաղթանակին սպասող այդ մոլագար կիրքը կը յամենայ, թէ մեզ կը պաշտպանեն, մեզի կ’օգեն, մեզ կը փրկեն: Եւ ամէն անգամ աւելի նոր հաւատքով, որովհետեւ «հիմա այլեւս այդ վայրենի ժամանակները չեն» մտայնութեամբ: Քանի մը տասնեակ հազար սպանուած ուքրանացիները, արաբները ու հայերը համամիտ պիտի չըլլային այս խելագարութեան , իսկ մենք ոչ միայն կը համաձանինք, այլեւ նոյնիսկ կ’արդարցնե՜նք զայն:

Հայոց պատմութիւնը մեծ դաս մըն է գոյատեւման մասին: Մեծ դաս մը խաղաղութեան արժէքին մասին: Ու եթէ զայն հիմա չհասկնանք, ապա այլեւս երբեք չենք հասկնար: Անոնք, որոնք այս օրերուն հարց կու տան, թէ ի՞նչ կրնանք ընել, մէկ պատասխան ունինք՝ ԴԻՄԱԴՐԵԼ: Առաջին հերթին դիմադրել մեր վախին, մեր մէջ թաքնուած զիջումի պատրաստ խնդրարկուին, իսկ յետոյ նաեւ դիմադրել բոլոր անոնց, որոնք ծուռ կը նային մեզի: Հանրապետութեան մէջ գոնէ յիսուն հազար հոգի կը գտնուի, որոնք ի վիճակի են կռուելու: Թող առաջին յարձակումին ատեն ազրպէյճանցիները տեսնեն չնահանջող, գրեթէ անձնասպանի մոլագարութեամբ կռուողները: Անոնք պիտի չառաջանան: Անոնք առաջ պիտի չգան, որովհետեւ ոչ ոք կը կռուի վախը կորսնցուցած մարդուն դէմ, որ ի զօրու է ընելու ամէն բան: Մենք հիմա անկիւն քշուած գազանի կը նմանինք: Մենք կա՛մ կը դառնանք ամենէն վտանգաւորը, կամ կը մտնենք վանդակ, իսկ արդարացումները կը մնան որպէս անհեթեթ զառանցանք:

Աշխարհի մէջ չէ եղած, չկայ ու պիտի չըլլայ վիճակ մը, երբ թոյլը կը զիջի ու խաղաղութիւն կը ստանայ: Թող չխաբեն ձեզ ժամանակակից համատարած բառերը, շլացնող յաւելուածները, փայլփլուն ճառերը եւ կենցաղային հրաշքները: Խաղաղութիւնը երազ մըն է, զոր կ’երազեն բոլորը՝ անհատէն մինչեւ ժողովուրդներ: Եւ այո՛, խաղաղութեան համար կարելի է եւ պէտք է զոհել բան մը: Զոհել, ոչ թէ զիջիլ. իմաստաւորուած զոհ` նահատակ, ոչ թէ անյոյս խաղամոլի նման կրկին ու կրկին նոյն կոճակը սեղմել՝ յուսալով, որ այս անգամ bingo կը ստացուի: Բայց մենք կը սպասենք, կը սպասենք ու յոյս ունինք. խելագարի յոյս՝ թոյլի ու ծոյլի յոյս, որ ամէն ինչ լաւ պիտի ըլլայ:

Եթէ չկարողացանք առնուազն մէկ անգամ միաւորուիլ ու սպասել, որ վաղը բան մը կ’ըլլայ, որ վաղը աւելի լաւ կ’ըլլայ, ապա կը սպասենք ու կը յուսանք այնքա՛ն, մինչեւ ուրիշ «վաղը» մեզ կը գլորէ գերեզման:

Իսկ գերեզմանին մէջ ալ կը դադրինք սպասելէ եւ յուսալէ:

Արայիկ մկրտումեան
Երեւան, 21 մարտ

Կիրակի, 26 հոկտեմբեր 1947-ին, Հալէպի Քարէն Եփփէ Ճեմարանի պաշտօնական բացումը կը կատարուի: Կանոնաւոր դասաւանդութիւնները կը սկսին 16 հոկտեմբեր 1947-ին:

Մինաս Թէօլէօլեան

Մինաս Թէօլէօլեան ծնած է 24 նոյեմբեր 1913-ին, Պարտիզակ (Պահչէճիք), Պոլսէն 55 քմ. հարաւ-արեւելք: Մահացած է Պոսթըն, 1997-ին: Յաճախած է Պարտիզակի Սրբոց Թարգմանչաց վարժարանը։ 1922-ին, Իզմիրի ջարդերէն ետք, պատանի Մինասը ղրկուած է Պոլիս, ուր յաճախած է Վիեննայի Մխիթարեաններու վարժարանը: Հայ ուսուցիչ, արձակագիր, հրապարակագիր ու խմբագիր, նուիրուած կրթական մշակ Մինաս Թէօլէօլեան ապրած է աստանդական կեանք մը Սուրիա, Լիբանան, Եգիպտոս եւ Միացեալ Նահանգներ։

Հայրն է գրականագէտ, սփիւռքագէտ Փրոֆ. Խաչիկ Թէօլէօլեանի:

1944, երբ ազգային-քաղաքական ու գաղափարական իր հրապարակումներուն համար դարձեալ հետապնդումի ենթակայ կը դառնայ, այս անգամ վերջնականապէս կը հեռանայ Թուրքիայէն եւ կը հաստատուի Սուրիա: Հալէպի մէջ, եղած է «Արեւելք» օրաթերթի խմբագիր: Քանի մը խմբագրականներ ունի նորաբաց ճեմարանին մասին: Եղած է նաեւ Ուսումնական Խորհուրդի անդամ: 1948-1955 նախ այցելու, իսկ 1952-էն սկսեալ մնայուն ուսուցիչ հայերէնի եւ հայ գրականութեան, Մինաս Թէօլէօլեան ուսուցչութեան կը կոչուի Հալէպի Հայկազեան վարժարանին մէջ: Բերիոյ թեմի օրուան առաջնորդ եւ հետագային  Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս Զարեհ Ա. Փայասլեանի եւ պետական երեսփոխան Հրաչ Փափազեանի առաջարկով, Թէօլէօլեան 1948-ին կը նշանակուի Քարէն Եփփէ Ճեմարանի առաջին տնօրէն բայց ի պատիւ Զարեհ սրբազանի ՝ կը կոչուի դեր-տնօրէն  եւ այդ պաշտօնը վարելով մինչեւ 1956:

Անոր օրով ճեմարանը կ’որդեգրէ պաքալորիայի պետական ծրագիրը: Կը հրատարակուի «Բամբիռ» աշակերտական պարբերաթերթը:  Մ. Թէօլէօլեանի կինը՝ Գոհար Թէօլէօլեան եղած է Ճեմարանի դաստիարակ-ուսուցչուհի, մնայուն վարիչ դպրոցի կարգապահութեան եւ ուսումնադաստիարակչական գործունէութեան, գիտութեան եւ ուսողութեան ուսուցչուհի:

Թէօլէօլեան Հալէպի մէջ կը պատրաստէ «Քերականութիւն Արդի Հայերէնի» երկհատոր դասագիրքը (1950, Հալէպ , Հրատարակութիւն Ուսումնական Խորհուրդի) եւ հայ նոր գրականութեան շուրջ ներկայացուցած իր դասախօսութիւնները կը հրատարակէ երկու հատորով՝ «Դար մը Գրականութիւն– 1850-1950» խորագրով (Ա. Հատոր, 1956. Բ. հատոր, 1956, Գահիրէ): Երկու հատորներն ալ շրջան մը կը գործածուին իբրեւ դասագիրք (Աղբիւր՝ Յակոբ Չոլաքեան, «Յիսնամեակ Քարէն Եփփէ Ճեմարանի», 1947-1997):

Թէօլէօլեանի «Դար մը գրականութիւն – 1850-1950» երկհատորեակը նաեւ այս օրերուն կը հանդիսանայ հայ գրականութիւն ջամբող որեւէ դասագրքի անբաժան ընկերակիցը եւ լրացուցիչը: Թէօլէօլեան իր ընդգրկած ժամանակաշրջանի հայ գրականութեան կապուած բոլոր հարցերուն, ինչպէս նաեւ իւրաքանչիւր հայ գրողի մասին, կը փոխանցէ խօսք եւ խորհուրդ, որոնք հիմնական նշանակութիւն կը ներկայացնեն նորահաս սերունդին հայեցի լիարժէք կազմաւորման համար:

1956-ին քաղաքական պատճառներով կ’արտաքսուի Սուրիայէն եւ կը հաստատուի Գահիրէ, ուր Վահան Նաւասարդեանի մահէն ետք մէկ տարի կը ստանձնէ ՀՅԴ Եգիպտոսի պաշտօնաթերթ «Յուսաբեր»-ի խմբագիրի պաշտօնը: 1957-ին կը հաստատուի Պէյրութ, ուր երեք տարի կը վարէ Ազգ. Ս. Նշան վարժարանի տնօրէնութիւնը: Այս շրջանին կանոնաւոր աշխատակցութիւն կը բերէ ինչպէս Լիբանանի «Ազդակ», նոյնպէս եւ Փարիզի «Յառաջ» դաշնակցական թերթերուն:

1960-ին, կուսակցական գործիչի առաքելութեամբ, Մինաս Թէօլէօլեան կը գործուղուի ու կը հաստատուի Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ: 1962-էն սկսեալ մինչեւ 1979 կը վարէ «Հայրենիք»-ի խմբագրի պաշտօնը` միաժամանակ մաս կազմելով «Հայրենիք» գրական ամսագրի խմբագրութեան: Այնուհետեւ, խմբագրի պաշտօնէն հանգստեան կոչուելով հանդերձ, Թէօլէօլեան մինչեւ իր վերջին շունչը կանոնաւորաբար կ’աշխատակցի «Հայրենիք»-ին ու Քալիֆորնիոյ «Նոր Կեանք» շաբաթաթերթին:

Հրապարակագրական իր երկարամեայ ծառայութեան շրջանին, Մինաս Թէօլէօլեան կանոնաւոր աշխատակիցը կ’ըլլայ յատկապէս ՀՅԴ պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»-ին` 1969-ին Պէյրութի մէջ իբրեւ «Ազդակ Շաբաթօրեակ-Դրօշակ» անոր վերահրատարակութեան առաջին օրերէն մինչեւ, 1986-էն սկսեալ, Աթէնքի մէջ ուղղակի «Դրօշակ» անունով անոր հրատարակութեան շրջանին:

Մինաս Թէօլէօլեան Դաշնակցութեան գաղափարական պատնէշին վրայ արթուն պահակի իր առաքելութեան տէր կը կանգնի մինչեւ վերջ, մինչեւ 18 մարտ 1997, երբ առյաւէտ կը փակէ հայ ժողովուրդի անկորնչելի արժէքներուն վրայ միշտ սեւեռուն պահած իր հայեացքը: (Աղբիւր՝ Ն. Պէրպէրեան)

Արեգ Տիրազան (բուն անունով Օննիկ Պասմաճեան)

Արեգ Տիրազան կը հանդիսանայ յետեղեռնեան պոլսահայ գրականութեան ամէնէն ուշագրաւ դէմքերէն մէկը, մինչեւ անկէ հեռանալը:

Ծնած է 1902-ին, Պուրսա: Պոլիս փոխադրուելով, կը յաճախէ Փանկալթա շրջանին մէջ Յովհաննէս Հինդլեանի հիմնադրած «Նոր դպրոց» վարժարանը, որ իր դռները բացած էր  18 հոկտեմբեր 1909-ին, որմէ ետք Արեգ Տիրազան ուսումը շարունակած է ինքնաշխատութեամբ: 

Արեգ Տիրազան 1920-ականներէն սկսեալ դասաւանդած է  Պոլսոյ Հինդլեանի «Նոր դպրոց», Պէրպէրեան, Մխիթարեաններու լիսէ եւ  Լուսաւորիչեան վարժարաններուն մէջ: Տեղին է նշել, որ 1912-ին, Պէյօղլուի Լուսաւորիչեան վարժարանին տնօրէն եղած է Մեծ Եղեռնի նահատակ գրագէտ Դանիէլ Վարուժանը մինչեւ իր ձերբակալութիւնը, 1915: Վարուժան միաժամանակ որպէս այցելու ուսուցիչ կը դասաւանդէր նաեւ Հինդլեան, Նիկողոսեան եւ Դպրոցասէր վարժարաններուն մէջ։

Պոլսոյ «Թարգմանչաց»  վարժարանի մէջ, Արեգ Տիրազան եղած է  Մինաս Թէօլէօլեանի հայերէնի ուսուցիչը:

Քարէն Եփփէ Ճեմարանի առաջին տնօրէն Մինաս Թէօլէօլեան 1957-ին մեկնած է արդէն: Տնօրէնի պաշտօնով Պոլիսէն Քարէն Եփփէ ճեմարան կը հրաւիրուի Արեգ Տիրազան, որ սակայն փաստօրէն կը մնայ հայագիտական բաժնի վարիչ-ուսուցիչը: Կը կազմուի տնօրէն խորհուրդ մը՝ Կարապետ Սապունճեանի եւ Գէորգ Տօնապետեանի գործակցութեամբ, թէեւ խնամակալութեան յղուած տեղեկագիրները իբրեւ տնօրէն կը ստորագրէ Արեգ Տիրազանը:

Արեգ Տիրազան իր ամբողջ ուշադրութիւնը կը դարձնէ հայագիտական բաժնին: Իր պաշտօնավարութեան երկու տարիներուն ընթացքին, 1956-1957 եւ 1957-1958, փաստօրէն ան հոսանքն ի վեր կը թիավարէր հայեցի դաստիարակութեան նախկին կարելիութիւնները պահելու ու պահպանելու իր ճիգին մէջ:

Իբրեւ հայագիտական ճիւղի վարիչ եւ հայ գրականութեան ուսուցիչ, ան ամենէն առաջ կը ձեռնարկէ նիւթերու ծրագրային եւ դասագրքային պակասները լրացնելու աշխատանքին: Պոլսոյ Ուսումնական Խորհուրդին լիսէական ծրագիրը աչքի առաջ ունենալով, ան անձամբ կը մշակէ ծրագիր մը, իսկ երկրորդին պարագային, ընդօրինակութեան կամ խմորատիպ տպագրութեան միջոցով, բոլոր դասարանի կարգերուն համար համապատասխանաբար կը պատրաստէ «գրականութեան գիտելիքներ», «գրականագիտական անհրաժեշտ ծանօթութիւններ գրական դպրոցներու եւ եւ գրելու արուեստի մասին» , «գրական շրջաններու եւ դէմքերու մասին» տեսութիւններ, աշակերտներուն պատրաստել կու տայ «հատընտիր էջեր ու տետրակներ»:

Արեգ Տիրազան 1956-ին ի գործ կը դնէ հայագիտական նիւթերու իր ծրագիրը ճեմարանին մէջ, կը կազմէ գրականութեան պատմութեան ձեռնարկ մը՝ «Համադրոյթ հայ գրականութեան պատմութեան (հրատարակուաած Հալէպ, 1958, տպարան Արեւելք), որ իբրեւ դասագիրք կը գործածուի Մինաս Թէօլէօլեանի «Դար մը գրականութեան» հետ, 8-11-րդ կարգերու աշակերտներուն համար:

Հոս նշենք, որ 1956-1957 տաեշրջանին, ճեմարանի նախապատրաստական 6-րդ, 7-րդ 8-րդ եւ 9-րդ դասարանները կանոնաւորապէս կը սկսին հետեւելու պետական արաբական ծրագրին: Այդ տարեշրջանին, առաջին անգամ ըլլաով 8-րդ կարգի աշակերտները կը ներկայանան պետական պրէվէի քննութեան (Աղբիւր՝ Յակոբ Չոլաքեան, «Յիսնամեակ Քարէն Եփփէ Ճեմարանի», 1947-1997):

Իբրեւ նուիրուած կրթական մշակ, Տիրազան ապրած է թափառական կեանք մը՝ Սուրիա, Կիպրոս, Լիբանան եւ Ֆրանսա: Պոլսոյ մէջ անոր հրատարակուած գործերն են «Արիւն եւ Ծաղիկներ» (վիպակ) – Իսթանպուլ, 1929, «Երրորդի Ստուերով» (վիպագրութիւն) – Իսթանպուլ 1933, «Գազանը Աստուած մը կ’ուզէ» (վէպ) – Իսթանպուլ 1955, «Փորձի կաւ» (վէպ) – Իսթանպուլ 1979 (Աղբիւր՝ «Ժամանակակից Իսթանպուլահայ գրողներ», Ա. Հատոր, էջ 425, աշխատասիրութիւն՝ մատենագէտ, բանասէր Կարօ Աբրահամեան):

Արեգ Տիրազան մահացած է Փարիզ, 1987-ին:

Առ ի տեղեկութիւն.-

Քարէն Եփէէ Ճեմարանի հայագիտական բաժնէն շրջանաւարտներ եղած են պատմաբան Երուանդ Փամպուքեան (1952-1953 Ա. Հունձք), գրող Յակոբ Պալեան, ուսուցիչ-տնօրէն, Հ.Մ.Ը.Մ.-ի անխոնջ նուիրեալ Երուանդ Տեմիրճեան , Համազգայինի Վահէ Սէթեան տպարանի տնօրէն Երուանդ Մոնոֆարեան (1955-1956, Դ. Հունձք):

Ճեմարանի եւ ազգային վարժարաններու ուսուցիչներ, խնամակալութեան ատենապետ – ծագումով՝ Արեւմտեան Հայաստան, Կիլիկիա

• Հրաչ Փափազեան Եոզկաթ ծնած 1892-ին, Ճեմարանի հիմնադրութեան ընթացքին իր կատարած դերէն աւելի կարեւոր գործունէութիւն ունեցաւ հետագային, երբ 1949-սկսեալ մինչեւ Լիբանան իր մեկնումը՝ 1957, շուրջ ութը տարի եղաւ ճեմարանի խնամակալութեան ատենապետ:
• Յովհաննէս Տէր Պարսամեան, ծնեալ Խարբերդ, 1908-ին: Աւարտած է Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանը: 1950-1956 կը պաշտօնավարէ Ճեմարանին մէջ իբրեւ «ներքին կեանքի պատասխանատու վարիչ եւ վարչական պաշտօնեայ: 1952-էն ետք՝ ընդհանուր հսկիչ եւ ուսուցիչ անգլերէն լեզուի:
• Արփիար Գարամանլեան, ծնեալ Մարաշ, 1908-ին: Նախկին միաբան վիեննայի Մխիթարեան Ուխտի: 1954-էն մինչեւ իր մահը եղած է Ճեմարանի հայերէնի, գրաբարի, գրականութեան եւ հայոց պատմութեան մնայուն ուսուցիչ եւ գրադարանավար:
• Պարգեւ Միսիրեան, ծնեալ Այնթապ, 1911-ին: 1934-1942 եղած է հայերէնի ուսուցիչ Թէլ Ապիատի, Ճարապլուսի եւ Լաթաքիոյ ազգային վարժարաններուն մէջ: 1970-1988 եղած է Ճեմարանի հաշուապահ եւ առաջին հինգ տարին նաեւ գրադարանավար:
• Գրագէտ Սիմոն Սիմոնեան ծնած է Այնթապ, 1914-ին : Անդրանիկ որդին է սասունցի ծնողներու։ Պաշտօններ վարած է Հալէպի  Ազգ. Հայկազեան եւ Ազգ. Կիւլպէնկեան վարժարաններուն մէջ որպէս հայերէնի եւ հայոց պատմութեան ուսուցիչ: Մահացած Պէյրութ, 1986-ին:
• Եզեկիէլ Թորոս, ծնեալ Խարբերդ, 1915-ին: 1963-1976 նկարչութեան այցելու ուսուցիչ Ճեմարանի միջնակարգին մէջ: Պաշտօնավարած է նաեւ Լազար Նաճարեան վարժարանին մէջ: Ծանօթ գեղանկարիչ:
• Նշան Զարզաւաթճեան, ծնեալ Տիգրանակերտ, 1916-ին: 1956-1975, մինչեւ իր մահը պաշտօնավարած է ճեմարանին մէջ: 1956-1962 եղած է գիշերօթիկի պատասխանատու, ապա գոյքապահ եւ գրադարանի պատասխանատու:
• Միսաք Սիսեռեան՝ (Միսաք Ուլնեցի) գրչանունով, ծնեալ Զէյթուն, (անցեալին կոչուած է Ուլնիա բիւզանդական Ուլնիա բնակավայրի անունով) 1888-ին: 1926-էն 1928, Միս Եփփէի որբանոցի տնօրէնութիւնը ստանձնած է, ապա 1928-էն 1932 եղած է Տէր Զօրի Ազգային վարժարանի տնօրէնը եւ դպրապետը: 1932-էն 1953, դասաւանդած է Հալէպի Ազգային Հայկազեան եւ Կիւլպէնկեան վարժարաններուն մէջ: Կը մահանայ 1954-ին: Միսաք Սիսեռեան (Մ․ Ուլնեցի) հեղինակ է «Պատմութիւն Զէյթունի, 1409-1921» եւ «Անաւարտ պահեր» քերթուածներու ժողովածու:

5. ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԵԾ ԲԱՑԱԿԱՆ՝ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹԻՒՆԸ

Սուրիոյ սարսափելի տագնապի պատմագրական մանրամասնութիւնները թարմ են  տակաւին մեր մտքերուն մէջ, տեղին չէ՞ արդեօք հարց տալ, ինչո՞ւ չտեղեկագրենք, չվաւերագրենք, չհաստատագրենք սարսափազդու այս կամ հայ գաղութներու նախորդող տագնապները եւ այդ պատճառով զանգուածային տեղաշարժերու իրադարձութիւնները, կոփուած հայ մարդուժի վիթխարի ներուժին ցիրուցան տարտղնումը, մեր կալուածներու, նիւթական մշակոյթի ժառանգութեան կորուստները, ինչո՞ւ չձեռնարկենք հիմնարկելու հայ սփիւռքի հաւաքական անվտանգութեան օրակարգի ՀՐԱՄԱՅԱԿԱՆԸ իբրեւ հիմնական բանալի թիրախ։

Եթէ կը հաւատանք «զանգուածային տեղաշարժեր»-ու մարտահրաւէրը   առանցքային է, իսկ «Սփիւռքի տարի»ներ նշանաբանները, կոչերը պիտի շարունակուին, եւ տեղ մը հասցէագրուած իրագործելի թիրախ մը ունին, հռետորաբանական խօսոյթի սաղմէն անդին գործնական դաշտ տանելու եւ բան մը փոխելու պարտաւորութիւնը կը թելադրեն, լրջախոհ իրագործելի ելքեր ունենալու հաւատարմութիւնը կ՛երաշխաւորեն, ուստի անհեռանկար բովանդակութիւններով շողշողուն ցուցադրական կոչեր, մեծատառ վերնագիրներ ՉՄՆԱԼՈՒ համար, անյապաղ պէտք է սփիւռքի համայնքներու «Անվտանգութեան» ծրագիր մը սահմանել, սփիւռքահայ  քաղաքական կառոյցները լծել այդ թիրախային մարտահրաւէրին մասին քննարկելու, ծրագրելու ու գործելու։ Անշուշտ անվտանգութիւնը ժամանակի հետ իր ընդլայնող իմաստով թէ՛ մտաւոր ժառանգութիւններով՝ լեզուի, մշակոյթի, մամլոյ եւայլ եւ թէ՛ ֆիզիքական կամ նիւթական իմաստով՝ համայնքներու, կառոյցներու, ազգապատկան կալուածներու, դպրոցներու, եկեղեցիներու եւ մեր հաւաքական բոլոր ժառանգութիւններով։

Հրամայական է մեր յաջորդ սերունդներու անվտանգութեան հիմնահարցերու հետ կապուած կրթադաստիարակչութիւնը զրահապատել, հայ սփիւռքի համայնքներու մէջ լուծումներ որոնելու հեռանկարով զինել, անվտանգութեան փրկօղակներ,  ովասիսներ ապահովել մեր ազգի տեւակայութեան համար։ 

6. ԱՂԷՏՆԵՐՈՒ, ՃԱԿԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՎՏԱՆԳՆԵՐՈՒ ՉԱՓԻ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆԸ

 Վերեւ յիշուած գրականութեան յամառօտ ակնարկէն պոկուած հիմնական մօտեցումներէն մին է նաեւ Սուրիոյ տագնապի ընթացքին տեղւոյն հայ համայնքի անհատներու հոգեվիճակը, հոգեկան խռովքը, ապրումները, աննախատեսելի աղէտը դիմագրաւելու միջոցներու վարքագիծերը, մտածելակերպը, ներսուրիական ճգնաժամի առանցքին քաղաքական, տնտեսական, ընկերային մշակութային եւ քաղաքացիական ընկալումները, մանաւանդ տագնապի զանազան փուլերուն ընթացքին ու տագնապէն ետք ապագայի հանդէպ համայնքին անուղղուածութիւնը, խառնաշփոթութիւնը, հայ գաղութի անպատրաստուածութիւնը, աղէտներու եւ քաղաքական ճգնաժամերու, վտանգի չափի տեսութեան անգոյութիւնը, աղետալի տառապանքները դիմակալելու եւ ճակատագրական պահերու ճշգրիտ եւ արագ որոշումներ առնելու, կանխելու խակութիւնը, գլխաւորաբար ակներեւ է մեր քաղաքական, կուսակցական կառոյցներու ճգնաժամային իրավիճակներու  բացայայտ՝ անհեռանկար, անհասուն եւ անիմաց ըլլալը։ Ճիշդ է, որ ճգնաժամի ընթացքին շտապ մարմիններ, օժանդակ ու հոգատար յանձախումբեր յառաջացնելու ճկունութիւնը օգտակար էր, հապճեպ եւ առժամեայ օգնութիւններ հասցնելու, տառապանքը մեղմացնելու համար։ Բայց այդ տագնապը նախատեսելու եւ ըստ այնմ վերաբերելու, նախապատրաստուելու, ծրագրելու ատակութիւնը անգոյ էր, այլ խօսքով հակաճգնաժամային քաղաքականութեան մը լուրջ բացը  ունինք։

Այդ մէկը կարելի է արդարացնել, յիշելով լիբանանահայութեան օրինակը։ Սուրիոյ ներքին տագնապէն երկու տասնամեակներ մեզ կը բաժնէին լիբանանահայութեան վշտալի տագնապի փորձէն ու փորձառութենէն, երբ Լիբանան կը բոցավառուէր ներքաղաքական պատերազմի սուր տագնապով, որ շուրջ տասնըհինգ տարիներու (1975-1990) օրհասական եւ կործանումի պատճառ դարձաւ։ Արիւնալի բախումներով, հսկայական քանդումներով, լիբանանահայութեան աշխարհացրիւ արագընթաց արտագաղթով, տեղափոխութիւններով յատկանշուեցաւ։ Յատկանշական ժամանակաշրջան մըն էր, հայոց ցեղասպանութենէն ետք կը կազմաւորուէր սփիւռքահայ երկրորդէն երրորդ սերունդի քաղաքական մտքի տեսլականի խմորումին բանաձեւումը։ Այդ բանաձեւումի տարազումը միասնականութեան  համախմբումի, միաւորումի հիմքերու վրայ չխարսխուեցաւ, այլ մեր գոյերթի տեւակայնութեան տեսլականը ԿՈՒՍԱԿՑԱԿԱՆԱՑՈՒԵՑԱՒ, պատճառելով անախորժ եւ տաղտկալի ներհամայնքային խռովումներ, վտանգելով մեր միասնականացնող, ազգային միահամուռ գոյերթի տեւակայութեան բաղձալի բանաձեւումները։ 

Լիբանանեան տասնըհինգ տարիներու կորստաբեր տագնապը օժանդակեց եւ աշխուժացուց հաւաքական արտահոսքը։ Պոկուած էր միջին արեւելքի Փարիզը նկատուող Լիբանանի եւ Լիբանանահայութեան հմայքն ու բազմամշակութային աննկարագրելի հարստութեամբ կուտակուած, խնամքով ողորկուած հայ մարդուժը՝ մեր ազգային հսկայական ներուժի ժառանգութիւնը։ Լիբանանի ներքին քաղաքական արիւնալի մղձաւանջէն քաղուած խորիմաստ դասերը, ամբարուած ներհամայնքային փորձառութիւնը, քաղաքական խորագիտութեամբ չհարստացուց սուրիահայ  քաղաքական կառոյցի հեռանկարային տեսլադաշտը, չսնանեց մեր շրջանային աշխարհաքաղաքական իրավիճակներու տեսողադաշտը ճշգրիտ, քաղաքագիտական մասնագիտութեամբ վերարժեւորելու հմտութիւնը, մասնագիտականօրէն վերլուծուելու, քաղաքատնտեսական ուղղուածութեամբ  լուրջ հեռանկար մը մեկնելու, համապատասխան ծրագիրներու կամրջումի տարբերակներ որոնելու, կանխապատրաստուելու, կազմակերպուելու, եւ մանաւանդ ծրագրաւորելու, թիրախաւորելու Սուրիահայութեան յաջորդող կողմնորոշումները, դիրքորոշումները, ուղղուածութիւնները։

7. ԱԶԳԱՅԻՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹԵԱՆ ԱՆՅԱՊԱՂԵԼԻ ԵՒ ՊԱՐՏԱՒՈՐԻՉ ՀՐԱՄԱՅԱԿԱՆԸ

Լիբանանահայութեան վշտալի տագնապի (1975-1990) փորձառութենէն երկու տասնամեակ ետք, 2011-ին ծայր առած Սուրիահայութեան ողբերգութեան հետեւանքները կը շարունակուին։ Մեր նոր ու հին հիասթափեցնող դառնութիւնները մեզ կը սթափեցնեն գրգռող հրամայականութեամբ, իրենց տողատակի յստակ պարունակով, խորհուրդով մեզ կը դրդեն, մեզ կը յորդորեն ինքնաքննարկում, բաղդատական դատողութիւն, ողջամիտ ինքնաքննադատութիւն կատարելու։

Աղէտներու եւ կորուստներու մարդաբանութեան զուգահեռ, աղէտներու նուազեցման եւ կառավարման (Risk Engineering, Risk assessment) գիտական միաւոր մը, արհեստավարժ համակարգ մը յառաջացուցա՞ծ ենք արդեօք, ակադեմական քննարկումի խորհրդածութիւններով, զրուցասեղաններով, դասընթացքներով, գիտաժողովներով բարձրացուցա՞ծ ենք մեր ազգային անվտանգութեան փորձառութեան մակարդակը, գոյացուցա՞ծ ենք համայնքային նախազգուշական բարձր պատրաստուածութեամբ միացեալ ղեկավարութեան բջիջ մը, միաւոր մը  ունենալու անհետաձգելի օրակարգը։

Եթէ կան նման նախաձեռնութիւններէ բխած զեկոյցներ, աշխատանքային ծրագիրներ ըլլա՛ն անոնք՝ ներգաղութային, միջգաղութային թէ համասփիւռքեան զեկոյցներ խիստ յանձնարարելի է զանոնք հրապարակելով եւ գործնական ծրագիրներով գործի մղելը, աշխատանքի լծելը։ Յանձնառու այն ժամանակն է, որ հայ Սփիւռքը կեդրոնանայ իր ներազգային տագնապներու, մարտահրաւէրներու եւ ինքնութեան զրահապատումի անյետաձգելի հարցերուն վրայ։ Գիտական, արհեստավարժ ու գործնական ելքեր գտնելու ուղղութեամբ, մեր անվտանգութիւնը, տեւակայութիւնը միայն խօսոյթներով, լոզունքներով չպահենք [4] [5]։

Ինչպիսի՞ գործելակերպերով պէտք է դիմագրաւենք մեր ազգային անվտանգութեան դիմաց ցցուող սպառնալիքները, որոնք սունկի նման արագօրէն կը վերածուին ահաւոր մարտահրաւէրներու՝ մեզ պարտաւորեցնելով անյապաղելի մշտադիտարկումի գործնական առաջնահերթութիւններու։

Տագնապի սկիզբը համայնքի այսպէս կոչուած ղեկավարութիւնները, քաղաքական դիրքի վրայ անուանուած կամ նշանակուած կուսակցական ղեկավարները անհեռանկար էին, համայնքի հաւաքական անվտանգութիւնը ապահովող համոզիչ հեռապատկեր մը չունէին։ Թերեւս արտագաղթի դէմ էին, չէին ուզեր, որ տեղի ունենայ զանգուածային արտագաղթը, բայց ի՞նչ ծրագիր կամ ի՞նչպիսի գործելաոճ ունէին արտագաղթը կասեցնելու կամ նուազեցնելու համար։ Ահագնացող տագնապի օրերու թաւալումին հետ անաղմուկ սուսիկ-փուսիկ անոնցմէ շատեր հեռացան, արտագաղթեցին։

Լաւ հարց տանք, եթէ մեր համայնքի քաղաքական ղեկավարութիւնները, նշանակուած կուսակցական ղեկավարները, ՀԵՌԱՏԵՍ ՈՒ ԳԻՏԱԿԱՆՕՐԷՆ չմտածեն, մասնագիտականօրէն չվերլուծեն, ազգապահպանման հաւաքական դեղագիրներ չնախատեսեն, հայ համայնքի հաւաքական անվտանգութիւնը չծրագրեն, չհամակարգեն ու զայն չհսկեն, հապա ո՞ր կառոյցը կամ ո՞վ պիտի ստանցնէ ճակատագրական օրերու, ճգնաժամային իրավիճակներու պատասխանատուութիւնը, հոգատարութիւնը, խնամատիրութիւնը։

Սփիւռքահայ կառոյցները չունին հաստատութենական (Institutional) մտածողութեան համակարգեր, զգալի է մեր հաստատութենական քաղաքականութեան անգոյութիւնը։ Սփիւռքի մեր կառոյցը պետական հաւաքականութիւն ՉԷ, ուստի չկան մեր ազգի հանդէպ, պատասխանատուութեան, համարատուութեան եւ հաշուետուութեան լծակներ, դէտեր, մարմիններ։

Սփիւռքի մեր կառոյցներու կազմութիւնը եւ հայակենցաղ շարունակելու կամքը տնօրինուած է ազգասիրութեան եւ սիրողական մակարդակով, կառուցուած է ընդհանրապէս ձրիաբար ծառայելու, ազգային ջահը սրտին սեղմած սիրայօժար նուիրեալներու հաւատամքներու նուիրուածութեամբ [4, 5]։

8. ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅՈՒՆ ՀԱՄԱՐ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄԸ ԳԵՐԽՆԴԻՐ Է

 Սուրիոյ տագնապէն ծնունդ առած գրականութեան վերաքաղէն կարելի է նկատել եւ հաստատել, որ քաղաքական շուարած դիրքորոշումը գերխնդիր էր, եւ է՛ այսօր։

ընդհանրապէս սփիւռքահայ բոլոր համայնքներու համար դարերէ ի վեր  կողմնորոշուելու չլուծուած հարց մը ունինք, այդ պատճառով միշտ ալ զիչած  կամ կորսնցուցած ենք տասնեակ տարիներով մեր իրագործած նիւթաբարոյական ժառանգութիւնները, հաւատալով նաեւ, որ մեր ստեղծագործած հայկական ժառանգութիւնը, իբրեւ համամարդկային ժառանգութիւն, պիտի յաւերժանայ տեղւոյն պայմաններուն մէջ, որոնք հայրենի հողի վրայ չեն։ Այն իմաստով, որ Լիբանանահայութեան տասնըհինգ տարիներու արիւնոտ վէրքը, իրավիճակը նախատեսելու բանիմացութիւնը չզարգացուցինք, չխորացուցինք, դարձեալ դասեր չքաղեցինք, պահ մը չմտածեցինք՝ թէ ի՞նչը եւ ինչպէ՞ս ծրագրել, ի՞նչ պէտք է ընել, ինչպէ՞ս ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒԻԼ եթէ այդ ահռելի, անսպասելի տագնապը կրկնուի սահմանակից հայ համայնքին՝ Սուրիոյ մէջ, ինչպէս Լիբանանէն ետք իրաքահայութիւնը, իրանահայութիւնը տանչուեցաւ Իրաք-Իրան պատերազմով։ Այդ բոլորը իբրեւ ճակատագրական իրողութիւններ ընկալեցինք, ընդունեցինք եւ կ՛ընդունինք իբրեւ «Հայու ճակատագիր է» ըսելով, հաւատալով կը հաւատանք, որ «Մեր չար բախտն է», բայց հաստատակամ կը շարունակենք շինարարական կոթողներու վիթխարի եւ մեծածախս նախագիծերու հանգանակութիւններ ծրագրել, նուիրատուներ որսալ։

Մեր ազգային մեծագոյն, լրջագոյն եւ hարուածող տագնապներէն մէկն է մեր արտագաղթը եւ սփիւռքներու մէջ մեր սրընթաց ու հեզասահ ձուլումը։ Հաւաքական արտագաղթի հանդէպ մենք անկազմակերպ ենք, անծրագիր եւ անկարգապահ ենք եւ այդպէս ալ վերաբերուեցանք սրընթացօրէն ծայր արած ներքին այդ տագնապներուն հետ։ Հեռատեսութեան ակնթարթ մը նոյնիսկ չունենալով, չմտաբերելով, չպատկերացնելով, որ Լիբանանահայութեան տագնապը եւ հայ գաղութներու նախորդող կործանիչ փորձերը առաջինը չէին, անվիճելի հաւանականութեամբ արտագաղթի մեր տագնապները կրնային կրկնուիլ եւ պիտի կրկնուին Միջին Արեւելքի մէջ։

Այս տարածաշրջանին մէջ պատերազմներու, հակամարտութիւններու պատմութիւնը, շարունակական է տարբեր պիտակներով, մանաւանդ Օսմանեան կայսրութեան փլուզումէն ետք ա՛յնքան փխռուն քաղաքականութեամբ բանող եւ մանաւանդ՝ տնտեսական եւ քաղաքական ներքին փակուղիներով, ինչպէս նաեւ ընկերային յարափոփոխ տագնապներով եւ ընդհանրապէս պայթունավտանգ՝ Լիբանանի, Թուրքիոյ, Իրաքի, Սուրիոյ եւ այլ հայրենամերձ հայ համայնքներ պարփակող միապետական համակարգով կառուցուած երկիրներուն մէջ։

9. ԵԶՐԱՓԱԿԻՉ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐ

• Մեր ազգային հաւաքական սարսափելի հոգեխոցէն՝ Հայոց ցեղասպանութենէն ետք՝ վերջին ութը տասմանեակներու աշխարհաքաղաքական յարափոփոխ իրավիճակները, զանազան երկիրներուն մէջ բախտորոշ տագնապները կը շարունակուին: Տեղաշարժելով նաեւ հոն ապրող հայ համայնքներու անհատները, զանգուածային արտագաղթերը եւ հայաթափումը, որ աւելի կը սատարէ հայ փոքրամասնութեան թիւի նոսրացումին, կրկնակի վերսփիւռքացումին, քիչ մը աւելի սպառնալով մեր ազգային տեւականութեան, մշտականութեան։ Արտագաղթերու եւ հայաթափումի նոյն կրկնութիւնները տարբեր տեղանուններով, մեզ պէտք է թախանձեն մտածելու, դատելու եւ կողմնորոշուելու, իրատեսութեան լուրջ եւ գործնական ուղիներ խորհրդածելու։
• Անկասելի արտագաղթերը, ենթադրաբար արեւմտեան կողմն աշխարհի ովասիսներու ուղեգիծ մը, ընտրութիւն մը ունին։ Նոր ովասիսներու ընտրութիւնը, կարծեցեալ այն վարկածը ունի, որ աւելի անվտանգ, խաղաղ եւ բարօրութեամբ լեցուն եւ երբեմն ալ անխախտ, մշտնջենաւոր բնորոշումով կ՛արդարացուի։ Ընտրութիւն մը, որ վճռորոշ դեր կը խաղայ երիտասարդ սերունդի՝ հայու ինքնութեան կամ ազգային դիմագիծի ինքնըմբռնումի եւ ինքնաճանաչողութեան փնտռտուքին ընթացքին, որ կարելի է յատկանշել իբրեւ՝ ԶԳԱՑԱԿԱՆ ԿԱՄ ԳԻՏԱԿՑԱԿԱՆ ՀԱՅ ԻՆՔՆՈՒԹԵԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆԸՄԲՌՆՈՒՄՈՎ։ Նոր համաշխարհայնացած արեւմտեան ովասիսները պարտադրեալ ենթարկուածութիւն մը կը հարկադրեն յաջորդող մեր սերունդներու ինքնութեան վրայ, որ ընդհանրապէս ժամանակի թաւալումին հետ զգացական բնորոշումի կը յանգեցնէ, երբ անոնք պիտի ըսեն՝ «I feel that I am Armenian», «Կը զգամ թէ հայ եմ», իսկ խոր ինքնագիտակցութեամբ անհերքելի ազգակենցաղ նշանակէտն է՝ «հաստատ կը գիտակցիմ, որ հայ եմ»։ Զզգացական եւ գիտակցական ինքնութեան բնորոշումի հրամայականին դիմաց սփիւռքը տակաւին անխօս է, անձեռնհաս ու ԱՆԾՐԱԳԻՐ Է այսօր։ Բացի անտարբերութենէն եւ շողշողուն լոզունքներէն եւ կոչերէն, այդ գերմարտահրաւէրը մեր ԲՈԼՈՐ ղեկավարութիւններու միաւորները ինքնաքննարկումի եւ զգաստութեան ՊԷՏՔ Է ԿՈՉԷ, մեզ ԱՐՄԿԱՀԱՐԷ ԵՒ ՄՂԷ յանձնառու պատասխանատուութեան, ինքնաքննադատութեան եւ գործնական քայլափոխի։
• Ներկայիս անվերջ նորացուող դրութիւններով համացանցային դարաշրջանի լայն կարելիութիւնները օգտագործողներն ենք, ըլլա՛յ անձնական, թէ արհեստագիտական ասպարէզներու մէջ, հրամայական է, որ անոնց օգտագործումը ըլլայ նաեւ աշխարհասփիւռ հայ համայնքի միաւորներու միչեւ՝ արդի ցանցանեարդ (Neural), հեռահաղորդակցութեան (telecommunication) եւ այլ համակարգերու միջոցներով, օգտագործելով նաեւ արհեստական բանականութիւնը (Artificial Intelligence), որ դարձած է մեր առօրեայ կեանքի անբաժանելի մասը` այդ կը նշանակէ` ստեղծագործ եւ մասնագիտական, բազմաշերտ ու բազմաբովանդակ մտածողութեան հրամայականը կայ մեր ներգաղութային, միջգաղութային թէ համասփիւռքեան կեանքի տարբեր ոլորտներու մէջ, համագործակցելու կերպերը ամրապնդելու, ցանցակերպ խմբաւորումներով միաւորելու, օղակաւորելու, համախմբելու, վերարժեւորելու եւ ծրագրաւորելու։
• Արտագաղթերու դառնահամ տագնապներ համտեսող հայ սփիւռքը, աւանդական հաղորդակցութեան կողքին համացանցային արհեստագիտութեան օգնութեամբ ՀԱՐԿԱԴՐՈՒԱԾ Է, որ 1) ցանցակերպ հաղորդակցութեան կամրջումի, ինքնայօժար հանդիպումի, համատեղումի եւ համարկումի մասնագիտական գործադաշտերու պուրակներ ստեղծէ, 2) չվերադարձող հայրենակիցներու հետ հաղորդակցական առցանց միջոցներով միացնէ, խմբակներ կազմէ, 3) վերոյիշեալ օրակարգերը մտորելու, մասնագիտական միջգործնական (Interactive)  աշխատակազմեր, խմբաւորումներ ստեղծէ, որոնց հրամայական օրակարգերէն են՝
• Ա) աշխատանքային ուղիներ ճշդել մեր հաւաքական միգամած յիշողութեան փրկութիւնը ապահովելու համար,
• Բ) Սփիւռքահայութեան մարդաբանութեան ծրագիրներու գործընթացներ մշակել եւ գործիքակազմեր որոնել,
• Գ) ապահովել հայ համայնքներու անվտանգութեան յանձնառու հեռանկարային քաղաքականութեան օրակարգի քննարկումը, մշտադիտարկումը եւ վերջապէս՝
• Դ) հայ փոքրամասնութիւններու ԳՈՅԱՏԵՒՈՒԹԵԱՆ (sustainability) հիմնահարցը հիմնաւորել եւ քառաժայր խարիսխներով արմատաւորել։

Կը հաւատանք, որ նման գործելաոճի օգնութեամբ պիտի կարողանանք հայ մարդու այս պարագային ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅՈՒ տեսակի կենսագոյութեան ապագայակերտ տեսլականը՝ ծրագրուած գիտական գործիքակազմերով, միացեալ յանձնառութեամբ հոգատարելու եւ յատկապէս ԳՈՅԱՏԵՒՈՒԹԵԱՆ մարտահրաւէրը նուաճելու։

ՎԵՐՋ

[1] https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%BB%D5%B6%D5%A4%D5%A5%D6%84%D5%BD:%D4%BD%D5%A1%D5%BC%D5%B6%D5%A1%D5%AF_%D6%85%D6%80%D5%A5%D6%80_%D5%80%D5%A1%D5%AC%D5%A7%D5%BA%D5%AB_%D5%B4%D5%A7%D5%BB,_%D4%B9%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%BD_%D4%B9%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%A5%D5%A1%D5%B6.djvu

[2] Արա Սայեղ; „Ապագայատեսիլ www.periotem.com”  Գանձասար 2005 թուականի բացառիկ, էջ 119-120.

[3] Ա․ Ս․, «Սփիւռքի Մրցունակ Գիտական Կեդրոնները Այլընտրանքային Անհրաժեշտ Թթուածին»,  https://hairenikweekly.com/?p=53548          

[4] Ա․Ս.; «Մենք Սփիւռ­քի միջազգային ճանաչելիութեան եւ օրինաճանաչութեան հարց մը ունինք» https://darperag21.net/%d5%b4%d5%a5%d5%b6%d6%84-%d5%bd%d6%83%d5%ab%d6%82%d5%bc%d6%84%d5%ab-%d5%b4%d5%ab%d5%bb%d5%a1%d5%a6%d5%a3%d5%a1%d5%b5%d5%ab%d5%b6-%d5%b3%d5%a1%d5%b6%d5%a1%d5%b9%d5%a5%d5%ac%d5%ab%d5%b8/

[5] Ա․Ս.; «Սփիւռ­քը պէտք ու­նի գի­տա­կան հիմ­նադ­րամ­նե­րու», https://darperag21.net/%d5%bd%d6%83%d5%ab%d6%82%d5%bc%d6%84%d5%a8-%d5%ba%d5%a7%d5%bf%d6%84-%d5%b8%d6%82%d5%b6%d5%ab-%d5%a3%d5%ab%d5%bf%d5%a1%d5%af%d5%a1%d5%b6-%d5%b0%d5%ab%d5%b4%d5%b6/

«Տեղ մը բան մը փտած է Դանիոյ թագաւորութեան մէջ»
Շեքսպիր «Համլեթ»

“Something is rotten in the state of Denmark”
William Shakespeare

Այս տարի Օսքար շնորհուեցաւ ուքրանացի բեմադրիչ Մսթիսլաւ Չեռնովի «20 օր Մարիոփոլի մէջ» ֆիլմին՝ իբրեւ «լաւագոյն վաւերագրական երկար ֆիլմ»:

Մէկ կողմ ձգելով այդ հանդիսութեան ամբողջ կեղծիքը եւ յուզումնալից, տպաւորիչ, բայց անօգուտ ճառերը, հարց կը ծագի, թէ ինչո՞ւ շնորհեցին եւ ինչու՞ համար: Թերեւս ինչո՞ւ շնորհեցին հարցումին պատասխանը պարզ է․ այս քաղաքական Օսքար էր, եւ շնորհեցին, որովհետեւ ան նաեւ միջոց մըն էր ռուսերը հարուածելու: Բայց քաղաքական պարունակին անցնելէ առաջ, այլ մը հարց․ ինչու՞ համար շնորհեցին այդ մրցանակը: Մի՞թէ այս առաջին անարդար պատերազմն էր աշխարհի մէջ, առաջին ներխուժումը, առաջին ոճիրը կամ առաջին անմեղ զոհերը: Կամ ալ առաջին լաւագոյն վաւերագրականը, թէ ինչպէ՞ս կը մահանան անմեղ մարդիկ: Այսինքն այս Օսքարը կը տրուի ուքրանացիներուն՝ «լաւագոյն մահուան» թեկնածութիւնը շահած ըլլալու առիթո՞վ, եւ վերջ. մրցանակը տրուած է, իսկ ուքրանացիները թող շարունակեն հերոսաբար մեռնիլ: Այդ ոեւէ մէկուն հարցը չէ, թերեւս ալ Կրէմմի (Grammy) ալ շահին, մանաւանդ, որ 2022-ին արդէն, ուքրանացիները շահեցան Eurovision-ի առաջնութիւնը: Ուքրանացիները աւելի նողկալի ձեւով ծաղրել կարելի չէր:

Կը թուի, թէ կը վերադառնանք հին հռոմէացիներու դաժանութիւններու առաքինութեան դարաշարջանին, երբ կրկէսի մէջ հաւաքուած հանդիսատեսը հաճոյքով կը դիտէր ճակատագրի բերումով զիրար սպանելու ստիպուած սուսերամարտիկները (gladiators) եւ կը ծափէր թէ՛ մեռնողին, թէ՛ սպանողին: Հեգնանքը այն էր, որ սուսերամարտիկները զիրար կը սպանէին առանց իրարու ճանաչելու ու թշնամանքի: Անոնք զիրար կը սպանէին, որ ամբոխը հրճուի, ուրախանայ եւ տակաւին բութ մատն ալ վեր ու վար ընէ՝ մահ կամ կեանք որոշելով: Եւ հիմա` 2024 թուականին, մերօրեայ կրկէսներուն մէջ հանդիսատեսը բութ մատը վեր կը բարձրացնէ սուսերամարտիկ Ուքրանիոյ ու ծափ կու տայ՝ լաւ մեռնելու համար: Ուրեմն կեցցէ՛ կեանքը:

Եւ զարմանալին այդ համընդհանուր ուրախութիւնն է, որով կը նշեն, թէ «ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհը դատապարտեց․․․»: Այդ անամօթութիւնը տեսնելով` կը մնայ միայն իրենց ամօթէն կարմրին այն ազգերը, որոնք տակաւին օսքար չեն ստացած իրենց տառապանքին դիմաց: Օրինակ, կարելի էր հայերուն Օսքար շնորհել «հինգերորդ սերունդի պատերազմին (fifth generation war) մէջ առաջինը մեռնելու» անուանակարգին մէջ: Հայերուն նոյնիսկ քանի մը Օսքար կարելի է տալ որպէս «առաջին անգամ ցեղասպանուած» ըլլալու անուանակարգին մէջ: Հրէաներուն ալ կարելի է Օսքար տալ որպէս «դարուն մեծագոյն ցեղասպանուածը» անուանակարգին մէջ, բայց յետոյ զրկել այդ Օսքարէն ու զայն շնորհել պաղեստինցիներուն, որովհետեւ հրէաները այսօր զանոնք ցեղասպանութեան կ’ենթարկեն: Ճափոնացիներուն ալ կարելի է Օսքար շնորհել «առաջին կորիզային ռմբակոծման ենթարկուածի» անուանակարգին մէջ: Ափրիկէի մէջ կարելի է փոքրիկ օսքարներու ամբողջ գործարան մը բանալ ու օրը երկու անգամ Օսքար տալ այն դժբախտ ցեղերուն, որոնք ստրուկ դարձած են իրենց ծննդավայրերուն մէջ եւրոպացիներուն ուրանիում, ադամանդ ու նաւթ հայթայթելու համար:

Սինիք կը հնչէ չէ՞: Այո՛, որովհետեւ ամբողջ ազգի մը տառապանքին համար ընդամէնը մէկ Օսքար կը տրուի: ի՞նչ կը փոխուի: Ուքրանացիներու տառապանքը կը սկսի մեղմանա՞լ: Բաւ է, կրնան ըսել ոմանք, Ուքրանիան առանձին չէ, բոլոր քաղաքակիրթ աշխարհը օգնութեան ձեռք երկարած է ու զէնք կու տայ անոնց: Այո ի հարկէ: Զէնք կու տայ: Հիմա ալ Օսքար: Բայց միեւնոյն ժամանակ չեն խորշիր նոյն այդ ռուսերէն նաւթ ու կազ գնելէ, հացահատիկ եւ այլն, թէեւ այդ բոլորը այլ երկիրներու միջոցով: Այսինքն, մէկ կողմէ Օսքար կու տան, միւս կողմէ կը շարունակեն առեւտուր ընել անոր հետ, որու դէմ կը պայքարի իրենց օսքարակիր ընտրեալը: Ուրեմն, գրողը տանի, ինչու՞ համար Օսքար կու տան: Ինչ է, ներկայացո՞ւմ է, թէ՞ հանդէս, որ մրցանակ կը շնորհեն: Իսկ թերեւս ռուսերուն ու թուրքերուն ալ «ոսկէ ազնուամորի» (Golden Raspberry) հակամրցանակը շնորհուի «վատագոյն դաշնակից»ի , իսկ Ազրպէյճանին՝ «տարուան բռնագրաւողը» անուանակարգին մէջ: Միւս կողմէ ալ աշխարհի բոլոր մեծ եւ զօրաւոր երկիրներուն կարելի է շնորհել «լաւագոյն նախայարձակ»ի անուանակարգի օսքար, որովհետեւ բոլորն ալ, մեծ հաշուով, թքած ունին մարդկային տառապանքին վրայ, քանի որ այսօր եւս, ինչպէս դարեր առաջ, կարեւոր է միայն շահը եւ այդ շահուն համար ալ կ’արհամարհուի կեանքը:

Ուքրանական Օսքարը կարելի էր ծաղրական չհամարել, եթէ հաւաքական արեւմուտքը իրօք ցոյց տար, որ կը մերժէ, կը դատապարտէ, չ’ընդունիր: Բայց մէկ կողմէ ուքրանացիներուն Օսքար կու տայ, միւս կողմէ՝ կը տաքնայ ռուսական կազով: Ու միաժամանակ ոչ մէկ գործնական քայլի կը դիմէ վերջ տարու ազրպէյճանցիներու կողմէ Հայաստանէն տարածքներու բռնագրաւումին կամ Կազայի սպանդը դադարեցնելու համար: Ով գիտէ, բայց հաւաքական արեւմուտքը կրնայ կանխել ուզած տագնապը, կրնայ զսպել ուզած նախայարձակը, բայց մինչեւ որ լուր մը տեղ հասնի , մինչեւ որ երկար-բարակ ժողովներ, քննարկում, որոշում, քուէարկութիւն տեղի ունենան․․․այդ ընթացքին ամբողջ ժողովուրդ մը հայրենազուրկ կը դառնայ ու կը տեղահանուի, ինչպէս, որ պատահեցաւ Արցախի պարագային եւ այլ ժողովուրդ մը պարզապէս ջարդի կ’ենթարկուի եւ դեռ կը յայտարարուի, թէ զանոնք, բոլորը՝ մեծ, փոքր, կին, այր, երեխայ` պէտք է սպանել, ինչպէս որ իսրայէլացիք հիմա կը սպանեն Կազայի ժողովուրդը:

Իսկ մի՞թէ աշխարհը մինչեւ այս Օսքարը երբեք չէր լսած որեւէ նման դէպքի մը մասին: Ուրեմն ինչո՞ւ ուքրանացիներուն Օսքար տրուեցաւ: Մի՞թէ մահուան դատապարուածին նահատակի դափնեպսակ հագցնելով կը բաւարարուին: Ուրեմն ինչո՞ւ Օսքար կը շնորհուի: Այս «շո» չէ: Աշխարհի մէջ ամերիկեան ոչ մէկ «շո» չի չի կրնար հասկնալ, չի կրնար պատկերացնել, թէ ի՞նչ կը նշանակէ, երբ գլխուդ վրայ ռումբեր ու հրթիռներ կը սաւառնին, երբ մայուն կրակոց կայ, երբ պատերազմ է: Անոնք մոռցած են, թէ ի՞նչ կը նշանակէ պատերազմ: Իսկ մենք չենք մոռցած: Մեզի պարզապէս թոյլ չեն տուած մոռնալու պատերազմը: Ու ես մարդկայնօրէն կը ցաւակցիմ ուքրանացիներուն, ռուսերուն, արաբներուն, հրէաներուն․․․․․բոլորին, որովհետեւ զանոնք գիշատիչի պէս կատաղեցուցած են ու իրարու վրայ քշած: Ու ես կը հասկնամ անոնց բոլորին, որովհետեւ ընդամէնը քանի մը ամիս առաջ իմ ժողովուրդս տեղահանուեցաւ Արցախէն եւ քանի մը տարի առաջ իմ հայրենիքս՝ Արցախը դժոխքի վերածուեցաւ: Իսկ անոր համար նոյնիսկ Օսքարը` հաւատացեք․․․շատ շատ քիչ է: Այնքա՛ն քիչ:

Կը մնայ կրկին ու կրկին դառնանալ, թէ որքան աժան կ’արժէ մարդկային կեանքն ու տառապանքը: Ամէն օր, գրեթէ ամէն օր աշխարհի մէջ սարսափելի բաներ կը կատարուին եւ ամեն օր մենք սարսափով կը սպասենք նոր արհաւիրքներու: Եւ փոխանակ ուշքի գալու, հասկնալու, որ ամէն պատերազմ կրնայ ըլլալ վերջինը, բայց ոչ թէ գիտակցական բարձրութեան, այլ կործանարար չարութեան հետեւանքով, մենք ոչ միայն չենք սթափիր մարդկայնօրէն, այլեւ կը կապկենք ամբողջ իրողութիւն մը, որովհետեւ շահեր կան: Քաղաքական ու տնտեսական, ելեւմտական եւ այլն: Ու եթէ կայ մարդ մը, որ կրնայ ապացուցել, որ աշխարհի մէջ կայ բան մը, յանուն որու կարելի է խեղդել հինգ տարեկան երեխայ մը, որ կարելի է գլխատել անօգնական ծերունի մը, որ կարելի է սովամահ դարձնել ամբողջ ժողովուրդ մը եւ անոր համար պարգեւատրել զոհերը, ապա հայերը առաւելագոյն տիտղոսները կը ստանային: Եւ եթէ ոեւէ մէկը կրնայ, ապա կը մնայ միայն կամ անձնասպան ըլլալ կամ մոռնալ, որ մոլորակին վրայ երբեւէ մարդիկ ապրած են: Ու եթէ մենք իւրաքանչիւր քայլով կ’ապացուցենք, որ կորսնցնենք ճանչնալու, յիշելու, գնահատելու, համեմատելու ու մեկնաբանելու կարողութիւնը, այսինքն այն բոլորը, որ մեզ «բանական» կը դարձնէ, ուրեմն մենք կը կրկնենք Նիցչէի «աստուած մեռած է» միտքը ու շարունակել պատռել զիրար: Որովհետեւ Աստուած չի կրնար ողջ ըլլալ աշխարհի մը մէջ, ուր կը պատերազմին նոյն Աստուծոյ հաւատացնողները, ուր կը սպանեն կեանք խնդրողները եւ ուր կեանքը սարսափելի հակադրութիւններու անտանելի փունջ մըն է եւ «որքան բաներ կան, Հորացիոյ, երկինքի եւ երկրի վրայ, որ երբեւիցէ փիլիսոփայութիւնդ չէ ալ երազած»,- կ’ըսէր Շեքսպիրը (“There are more things in heaven and earth, Horatio, Than are dreamt of in your philosophy”):

Եւ ուրեմն` կեցցէ կեանքը, այն յոյսով, որ օր մը ան աւելի կարեւոր կը դառնայ. որեւէ մրցանակէ ու շահէ աւելի կարեւոր, որովհետեւ հակառակը` սուսերամարտիկներու կրէսն է ու անոր արիւնարբու հանդիսատեսը:

Հ․գ․ Լաւ այն էր, որ Ռիտլի Սքոթի «Նափոլէոնը» որեւէ մրցանակ չստացաւ:

Ստորեւ «Foreign Affairs»էն թարգմանաբար կու տանք Կրեկ Քարլսթրոմի «Քաոս Միջին Արեւելքի մէջ. ոչ ոք կ’ուզէ պատասխանատւութիւն ստանձնել» խորագեալ յօդուածը, որ լոյս տեսած է 6 մարտ 2024-ին: Առանց բաժնելու Քարլսթրոմի բոլոր տեսակէտները, յօդուածը կը հրապարակենք իր հետաքրքրականութեան համար:

Պատերազմները կրնան պարզաբանել, կրնան նաեւ շփոթեցնել: 1967-ի Վեցօրեայ պատերազմին մասին ընդունուած կարծիքը կը պնդէ, որ Իսրայէլ արագօրէն ջախջախեց արաբական ազգայնականութեան ալիքը, որ կը տարածուէր Միջին Արեւելքի մէջ եւ կը տապալէր միապետները: 2006-ի Լիբանանի պատերազմի պատումին համաձայն, Հըզպալլա հաւասարութիւն արձանագրեց Իսրայէլի դէմ եւ խորտակեց անպարտելի թուացող անոր զինուորական պատկերը՝ ժամանակի մը մէջ, երբ արաբական բանակները շատոնց լքած էին Իսրայէլի դէմ պայքարը: Արաբաեւիսրայէլեան հակամարտութիւնները յաճախ կը նպաստեն պարզաբանելու իրադարձութիւններ: Պատերազմի օրերը կը ջնջեն այնպիսի գաղափարներ, որոնք գերակշռող էին տասնամեակներ շարունակ:

Այսուհանդերձ, այս պատերազմներէն բխող պատմութիւնները յաճախ հակամէտ կ’ըլլան սեփական առասպելներու ստեղծումին:1967-ի պատմութիւնը, թէեւ ամբողջովին չի համապատասխաներ իրականութեան, սակայն չափազանց պարզացուած է: Եգիպտոսի մէջ, Կամալ Ապտել Նասէրի նման վարչակարգերը միշտ աւելի դրդուած եղած են սեփական նեղ շահերէ, քան համաարաբականութեան վեհ նպատակներէն, պարզապէս կիրարկելով այս վերջինը, երբ ան կը ծառայէր առաջինին: Նման ղեկավարներ իրենց պետութիւնները կը ծանրաբեռնէին քաղաքական եւ տնտեսական հարցերով, որոնք կը յամենան մինչեւ այսօր: 1967-ին, անոնց կրած աղէտալի պարտութիւնը կրնար արագացնել իրենց մահը, բայց անոնք, ամէն պարագայի, փուլ կու գային իրենց իսկ ստեղծած հակասութիւններուն տակ:

Նոյնը կը վերաբերի 2006-ին Հըզպալլայի դէմ պատերազմին: Այդ մէկը Իսրայէլի առաջին զինուորական պարտութիւնը չէր. վկայ Հարաւային Լիբանանի անոր երկարատեւ գրաւումը, որ աւարտեցաւ պատերազմէն ընդամէնը վեց տարի առաջ՝ միակողմանի նուաստացուցիչ նահանջով եւ Իսրայէլի կողմէ վստահելի նկատուած ուժերուն՝ Հարաւային Լիբանանի բանակին արագ փլուզումով: Իսրայէլ անպարտելի կը թուէր, որովհետեւ անոր ամենէն լուրջ թշնամիները յանձնուած էին: Բայց պատերազմը փոփոխութեան կ’ենթարկուէր, առնուազն Միջին Արեւելքի մէջ, ուր բանակներու միջեւ պատերազմները տեղի կու տային ոչ պետական դերակատարներու դէմ մաշումի մարտավարութեան: Իսրայէլ, նաեւ Միացեալ Նահանգներ, կը սկսէին դասական մարտավարութիւնները փոխարինող միջոցներ որոնելու՝ ոչ դասական սպառնալիքներ դիմագրաւել կարենալու համար:

Դեռ կանուխ է արաբաեւիսրայէլեան վերջին պատերազմէն ամբողջական եզրայանգումներ կատարելու: Սակայն, Իսրայէլի եւ Համասի միջեւ հինգ ամիսէ ի վեր շարունակուող կռիւները արդէն իսկ իմաստազրկած են որոշ մեծ առասպելներ` թէ՛ պաղեստինեան դատը մեռած է, թէ՛ Իսրայէլի եւ Ծոցի երկիրներուն միջեւ ձեւաւորուող դաշինքը կրնայ հակակշռել Իրանը, թէ՛ հակամարտութիւններէ սպառած այս տարածաշրջանը կ’ուղղուի դէպի հանդարտութիւն եւ տնտեսական բարգաւաճում, եւ թէ՛ իսկապէս երեւան եկած է յետամերիկեան Միջին Արեւելքը:

Հիմա յստակ կը տեսնեմ

Մինչեւ 7 հոկտեմբեր, պաղեստինցիներու նկատմամբ Իսրայէլի երկարամեայ «բաժնէ որ տիրես» ռազմավարութիւնը յաջողած կը թուէր: Վարչապետ Բենիամին Նաթանիահու ամէն ինչ ըրաւ Պաղեստինեան ինքնավարութիւնը խարխլելու համար, նոյնիսկ ան համաձայնութիւններ կնքեց Համասի հետ եւ դիւրացուց Կազայի մէջ անոր կառավարութեան միլիառաւոր տոլարներու փոխանցումը. ապա ան յայտարարեց, որ Իսրայէլ բանակցող գործընկեր չունի պաղեստինեան կողմէն, որովհետեւ Համաս աւելի զօրաւոր հատուած կը ներկայացնէ: Պարագայական բախումներ թէեւ կը պատահէին, ինչպէս մէկշաբաթեայ կարճ կռիւներ Կազայի մէջ կամ մեկուսացուած յարձակումներ Երուսաղէմի եւ Արեւմտեան ափին մէջ, գերակշռող էր այն կարծիքը, որ Պաղեստինցի ժողովուրդը այնքան ճնշուած ու բաժնուած էր, որ կարողութիւնը չունէր կազմակերպելու աւելի երկար կամ համակարգուած գործողութիւններ: Աշխարհը կորսնցուցած էր իր հետաքրքրութիւնը անոնց դատին նկատմամբ: Միացեալ Նահանգներ այլեւս չէր ուզեր միջնորդի դեր խաղալ: Չինաստան ու Հնդկաստան այլ առաջնահերթութիւններ ունէին: Նոյնիսկ արաբական որոշ երկիրներ աւելի շահագրգռուած էին համաձայնագիրներ կնքելով բարձր արհեստագիտութեան տիրացած իսրայէլեան ընկերութիւններու հետ, քան պաղեստինեան պետութիւն ստեղծելու հարցով: Ոչ մէկ ճնշում կար Իսրայէլի վրայ՝ վերջ տալու իր բռնագրաւումին, որ կ’ենթադրուէր թէ պիտի կարենայ պահել անորոշ ժամանակով եւ փոքր գին վճարելով:

Այս մէկը Նաթանիահուի տեսակէտն էր, բայց զայն կը բաժնէին շատեր: Բոլոր շերտերու իսրայէլցիները կը կարծէին, որ կրնան խուսափիլ պաղեստինեան հարցէն: Տասնամեակ մը առաջ, երբ Իսհակ Հերցոկ (այժմ Իսրայէլի նախագահ) Նաթանիահուի գլխաւոր ձախակողմեան մրցակիցն էր վարչապետութեան պաշտօնին, ան շատ աւելի ժամանակ կը վատնէր արեգակնային ուժանիւթի մասին խօսելով, քան՝ իսրայէլեւպաղեստինեան հակամարտութեան: Հարցախոյզեր ցոյց կուտային, որ իսրայէլցի հրեաներուն մեծ մասը կը նախընտրէ ներկայ իրավիճակին պահպանումը, քան հետամուտ ըլլալ երկու պետութիւններ ստեղծելու լուծումին:

Նաթանիահուի տեսակէտը, անշուշտ, բացարձակօրէն սխալ էր: Շատերու համար զարմանալի էր, որ վերանորոգուած հակամարտութիւնը կը սկսէր Կազայէն, որ համեմատաբար աւելի հանդարտ կը թուէր ըլլալ, եւ ոչ թէ Յորդանան գետի Արեւմտեան ափէն, որ ականային վիճակի մէջ էր (եւ տակաւին է): Իսրայէլ կը կարծէր, որ Համաս կորսնցուցած է հետաքրքրութիւնը լայնածաւալ բախումներու նկատմամբ: Մէկ տարի առաջ, երբ «իսլամական ժիհատ» պաղեստինեան զինեալ խմբաւորումը հարիւրաւոր հրթիռներ արձակեց սահմանէն անդին, Համաս դիտողի դիրք որդեգրեց: Փոխարէնը, կը թուէր, թէ Համաս կեդրոնացած էր Կազայի մէջ իր իշխանութեան ամրապնդման վրայ: Եւ զարմանալի էր, թերեւս նոյնինքն Համասի համար, որ 7 հոկտեմբերին Իսրայէլի վրայ յարձակողները կարողացան այդքան վնասներ պատճառել: Բայց ոչ ոք պէտք էր ցնցուեր, որ շրջանին ամենէն երկար չլուծուած հակամարտութիւնը փաստօրէն կը վերակենդանանար:

Վերակենդանացման առընթեր բացայայտուեցան այլ պատրանքներ: Նուրբ կապերը եւ ծածուկ յարաբերութիւնները, որոնք սկսան ի յայտ գալ Իսրայէլի եւ Ծոցի երկիրներուն միջեւ 2010-ն յաջորդող տասնամեակին, հիմնուած էին Իրանի հանդէպ փոխադարձ վախին վրայ: Հասարակաց շահերու առկայութիւնը յանգեցաւ 2020-ի «Աբրահամ» համաձայնագրին, որուն հիմամբ Իսրայէլ պաշտօնական կապեր հաստատեց Պահրեյնի եւ Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու հետ եւ խօսակցութիւններ սկսան Սէուտական Արաբիոյ հետ յարաբերութիւններու բնականոնացման մասին: Ամէն գնով Միջին Արեւելքէն հեռանալու տրամադիր Ուաշինկթըն, այդ քայերը նկատեց նպատակայարմար: Իրանը եւ անոր արբանեակները զսպելու համար նուազ կարիք պիտի զգացուի ամերիկեան զօրքերու, եթէ Իսրայէլ եւ Ծոցի երկիրները կարենան իրենք կատարել այդ աշխատանքը: Սակայն այսօր Իսրայէլի եւ Մ. Նահանգներու գլխաւորած դաշնակցութիւնը հինգ ճակատներու վրայ կը կռուի Իրանի հաւատարիմ ուժերու դէմ՝ Կազայի, Իրաքի, Լիբանանի, Սուրիոյ եւ Եմէնի մէջ, եւ Ծոցի երկիրները բացակայ են բոլորէն: Փոխարէնը անոնք կրկնապատկած են Իրանի հետ լարուածութեան մեղմացումի ճիգերը:

Տարածաշրջանային ապահովութեան դաշինքի մը ստեղծման յոյսը նկատի չառաւ Ծոցի երկիրներուն մասին կարեւոր կէտ մը, թէ անոնք փափուկ թիրախներ են. անոնք կը վստահին քարիւղի արտածման՝ իրենց գանձարանը լեցնելու, ներածումներ կատարելու՝ իրենց բնակչութիւնը կերակրելու նպատակով, եւ ունին խոցելի ենթակառոյցներ, ինչպէս՝ աղազերծման կայանները, անհիւրընկալ շրջանի մը մէջ գոյատեւել կարենալու համար: 2019-ին, իրանեան հրթիռներ ու անօդաչու սարքեր հարուածեցին նաֆթային կեդրոններ Սէուտական Արաբիոյ մէջ՝ ժամանակաւորապէս խաթարելով երկրին նաւթի արդիւնաբերութեան կէսը: Յարձակումը ցոյց տուաւ, թէ որքա՛ն խոցելի են Ծոցի երկիրները: Հակառակ այն միլիառաւոր տոլարներուն, զորս անոնք կը ծախսեն զէնք գնելու (Սէուտական Արաբիա եւ Քաթար կը հանդիսանան աշխարհի հինգերորդ մեծագոյն զէնք գնողները), պատերազմական շատ քիչ փորձառութիւն ունենալու բերումով, անոնց բանակները այնքան ալ ունակ չեն:

Հաւանաբար միակ բացառութիւնը Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններն է, որուն բանակը պատերազմական համեմատաբար աւելի լաւ հմտութիւններ դրսեւորեց Եմէնի հարաւային շրջանի կռիւներուն ընթացքին: Սակայն արեւմտուտքցի պաշտօնատարներ, որոնք հիացմումով այս երկիրը կ’անուանեն «փոքր Սպարթա», սխալ հասկցած են զայն: Էմիրութիւնները մարտերու մէջ եփած ռազմիկ հասարակութիւն չէ. ան ռազմագիտական դիրք ունեցող տարանցումի կեդրոն մըն է, որ կը բարգաւաճի կայունութեան ովասիսի իր համբաւով: Ան հաւանաբար ունի արաբական ամենէն հմուտ բանակը, նուազագոյնը որ կարելի է, բայց անոր կառավարութիւնը չի փափաքիր օգտագործել այդ բանակը տագնապներու մէջ, որուն հետեւանքով, հրթիռներ կրնան տեղալ Տուպայի հինգ աստղանի հանգստավայրերուն վրայ:

Ծոցի մէջ, պաշտօնատարներ իրենց կարգին սխալ հաշուարկումներ կատարեցին: Մինչեւ 7 հոկտեմբեր, սովորական էր լսել անոնց արտայայտութիւնները բազմաբեւեռ Միջին Արեւելքի մը մասին: Միացեալ Նահանգները զբաղած էր Ուքրանիոյ պատերազմով, Չինաստանի հետ մրցակցութեամբ եւ ներքին խառնաշփոթ քաղաքականութեամբ: Միացեալ Նահանգները յուսախաբութիւն առթող գործընկեր էր՝ քաղաքականութեան մէջ անկանոն տատանումներով: Միւս կողմէ, Ռուսիա վստահելի եւ արդիւնաւէտ դաշնակիցի հանգամանքով կը ներկայանար՝ փրկելով Սուրիոյ նախագահ Պաշար Ասատը 2015-ին, երբ կառավարութեան դիմումով, Ռուսիա միջամտեց սուրիական քաղաքացիական պատերազմին: Չինաստան տակաւին զինուորական ուժ չէր Միջին Արեւելքի մէջ, բայց ան ներդրումներու եւ աւելի շատ զէնքի ու արհեստագիտութեան անհատնում աղբիւր էր: Միացեալ Նահանգները այլեւս այդքան անփոխարինելի չէր:

Սակայն, 7 հոկտեմբերէն ասդին, տարածաշրջանի վերջին տասնամեակներու վատթարագոյն ճգնաժամի պայմաններուն մէջ, Ռուսիա եւ Չինաստան բոլորովին անտեսանելի են: Անոնք հակամարտութիւնը կ’օգտագործեն՝ ընդգծելու արեւմտեան նշմարելի կեղծաւորութիւնը, մեղադրանք մը՝ որ ընկալունակ արձագանգ գտած է Միջին Արեւելքի մէջ: Սակայն ոչ ոք դիմած է Մոսկուայի կամ Պեյժինկի՝ դիւանագիտական միջամտութեան, օժանդակութեան կամ շրջանային ապահովութեան երաշխաւորութեան համար: Նոյնիսկ հոն, ուր իրենց անձնական շահերը կ’ազդուին, անոնք չեն կրնար (կամ չեն ուզեր) հիմնական դերակատարութիւն ունենալ: Չինաստան պէտք է տագնապէր, որ հութիները նոյեմբերէն ի վեր կը յարձակին նաւերու վրայ Կարմիր ծովուն մէջ՝ վտանգելով առեւտուրը Եւրոպայի հետ: Բայց ան ռազմանաւեր չուղարկեց տարածաշրջան: Թէեւ Չինաստան՝ Իրանի առեւտուրի մեծագոյն գործընկերն է, սակայն Պեյժինկ չ’օգտագործեր իր ազդեցութիւնը Թեհրանի վրայ՝ հութիները սանձելու, այլ պարզապէս խնդրած է չխոչնդոտել չինական նաւերու անցքը Կարմիր ծովէն:

Նոյնպէս, հետեւեալը պէտք էր բացայայտ դառնար 7 հոկտեմբերէն առաջ: Յետադարձ հայեացքով` պարզ կը դառնայ, որ Ռուսիոյ միջամտութիւնը Սուրիոյ մէջ նշանաւորեց անոր տարածաշրջանային ազդեցութեան գագաթնակէտը: Երեք տարի ետք, ան փորձեց օգնել Խալիֆա Հաֆթարի՝ Լիպիոյ զինուորական հրամանատարին, գրաւելու մայրաքաղաք Թրիփոլին, միայն թէ յանկարծ յարձակումը կասեցուեցաւ թրքական անօդաչու սարքերու կողմէ: Ուքրանիա ներխուժումը աւելի վատթարացուց ռուսական ազդեցութիւնը: Ռուսիա այժմ աւելի քիչ զէնք ունի վաճառելու արաբ միապետերուն եւ շրջանին մէջ ներդրումներ կատարելու նուազ դրամագլուխ: Եւրոպայի մէջ մխրճուած Մոսկուան աւելի քիչ ուշադրութիւն կը դարձնէ Միջին Արեւելքի, նոյնիսկ՝ իր ամենամօտիկ դաշնակիցներուն: «Անոնք Սուրիան կը կորսնցնեն ի նպաս Իրանի», – անցեալ յունուարին իսրայէլցի պաշտօնատար մը ըսաւ ինծի, որ մերժեց հրապարակել անունը, քանի որ իրաւասութիւն չունէր խօսելու լրագրողներու հետ: Տարածաշրջանին մէջ, Չինաստանի դիւանագիտական միակ ուշագրաւ ձեռքբերումը անցեալ տարուան իրանեւսէուտական մերձեցման իրականացումն էր, սակայն դժուար աշխատանքին մեծ մասը կատարուած էր այլուր:

Այդ մերձեցումը կը սպասուէր որ դառնար տարածաշրջանային անդորրի նոր սկիզբ մը: Լիպիոյ, Սուրիոյ եւ Եմէնի քաղաքացիական պատերազմները մատնուած էին անշարժութեան: Արաբական գարունը վերապրած կամ անկէ բխած միապետերը գիտէին, որ պէտք է կեդրոնանան տնտեսական հարցերու վրայ, որպէսզի իրենց ժողովուրդները նորէն չըմբոստանային: Բազմաթիւ վերլուծաբաններ կը կարծէին, որ տասնամեակներու տագնապներէ ետք, բոլորը մէկ կողմ պիտի ձգէին իրենց տարակարծութիւնները եւ փորձէին կառուցել եւ համարկել իրենց տնտեսութիւնները: Ամերիկացի պաշտօնատարներ համամիտ էին այս յուսադրիչ տեսլականին, եւ Ծոցի միապետերը կը տարածէին այդ գաղափարը, որ սակայն մնաց ապարդիւն: Նոյնիսկ 7 հոկտեմբերէն առաջ, շրջանային բարեկամութեան նոր դարաշրջանը կարճատեւ եղաւ: Սուտանի մէջ քաղաքացիական սահմռկեցուցիչ պատերազմ մը բռնկեցաւ իրանաեւսէուտական համաձայնութենէն քանի մը շաբաթ ետք: Ձախողած եւ ձախողելու մատնուած պետութիւններով եւ անլոյծ հակամարտութիւններով լեցուն տարածաշրջանը փաստեց որ ամուլ հող է նոր բան մը աճեցնելու համար:

No Sheriff in Town (Առանց «Շէրիֆ»ի է Քաղաքը)

Առասպելները կրնան ծածուկ իրողութիւններ բացայատել, նոյնիսկ եթէ անոնք սխալ են: Ծոցի մէջ, որոշ պաշտօնատարներ կը խօսէին բազմաբեւեռ աշխարհի մը մասին, որովհետեւ անոնք իսկապէս զայրացած էին Միացեալ Նահանգներէն, իսկ ուրիշներ այդ մէկը կը տարածէին, քանի որ յոյս ունէին այդ ձեւով համոզելու Միացեալ Նահանգները, որ մնայ Միջին Արեւելքի մէջ: Ուաշինկթըն իր յոյսը կը դնէր ապահովութեան նոր ձեւաչափի վրայ, որովհետեւ կ’ուզէր հեռանալ շրջանէն: Իսրայէլցիք կը հաւատային անվերջանալի եւ աժան բռնագրաւումի ձեւին, որովհետեւ շրջանի մեծ տէրութիւնները հաւանութեան նշաններ ցոյց կու տային այդ ուղղութեամբ: Միջին Արեւելքը սկսած է փոխուիլ, այլ խօսքով, նոյնիսկ եթէ քաղաքականութիւն մշակողները սխալած են այդ փոփոխութիւններու գնահատանքին մէջ:

Միացեալ Նահանգներու ազդեցութիւնը անժխտելիօրէն սկսած է նուազիլ, սակայն Չինաստան ու Ռուսիա դեռ միջինարեւելեան ուժեր չեն նկատուիր: Ուաշինկթըն չի յաջողիր համոզելու Իսրայէլը, որ հաւանութիւն տայ երկու պետութիւններու լուծման ընտրանքին կամ ընդունելու պաղեստինեան ինքնավարութեան վերադարձը Կազա: Միացեալ Նահանգները բաւականաչափ զօրաւոր է երկու օդանաւակիր ուղարկելու արեւելեան Միջերկրական եւ B-1 ռմբաձիգներով թռչելու երկրագունդին կէսը՝ հութիները եւ իրաքեան միլիսներ հարուածելու, բայց ոչ այնքան զօրաւոր այդ միլիսները հեռու պահելու առեւտրական նաւերէն կամ ամերիկեան ուժերու վրայ յարձակումներէն: Միացեալ Նահանգները իսկապէս օգնեց, որ Իսրայէլի եւ Հըզպալլայի միջեւ պատերազմ չծաւալի 7 հոկտեմբերէն ետք, եւ անոր հարուածները հութիների դէմ հաւանաբար ժամանակաւորապէս նսեմացուցին անոնց հականաւային հրթիռներու պաշարը: Անկէ դուրս, սակայն, Միացեալ Նահանգներ դիւանագիտական եւ զինուորական քիչ բան ցոյց տուաւ վերջին հինգ ամիսներուն ընթացքին: Նոյնիսկ երբ Միացեալ Նահանգներ աւելի գործնապէս ներգրաւուած էր շրջանին մէջ, ան կը նկատուէր անարդիւնաւէտ, որովհետեւ Իրանի արբանեակներուն հետ կը վարուէր մասնակի լուծումներով, մինչ զգալի ճիգ կը թափէր Իսրայէլի կողմէ իր խնդրանքները կամ քաղաքականութեան ընդուելի դարձնելու համար:

Եթէ Միացեալ Նահանգները կը սխալէր հակաիրանեան դաշնակցութեան մը մասին երեւակայելով, ապա Իրանի սեփական դաշնակցութիւնը նաեւ լարուածութեան նշաններ ցոյց կու տայ: Անցեալ չորս ամիսներուն հրապարակուած հարցազրոյցներուն մէջ, թերեւս միակ բանը, որուն շուրջ ամերիկացի, արաբ, եւրոպացի, իրանցի եւ իսրայէլցի պաշտօնատարներ համաձայն են, այն է, որ Համաս Իսրայէլը հարուածեց առանց Թեհրանի իր հովանաւորներուն հետ խորհրդակցելու: Այդ օրէն ի վեր, Իրան կը մերժէ սանձազերծել իր ամենահզօր արբանեակը՝ Հըզպալլան, որ ճնշումներու կ’ենթարկուի Լիբանանի մէջ, ներառեալ՝ իր իսկ շիի համակիրներուն կողմէ, որ երկիրը չներքաշուի Իսրայէլի հետ պատերազմի մը մէջ: Իրան նաեւ վրդոված է Իրաքի եւ Եմէնի մէջ իր արբանեակներուն գործողութիւններէն: Այդ «դիմադրութեան առանցքը» ստեղծուած էր հակամարտութիւնները հեռու պահելու Իրանի սահմաններէն. այսօր, սակայն, այդ առանցքին օգտագործումը համազօր է այդ հակամարտութիւնները տուն հրաւիրելու:

Թէեւ Ծոցի երկիրները Իսրայէլի կողքին չեն ընդդէմ Իրանի, անոնք նոյնպէս չեն միանար Իսրայէլի դէմ: Արաբական Միացեալ Էմիրութիւնները պահած է իր դիւանագիտական եւ առեւտրական կապերը Իսրայէլի հետ, ներառեալ՝ դէպի Թել Աւիւ կանոնաւոր թռիչքները Տուպայէն եւ Ապու Տապիէն, նոյնիսկ պատերազմի առաջին օրերուն, երբ օդանաւները գրեթէ պարապ էին («պիզնըս, ըստ սովորութեան», – ինծի ըսաւ իսրայէլցի գործարար մը անցեալ յունուարին): Երբ ես անպաշտօն խօսեցայ էմիրաթցի պաշտօնատարի մը հետ, կրնամ ըսել, թէ անոր արտայայտութիւնները յար եւ նման էին բազէացած իսրայէլցիի (ծայրայեղական) մը խօսքերուն: Պահրէյն բեմ դարձաւ հակաիսրայէլեան ցոյցերու, եւ անոր անատամ խորհրդարանը խորհրդանշական բանաձեւ մը որդեգրեց Իսրայէլի հետ յարաբերութիւնները խզելու մասին, սակայն պետութիւնը անտեսեց այդ բոլորը: Սէուտցիները տակաւին կ’աճապարեն Իսրայէլի հետ իրենց յարաբերութիւնները կարգաւորող համաձայնագիր մը կնքելու նոյեմբերի ընտրութիւններէն (Ամերիկայի նախագահական ընտրութիւններ) առաջ: Պաղեստինեան հարցը վերստին օրակարգ վրայ դրուած է տասնեակ հազարաւոր զոհերու գնով, բայց հազիւ թէ առջեւ գացած կը թուի ըլլալ:

Տարածաշրջանը այսօր կ’ապրի պարապութիւն մը, յատկանշուած՝ յստակ ղեկավարութեան մը կամ հեղինակութեան մը ժամանակաւոր բացակայութեամբ: Մոռցէք միաբեւեռութեան կամ բազմաբեւեռութեան մասին խօսքերը: Միջին Արեւելքը անբեւեռ է: Ոչ ոք պատասխանատւութիւն կ’ուզէ ստանձնել: Միացեալ Նահանգները չշահագրգռուած, անարդիւնաւէտ գերպետութիւն է, իսկ անոր մեծապետական մրցակիցները՝ նոյնպէս: Ծոցի երկիրները չեն կրնար լեցնել այդ պարապութիւնը: Իսրայէլ նոյնպէս չի կրնար, իսկ Իրան կրնայ միայն խառնաշփոթութիւն ստեղծել: Մնացեալ բոլորը հանդիսատես են, շրջապատուած՝ տնտեսական հարցերով եւ օրինականութեան տագնապներով: Այդ մէկը իրականութիւն էր նաեւ 7 հոկտեմբերէն առաջ: Պատերազմը պարզապէս վանեց պատրանքները:

Կրեկ Քարլսթրոմ
(Թարգմանեց՝ Վ. Թ.)
Foreign Affairs
6 մարտ 2024