Featured

ՀԲԸՄ – ՀԵԸ-ի «Վահրամ Փափազեան» թատերախումբը կը ներկայացնէ Ռէյ Գունիի «Հայրս ո՞վ է» կատակերգութիւնը (զաւեշտախաղ, ֆարս), բեմադրութեամբ՝ Վաչէ Տօնէրեանի:

Ներկայացումները տեղի կ’ունենան ուրբաթ 10, շաբաթ 11 (կալա), կիրակի 12, եւ ուրբաթ 17, շաբաթ 18, կիրակի 19 մայիս 2024 երեկոյեան ժամը 8:30-ին, Յակոբ Տէր Մելքոնեան թատերասրահին մէջ:

Ռէյ Գունիի «Հայրս ո՞վ է» (բնագիրը՝ «It Runs in the Family», Ray Cooney) զաւեշտախաղին պատմութիւնը կը պատահի հիւանդանոցի մը մէջ եւ գլխաւորաբար կը դառնայ տոքթ. Տէյվիտ Մորթիմորի շուրջ՝ յարգուած բժիշկ մը, որ կը գտնուի նոր իրագործումներու սեմին եւ այս իմաստով կարեւոր դասախօսութիւն մը պատրաստելու վրայ է, երբ անսպասելիօրէն կը յայտնուի իր հին բարեկամուհիներէն՝ Ճեյն Թէյթը: Ան կը բացայայտէ, թէ տարիներ առաջ իրենց սիրային արկածախնդրութենէն ծնած է աղջնակ մը, որ այժմ կը գտնուի հիւանդանոցին մէջ եւ կ’ուզէ իր հօրը հանդիպիլ: Մորթիմօր կը փորձէ ամէն գնով արգիլել, որ այս գաղտնիքը հրապարակուի: Խառնաշփոթ վիճակ մը, քաոս կը յառաջանայ, երբ ան կը դիմէ իր պաշտօնակիցին` տոքթ. Հիւպըրթ Պոննիի օգնութեան:

Կը սկսի տողանցել թիւրիմացութիւններու շարան մը այն անձերուն մասին, որոնք ելումուտք կ’ունենան բեմին վրայ: Տոքթ. Մորթիմըրի սուտերը իրարու կը յաջորդեն, մեղսակցութեամբ՝ Տոքթ. Պոննին եւ օրիորդ Թէյթի: Մուտքերով եւ ելքերով հարուստ այս թատերախաղին խելագարներու խումբը, միշտ թիւրիմացութեամբ զուարճալի վայրկեաններ կը ստեղծէ՝ իր տարօրինակ եւ փոփոխամիտ կերպարներով:

Այս թատերախաղը անընդհատ խնդուք պատճառող ներկայացում մըն է, առիթ մը՝ հանդիսատեսը դուրս բերելու իր ճնշող առօրեայէն:

Թէեւ հիմնականօրէն կատակերգութիւն մը, սակայն այս փիեսը կը շօշափէ պատասխանատւութեան եւ անցեալի արարքներու հետեւանքները կրելու պարտաւորութեան թեմաները, ու կ’արծարծէ այն ծայրայեղ միջոցները, որոնց կը դիմեն մարդիկ պահելու եւ պաշտպանելու իրենց հանրային դիմագիծը, երբ մանաւանդ անոր խոցելիութիւնը երեւան գայ:

«Վահրամ Փափազեան» թատերախումբի այս ներկայացումներուն առիթով դիմեցինք բեմադրիչ Վաչէ Տօնէրեանին՝ հարց տալով, թէ ինչո՞ւ այս ընտրութիւնը: «Այս օրերուն չեմ ուզեր աւելի ծանր թեմաներով գործեր հրամցնել հանդիսատեսին: Այս ստեղծագործութիւնը երկար տարիներ ներկայացուած է համաշխարհային բեմերու վրայ, Եւրոպայէն մինչեւ Ամերիկաներ: Ի վերջոյ, կատակերգութիւնն ալ թատերգութեան ժանր է: Նոյնիսկ ամենէն լուրջ թատերախաղերու պարագային, թատրոնին գլխաւոր նպատակներէն մէկը ժամանցն է հանդիսատեսին մարդկային բարդ վիճակներ հրամցնելու ճամբով՝ յուզում, պոռթկում կամ խնդուք ու ծիծաղ պատճառելով: Ես անգամ մը եւս խնդուքը ընտրեցի», ըսաւ Տօնէրեան՝ աւելցնելով. «Այսօր շատ դժուար աշխատանք է ներկայացում պատրաստելը, բոլորէն մեծ զոհողութիւն կը պահանջէ, թէ՛ դերակատարներ եւ թէ՛ վարչական ու օժանդակ մարմիններ: Շնորհակալ եմ բոլորին»:

Մենք ալ մեր կարգին յաջողութիւն կը մաղթենք բեմադրիչ Վաչէ Տօնէրեանին ու «Վահրամ Փափազեան» թատերախումբի բոլոր անդամներուն:

Վարձքը կատա՛ր բոլորին:

Բուն անունով՝ Ռոստոմ Յովնանի Խաչատուրեան:

Ծնած է Թիֆլիս, 1782-ին, շուշեցի հայ վաճառականի ընտանիքի մէջ:

Ռոստոմ 11 տարեկան էր, երբ հայրը, գործը ընդարձակելու նպատակով,  երկու մեծ որդիներուն հետ  կը մեկնի Թիֆլիս՝ Ղարաբաղի մէջ  ձգելով կինը, երկու աղջիկներն ու Ռոստոմը: Գործերը յաջող ընթացք ունենալնուն՝ տարի մը ետք ան քովը կը կանչէ ընտանիքին մնացեալ անդամները: Ճամբան թաթարներ կ’առեւանգեն Ռոստոմը, որ այնուհետեւ ձեռքէ-ձեռք կը վաճառուի եօթը անգամ՝ ի վերջոյ յայտնուելու  համար Պոլսոյ ապարանքներէն մէկուն մէջ:

       1797-ին  նոր տէրը   կը նուիրէ զայն  եգիպտոսի կառավարիչին՝ իբրեւ անոր մամլուքը[1] (مملوك): Այս վերջինի մահով՝ զայն ձեռք կ’անցընէ ինչ-որ շեյխ էլ-Պաքրի մը, որ իր կարգին 1799-ին զայն, գեղեցիկ ձիու մը հետ,  կը նուիրէ Եգիպտոսը տարի մը առաջ նուաճած  Նափոլէոն Պոնափարթին:

       Այն օրէն ետք եւ ամբողջ 16 տարի Ռոստոմ  շուքի մը պէս պիտի հետեւի իր նոր տիրոջը ու անձնուիրաբար  պիտի  ծառայէ անոր՝ մինչեւ այս վերջինին  Էլպա կղզի  աքսորը՝ 1814-ին:

                                                                   *   *   *

Նափոլէոն արտասովոր համակրանք  եւ վստահութիւն  կը տածէ Ռոստոմի հանդէպ, որ այնուհետեւ կը դառնայ իր հաւատարիմ  արբանեակը  կեանքի բոլոր վերիվայրումներուն մէջ:

Փարիզ վերադարձին՝ իր հետ կը բերէ զայն եւ կը նշանակէ իր առաջին թիկնապահը ի շարս այլոց: Կը թոյլատրէ, որ հանդիսաւոր առիթներու ան կրէ իր եգիպտական տարազը (տեսնել նկարը), ինչպէս նաեւ անոր կը յատկացնէ իր յարկաբաժնին  նրբանցքին մէջ  մահճակալ մը, ուրկէ Ռոստոմ անխափան կրնար հսկել տիրոջ ապահովութեան վրայ: Նուազագոյն վտանգի մը շշուկներուն ի լուր՝ ան չէր վարաներ մահճակալը փոխադրելու Նափոլէոնի ննջասենեակի սեմին, որպէսզի դաւադիրները նախ եւ առաջ զի՛նք դիմակայէին՝ տիրոջը հասնելէ առաջ: 

Նափոլէոն այս բոլորին տեղեակ էր, կը նկատէր այս բոլորը եւ  ըստ այնմ ալ կը գնահատէր զայն թէ՛ իր յատուկ վերաբերումով,  թէ՛այլազան նուէրներով:        

Ան գիտէր, որ պատերազմի ամենաթէժ պահերուն իր կողքին ունէր Ռոստոմը, որ արթուն կը հսկէր իր ապահովութեան վրայ, ինչպէս եւ կերուխումի պահերուն, ուր մէկ առ մէկ կը քննէր Նափոլէոնի իւրաքանչիւր պնակը, գաւաթը, ուտելիքն ու խմիչքը՝ առաջինը  ի՛նք համտեսելով ու ապա դնելով զանոնք տիրոջ տրամադրութեան տակ:

Ռոստոմ մասնակցեցաւ Նափոլէոնի բոլոր պատերազմներուն անխտիր՝ միշտ յիշելով իր ծագումն ու ազգութիւնը եւ յաջողեցաւ օգտագործել իր վարկը մէյ մը Իտալիոյ  մէջ, երբ Նափոլէոն փակել կու տար բոլոր իտալական վանքերը, սակայն կը խնայէր Մխիթարեաններու  Սուրբ Ղազարին՝ յատուկ հրամանագիրով մը   «գիտական ակադմիա» հռչակելով զայն, որուն ոչ մէկ վտանգ կը սպառնար: Ան իր ազգային պարտականութիւնը կատարեց նաեւ Մոսկուայի արշաւանքի  առթիւ. երբ  Նափոլէոն  այստեղ հրամայեց այրել ամբողջ քաղաքը, ապա  Ռոստոմի միջնորդութեամբ խնայուեցաւ Հայոց թաղամասին, ուր կը գտնուէր նաեւ եկեղեցին. Նափոլէոն  պահակներ կարգեց անոր, որպէսզի կանխուի ամէն վտանգ:

                                                     *   *   *

Մոսկուայի անյաջող արշաւանքէն ետք, երբ Եւրոպական միացեալ բանակները արշաւեցին Ֆրանսա՝ պատժելու համար Նափոլէոնը, ան թակարդուեցաւ Փարիզի մերձակայքը՝ Fontainebleau ապարանքին մէջ, ուր եւ որոշեց անձնասպան ըլլալ. առ այս՝  հարկ եղած զէնքը խնդրեց  Ռոստոմէն, որ, ոչ միայն չհայթայթեց զայն, այլեւ փախուստ տուաւ  դէպի Փարիզ, ու ընտանիքին հետ հաստատուեցաւ Փարիզի մերձակայքը՝ Տուրտան գաւառակը:

Տասնվեց տարուան մէջ առաջին անգամ  ըլլալով Ռոստոմ կը լքէր իր տէրը այն մտավախութեամբ, որ յաղթական տէրութիւնները կրնային զինք տիրասպանութեամբ ամբաստանել:

Նափոլէոն  ձերբակալուեցաւ ու 1814-ին աքսորուեցաւ իտալական Էլպա կղզին, ուրկէ 300 օր ետք փախուստին ու վերադարձին Փարիզ՝ ան այլեւս չուզեց  տեսնել Ռոստոմը:

Չուշացաւ նափոլէոնի վերջնական աքսորը, Վաթերլոյի պարտութենէն ետք 1815-ին՝  դէպի Սուրբ Հեղինէ կղզին, ուր Ռոստոմ նմանապէս չընկերացաւ անոր, այլ հարց թէ նման  արտօնութիւն մը կրնա՞ր ունենալ:

                                                        *   *    *

Շուրջ տասը տարուան նստակեաց կեանքէ մը ետք Ռոստոմ, հաւանաբար 1826-ին,   այցելեց Թեհրան, ասկէ Թիֆլիս, ուր  ան ընդունուեցաւ  Կովկասի ռուս կառավարիչ Երմոլովի կողմէ: Իբրեւ ջոկատի հրամանատար մասնակցեցաւ ռուս-պարսկական պատերազմին եւ Ղարաբաղի ազատագրումէն ետք՝ 1828-ին,  հաստտաուեցաւ հայրենի Շուշի քաղաքին մէջ, ուր մնաց երկու տարի: Որմէ ետք վերադեարձաւ Փարիզ՝  ընտանիքին  քով:

Ռոստոմ վերջին անգամ հանդիպեցաւ  Նափոլէոնին 1840-ին, երբ անոր աճիւնները Ֆրանսա բերուեցան ու տեղի ունեցաւ  պատշաճ յուղարկաւորութիւնը: Ան գլխահակ մասնակցեցաւ  թափօրին՝ քալելով առաջին շարքէն:

Այնուհետեւ վերջնականապէս հաստտաուեցաւ Տուրտան, ուր եւ կնքեց իր մահկանացուն 1845-ին:

Մահէն կարճ ժամանակ առաջ ան գրեց իր յուշերը՝ «Նափոլէոն Ա.-ի մամլուք Ռուստամի յուշերը», որոնք հրատարակուեցան 1866-ին եւ այնուհետեւ   թարգմանուեցան բազմաթիւ լեզուներու, ինչպէս անգլերէնի, իտալերէնի, ռուսերէնի, վրացերէնի ու հայերէնի:

Ռոստոմի պատկերը գծած են բազմազթիւ նկարիչներ, եւ բազմաթիւ գրագէտներ ակնարկած են անոր գործունէութեան, ինչպէս Պալզաք, Ստենդալ, Տոլստոյ, Դոստոեւսկի եւ ուրիշներ:

Անոր շիրիմը կանգուն կը մնայ Տուրտանի մէջ՝ արժանանալով պատշաճ գուրգուրանքի ու յիշատակութ-եան: Իսկ տան մուտքին  զետեղած են ցուցանակ մը:

Անձնական կեանքը

Նափոլէոն,  անձնապէս շահագրգռուած ըլլլաով Ռոստոմի   բարօրութեամբ,  խրախուսած էր զայն,  որ  ամուսնանայ իր կնոջը՝ Joséphine Beauharnais-ի մէկ մերձաւորին հետ, որ կը կոչուէր Douville. այդպէս ալ ըրաւ: Ամուսնութիւնը տեղի ունեցաւ 1806-ին.  բոլոր ծախսերը ստանձնեց Նափոլէոն ինքը: 

Ռոստոմ ունեցաւ մանչ մը եւ աղջիկ մը: Մանչը հետագային դարձաւ ֆրանսայի լիազօր ներկայացուցիչը Թունուզի մէջ: Ունեցած է Edmond Rosdam անունը կրող թոռ մըն ալ, որուն ճակատագիրը անյայտ է. ոմանք, ինչպէս Wikipedia-ն, այս Ռոստամը կը շփոթեն ֆրանսացի համբաւաւոր թատերագիր Edmond Rostand-ով՝ Cyrano de Bergerac-ի հեղինակով, ինչ-որ մեծ թիւրիմացութիւն է եւ  ոչ մէկ կապ ունի իրականութեան հետ:

Ան պետական որեւէ հատուցումի չարժանացաւ նոր իշխանութեան կողմէ, փոխարէնը  օրուան թագաւորը՝  Louis Philippe, անոր կնոջը  վստահեցաւ քաղաքի թղթատարական ծառայութեան տնօրէնութիւնը, որ իրենց պարգեւեց տնտեսական համեստ ինքնաբաւութիւն մը:

Յաւելուած

Հետեւեալը կը կցեմ՝ առնելով Փարիզի «Նոր  Յառաջ»-ի 12/10/2013-ի թիւէն.

«Նափոլէոնի մամլուք թիկնապահի՝ Ռուստամ Ռազայի յիշատակը այս տարի եւս նշուեցաւ Փարիզեան շրջանի մօտակայ քաղաքներէն Տուրտանի գերեզմանատան մէջ, ուր կը գտնուի անոր  շիրիմը:

2007-էն ի վեր Ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներու միութեան կողմէ կազմա-կերպուող արարողութեան այս տարի ներկայ էին շուրջ 100 հոգի: Հոն էին ֆրան-սահայ նախկին ռազմիկներ՝ իրենց դրօշներով, որոնց մէջ «Մանուշեան»-ի խումբէն՝ 96-ամեայ Արսէն Չաքարեան, Ֆրանսայի մէջ Հայաստանի դեսպանատան նորա-նշանակ զինուորական կցորդ Գարեգին Մարգարեան, ինչպէս նաեւ այս տարի առաջին անգամ ըլլալով «Նափոլէոնեան յիշատակ»-ի ֆրանսական միութեան անունով՝ Ժաք Մասէ:

Հինգշաբթի, հոկտեմբեր 3, ժամը 11-ին, Ռուստամի շիրիմին առջեւ սկսաւ արարողութիւնը:  Ճառեր          արտասանեցին Տուրտանի քաղաքա-պետ Օլիվիէ Լըկուա, որ յայտարարեց, թէ գալ տարի գերեզմանատան մուտքին պիտի զետեղուի Ռուստամի յուշարձանը, Ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներու միութեան նախագահ Անթուան Պաղտիկեան, որ շեշտեց Ռուստամ Ռազայի անգնահատելի կարեւորութիւնը Ֆրանսահայութեան եւ ի մասնաւորի՝ Ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներու միութեան համար, որ զինք կ’ընդունի իբրեւ այն  առաջին հայ ռազմիկը, որ պատերազմած է Ֆրանսայի դրօշի ներքոյ 1799-էն ի վեր։  Ան յիշեցուց Ռուստամ հերոսի այժմէականութիւնը, որ, ծառայելէ ետք Նափոլէնի, վերադարձած է Թիֆլիս, միանալով զօրավար ռուսական բանակին՝ պատերազմած է Ղարաբաղի անկախութեան համար:

Ծաղկեպսակներու զետեղումէն ետք նախ հոգեհանգստեան պաշտօն կատարուեցաւ Շաւիլի եկեղեցւոյ հովիւ Գուրգէն վ. Աղապապեանի կողմէ :

Այս տարի քաղաքապետը առաջին անգամ ըլլալով ներկաները հրաւիրեց քաղաքապետարան՝ բաժակ բարձրացնելու Ռուստամի յիշատակին, որմէ ետք ցերեկոյթը շարունակուեցաւ տեղւոյն գողտրիկ ճաշարաններէն մէկուն մէջ՝ առիթ ընծայելով Ռուստամ Ռազայի անձին եւ հայ–ֆրանսական կապերուն անոր ներդրումին անդրադառնալու: Հոն խօսք առաւ նաեւ Լուսինեաններու գերդաստա-նի ներկայացուցիչ մը: Ընթերցուեցան Ռուստամի նուիրուած հրատարակութիւննե-րէ խորհրդանշական էջեր՝ հետաքրքրական մանրամասնութիւններով»:

Այդ նո՛յն օրուան անդրադարձած է նաեւ «Արմէնպրես»-ը.

«Ֆրանսիայի Դուրդան քաղաքում հոկտեմբերի 3-ին կայացել է Նապոլէոն Բոնապարտի թիկնապահ, հայազգի մամլուք Ռուստամ Ռազայի յիշատակին նուիրուած միջոցառում: Ինչպես հաղորդում է  «Արմենպրես»-ը` ֆրանսահայ նախկին ռազմիկների եւ դիմադրողականների միութեան նախաձեռնությամբ յարգանքի տուրքի մատուցման արարողութեանը մասնակցել են Դուրդանի քաղաքապետ Օլիվիէ Լըգուան, տեղական կառավարման մարմինների ներկայացուցիչներ, ֆրանսիացի եւ ֆրանսահայ նախկին ռազմիկներ, հայ հոգեւոր սպասաւորներ եւ այլ հրաւիրեալներ: Միջոցառմանը ներկայ են եղել նաեւ Ֆրանսիայում ՀՀ դեսպանութեան նորանշանակ ռազմական կցորդ Գարեգին Մարգարեանը եւ դիւանագիտական անձնակազմի ներկայացուցիչներ: Ներկաները ծաղկեպսակներ են զետեղել Դուրդանի գերեզմանատանը գտնուող Ռուստամ Ռազայի շիրմաքարին, այնուհետեւ հնչել են Ֆրանսիայի եւ Հայաստանի պետական օրհներգերը»:

                [email protected]                                                                Արմենակ Եղիայեան

[1] Բառացի կը նշանակէ  սեփականութիւն: Զինուորական դաս Հին Եգիպտոսի մէջ, որ կը բաղկանար քրիստոնեաներէ   խլուած ու իբրեւ իսլամ  կրթուած ու մարզուած զինուոներէ եւ անոնց սերունդ-ներէն: Համազօրն է թրքական «ենիչերի»-ներուն:

Հետաքրքրական է այս գրութեանս պատմութիւնը, որովհետեւ 2023 փետրուարին, Տաուտիէի մասին պատրաստած հաղորդումս ու տեսագրութիւնը, անցեալ ամսուան մէջ, երբ Վազգէն Քէլխաչերեան կ’այցելէ Ժան Տէր Գէորգեանին՝ իր բջիջայինով անոր ցոյց կու տայ յիշեալ տեսագրութիւնը, եւ Ժան Տէր Գէորգեան, որ Տաուտիէ ծնած է, դիտելով Տաուտիէի մասին տեսագրութիւնը՝ գոհունակութեամբ շնորհակալ կ’ըլլայ, որ այս հաղորդումն ու տեսագրութիւնը պատրաստած եմ: Վազգէն Քէլխաչերեան whatsApp-ով զիս տեղեակ պահեց իր հանդիպիպումին եւ տեղի ունեցած խօսակցութեան մասին:  Իրա՛ւ որ ուրախացայ. անմիջապէս հեռաձայնեցի Վազգէնին՝ շնորհակալութիւն յայտնելու:  Զրոյցին ընթացքին, Վազգէնէն խնդրեցի, որ իր յաջորդ այցելութեան տեղեկութիւններ քաղէ Ժան Տէր Գէորգեանի մասին՝ անոր կենսագրութեան առնչուող հարցումներ ուղարկելով:  Սիրայօժար, Վազգէն ճիգ չխնայեց եւ Ժան Տէր Գէորգեանին այցելութիւններ տալով քաղեց այն ինչ որ կարելի էր նօթագրել՝ նկատի ունենալով Ժան Տէր Գէորգեանի յիշելու դժուարութիւնը՝ մոռացկոտութիւնը:  Բայց տեսէք ինչ պատահեցաւ: Նախ աննկատ, բայց երբ Վագգէն կը բացատրէ Ժանին, որ Շաքէ Մանկասարեանը նպատակ ունի յօդուած մը գրելու իր մասին, այդ միջոցին, Ժան Տէր Գէորգեան կը յիշէ ու կ’ըսէ. «ինծի ծանօթ է այս անուն-մականունը, ո՞ւր կարդացած եմ» կը մտմտայ ու ահա կը պատահի անակնկալը.  գրադարանէն կը բերէ Գէորգ Պետիկեանի գիրքը՝ ԲԱՐԵՒ ՀԱԼԷՊ, հրատարակուած 2007-ին, Համազգայինի Սուրիոյ Վարչութեան հրատարակութեամբ, ուր գրուած է մեկենասներ Շաքէ Մանկասարեան եւ Մարք Կրոկըն…: Ժան հարց կու տայ Վազգէնին, թէ նո՞յն Շաքէն է, որ իմ մասիս պիտի գրէ: Այո՜..

 Ժան Տէր Գէորգեան զաւակն է ծագումով Այնթապցի Նազարէթ Տէր Գէորգեանի եւ Ալիս Նալպանտեանի: Հայրը՝ Նազարէթ իր մօր հետ գաղթած է Այնթապէն Հալէպ, 1920-ին:

1931-ին, Նազարէթ Տէր Գէորգեան կ’ամուսնանայ Ալիս Նալպանտեանի հետ: 1936-ին, բնակութիւն կը հաստատեն Տաուիտիէ արուարձանը, ուր Վարդանեան վարժարանին եւ հոգաբարձութեան հիմնադիր անդամներէն մէկը եղած է Նազարէթ Տէր Գէորգեան, ինչպէս նաեւ՝ տեղւոյն Ս.Վարդան եկեղեցւոյ խնամակալութեան: Նազարէթ եւ Ալիս կը բախտաւորուին  7 զաւակներով՝  5 մանչ եւ 2 աղջիկ: Ժան չորրորդ զաւակն է: Նազարէթ հմուտ ձուլագործ էր:

Ժան Տէր Գէորգեան ծնած է 1938-ին, Հալէպ, Տաուտիէ արուարձան: Ուսումը ստացած է Հալէպի Կիլիկեան վարժարանին մէջ, ուրկէ շրջանաւարտ եղած է 1950-1951 տարեշրջանին՝ գնահատելի յաջողութեամբ: Հակառակ իր ջերմ ցանկութեան, ան հնարաւորութիւն չէ ունեցած ուսումը շարունակելու եւ նետուած է կեանքի ասպարէզ ու դարձած՝ առեւտրական: Ինքնաշարժերու ռատիո-ժապաւէնի նորոգութեան եւ վաճառքի ասպարէզին մէջ հմտանալով, իր սեփական գործատեղին հիմնած է 1960-ին եւ նոյն ասպարէզին մէջ աշխատած մինչեւ 1999:

Ան կանուխէն իր ներդրումը ունեցած է ազգային–հասարակական կեանքին մէջ։ Եղած է Ն.Ս.Մ.Մ.–ի վարչութեան անդամ 1962–1966, Հ.Մ.Մ.–ի վարչութեան ատենապետ՝ 1967–1971 եւ Ֆութպոլի Պետական համադաշնակցութեան անդամ: Ան մաս կազմած է Ս.Դ. Հնչակեան կուսակցութեան Վարիչ Մարմնին, 1967-1971։

Մարզական կեանք

1960-1970 տարիներուն, Ժան Տէր Գէորգեան ատենապետն էր Հալէպի Հ.Մ.Մ. ակումբին: Տեղին է նշել, որ Ժան եղած է միակ հայ անդամը Հալէպի ֆութպոլի Ֆետերասիոնին 1961-1969 տարիներուն եւ Հալէպի ֆութպոլի հաւաքական խումբերուն: 60-70-ական թուականներուն, ան Լիբանան հրատարակուող «Արարատ» թերթի մարզական բաժնի թղթակիցն էր Հալէպի մէջ: 

Ժան ուրախութեամբ կը վերյիշէ այդ տարիները ու կը պատմէ, թէ ինչպէ՛ս Հալէպի ֆետերասիոնին հետ համատեղ ջանքերով կը հրաւիրեն Արարատ խումբը: Հ.Մ.Ը.Մ-ի օրուան վարչութիւնը ընթրիքի երեկոյ մը կը սարքէ ի պատիւ «Արարատ» խումբին: Ժան կը պատմէ, թէ հրաւիրած են նաեւ Հայաստանի պասքէթպոլի խումբը, որ  հանդիպումներ կ’ունենայ Հալէպի պասքէթպոլի հաւաքականին հետ, ապա՝ Հ.Մ.Ը.Մ-ի եւ Հ.Մ.Մ խումբերուն հետ:  :

Առ ի հետաքրքրութիւն «ԱՐԱՐԱՏ» խումբին մասին, հոս նշեմ, որ  պեղումներուս շնորհիւ, «Ազդակ» օրաթերթի 24 դեկտեմբեր 1964-ի թիւէն (էջ 2) քաղած տեղեկութեանս համաձայն, 1964-ին, Հայաստանի Ֆութպոլի ախոյեան «Արարատ» խումբը իր շրջապտոյտը աւարտելէ ետք Լիբանանի մէջ՝ կ’անցնի Դամասկոս, ապա Հալէպի մէջ կ’ունենայ երեք հանդիպում:

Ա. հանդիպում՝ Հ.Մ.Մ.-Ահլի խառն խումբին դէմ, Բ. հանդիպում՝ Հ.Մ.Ը.Մ.- Հ.Մ.Մ.-Ահլի խառն խումբին դէմ, Գ. հանդիպում՝ Արարատ ընդդէմ Հ.Մ.Ը.Մ.-ի:

Ա. հանդիպում. կիրակի, 13 դեկտեմբերին, Հալէպի քաղաքապետարանի դաշտին վրայ, բազմահազար հանդիսականներու ներկայութեան տեղի կ’ունենայ հանդիպումը «Արարատ»-ի եւ Հալէպի Հ.Մ.Մ.-Ահլի խառն խումբերուն միջեւ, իրաւարարութեամբ պրն. Տէշշէնի:  Մրցումը վերջ կը գտնէ 2-1, ի նպաստ Հայաստանի ախոյանին:

Բ. հանդիպում . չորեքշաբթի 16 դեկտեմբերին տեղի կ’ունենայ Արարատ – Հ.Մ.Ը.Մ.- Հ.Մ.Մ.-Ահլի խառն խումբին դէմ մրցումը, կ’աւարտի 2-1, դարձեալ ի նպաստ Արարատին:

Գ. հանդիպում . կիրակի, 20 դեկտեմբերին նոյնպէս Հալէպի քաղաքապետարանի դաշտին վրայ, շուրջ 20.000 հոգիի ներկայութեան տեղի կ’ունենայ «Արարատ» – Հ.Մ.Ը.Մ. հանդիպումը, բարձր հովանաւորութեամբ Հալէպի նահանգապետ Ն.Վ. զօրավար Մամտուհ Էլ Ճապիի: Խաղը վերջ կը գտնէ 2-1, դարձեալ ի նպաստ «Արարատ»ի (Ազդակի Թղթակից, Հալէպ, Ճանօ):

60-ական թուականներու ֆութպոլի մարզիկներէն կը յիշէ Անդրանիկ Մալեան (Հ.Մ.Ը.Մ. –ի եւ Հալէպի հաւաքականէն), Աւետիս Գաւլաքեան (Վասպուրական եւ Հալէպի հաւաքականէն), Միհրան Կոստանեան ( Հ.Մ.Մ.), Հալէպի հաւաքականէն Ապտել Քատեր Մճուեզ եւ եղբայրը՝ իրաւարար Մուսթաֆա Մճուեզ:

60-ականներուն Ս.Դ. Հնչակեան կուսակցութեան ակումբը նախ գտնուած է Հ.Մ.Ը.Մ. ակումբի դէմի թաղը, Թիլել փողոց: 70-ականներուն սկիզբը, ակումբը տեղափոխուած է կաթողիկէ համայնքի Առաջնորդարանի դէմի շէնքը, Թիլել փողոց: Ներկայիս, Հ.Մ.Մ.-ի եւ Ն.Ս.Մ.Մ. ակումբը կը գտնուի Ազիզէի շրջանը:

Ժան Տէր Գէորգեան, կը յիշէ նաեւ տաներէց քահանաները՝ Տէր Շահէ քնհյ. Մասոյեան, Տէր Հայկազ քնհյ. Մասոյեան, Տէր Գառնիկ քնհյ. Չափանեան: Նաեւ՝ Բերիոյ Թեմի Առաջնորդները՝ Գերշ. Տաթեւ Սրբազան Սարգիսեան (1968-1977), Սուրէն Սրբազան Քաթարոյեան (1977-2004):

 

Ժան Տէր Գէորգեան եղած է ընթերցասէր ու կը շարունակէ կարդալ: 1960-ականներուն, Հալէպի, Թիլելի վրայ գտնուող «Հոգետուն»-ի մուտքէն դէպի բակի աջ կողմի աստիճաններով տասնեակ անգամներ բարձրացած է Հ.Մ.Ը.Մ-ի «Քրիստափոր Գրադարան» ու փոխ առնելով կարդացած է գրադարանին գիրքերուն մեծ մասը: Ժան ո՛չ միայն անյագօրէն կարդացած է գիրքեր, այլեւ գիրքեր գնելով ու երբեմն ալ նուէր ստանալով պահած է իր շատ սիրելի գրադարանին մէջ: Եւ ահա՛ վաստակաշատ գրող Գէորգ Պետիկեանի «Բարեւ Հալէպ» գիրքը նուէր ստանալու Ժանին պատմութիւնը:

Գէորգ Պետիկեանի սրտակից ընկեր-բարեկամ հանգուցեալ  Տիգրան Թիւֆէնքճեանի կինը Սոնան, որ Ժան Տէր Գէորգեանի ազգականն է, հեղինակ Գէորգ Պետիկեանի «Բարեւ Հալէպ», «Սա Մեր Բոլորին Հալէպն է» գիրքերը բերած է Ժանին եւ խոստացած միւս գիրքերն ալ բերել:

Ժան Տէր Գէորգեան բազմաթիւ առիթներով հրաւիրուած է հայրենիք եւ մեծապէս նպաստած սփիւռք-հայրենիք մշակութային կապերու ամրապնդման: Այդ տարիներուն, հանդիպումներ ունեցած է հայրենիք-սփիւռք մշակութային կապերու նախագահութեան անդամ ակադեմիկոս Վարազդատ Յարութիւնեանի հետ (ծնած Վան, 1909 –մահացած Երեւան, 2008՝ 98 տարեկանին):

1970-ին, Հայաստան տարած է RUBY էսթրատային ճազ նուագախումբը, որ 9 ելոյթներով հանդէս եկած է Հայաստանի Պետական Ֆիլհարմոնիայի դահլիճին մէջ եւ ամէն անգամ ալ լեփ-լեցուն՝ ոգեւորելով Հալէպէն եւ յատկապէս Տաուտիէն ներգաղթած հայերը: Նուագախումբը հանդէս եկած է նաեւ Գիւմրիի մէջ (Լենինական այդ օրերուն): Այդ ելոյթներուն խօսնակը եղած է Ժան Տէր Գէորգեան: RUBY ճազ նուագախումբին ղեկավարն էր յայտնի ջութակահար Սուրէն Գահուէճեան (ծնեալ՝ Հալէպ, 1923 -մահացած՝ Լոս Անճելըս, 2016), անդամներ՝ Ճազմէն եւ երգիչ Մարտօ ու դաշնակահար Սագօ Սրապոնեան: Սուրէն Գահուէճեանի ջութակի դասընթացքին հետեւած է Վազգէն Քէլխաչերեան, 1968-ին:

Ժան Տէր Գէորգեան ամուսնացած է Սոնա Պէրպէրեանին հետ, 1971-ին: Բախտաւորուած են երկու դուստրով՝ Ալինա Տէր Գէորգեան, որ աւարտած է Հալէպի պետական համալսարանի անգլերէն գրականութեան բաժանմունքը: 1995-1996 տարեշրջանին, Ալինա դասաւանդած է Հալէպի Կիլիկեան Ճեմարանին մէջ: Ալինա ամուսնացած է Նէոս Գոզմոսի (Ֆիքս) Ս.Յովհաննու Կարապետ եկեղեցւոյ խմբավար, երաժիշտ ու երգեհոնահար՝ Բրշ. Կարօ Կիսրկ. Պարտաքճեանի հետ եւ կը պաշտօնավարէ Աթէնքի Սոֆի Յակոբեան վարժարանին մէջ, որպէս հայերէնի եւ հայոց պատմութիւն ուսուցչուհի: Ունին 2 զաւակ, Սուլա՝ քիմիագէտ եւ Ժանօ՝ տնտեսագէտ: Կասիա Տէր Գէորգեան, որ աւարտած է Հալէպի պետական համալսարանի Ճարտարապետական բաժինը եւ համալսարանական 4 տարիներուն արժանացած է Սուրիոյ հանրապետութեան նախկին նախագահի ողբացեալ զաւկին՝ Պէսէլ Ասատի անուան բարձր մրցանակին: Կասիա ամուսնացած է մանկաբարձ, կանանց վիրաբոյժ Մելքոն Գալայճեանի հետ եւ ունին 2 զաւակ՝ ճարտարապետ Կարին եւ ատամնաբոյժ Ճորճ:

Ենթադրենք որ հրաշքով մը Հայաստան առնուազն ժամանակաւորապէս փրկուեցաւ զինուորական վտանգի տակ ապրելու իր դարաւոր անէծքէն ու առկախուեցաւ անոր սթրեսային առօրեան: Վերջապէս ժամանեց խաղաղութիւնը: Այլեւս գոյութիւն չունի սահմաններու ու հողերու որեւէ տագնապ, ու վերջապէս Հայաստանի համար կարելիութիւն կը ստեղծուի խաղաղ ապրելու:

Ուրկէ՞ պիտի սկսինք:

Վստահ չեմ, որ մենք պատրաստ ենք խաղաղութեան: Մենք այնքա՛ն երկար պատերազմի հոտ շնչած ենք, որ նոյնիսկ վարդերը մեզի համար վառօդ կը բուրեն, իսկ կակաչները կը նոյնանան արեան հետ: Մենք պատրաստ չենք խաղաղութեան` այն առումով, որ եթէ վաղը յանկարծ խաղաղութիւն հաստատուի, կրնայ պատահիլ, որ մենք արագօրէն փուլ գանք՝ աւելի արագ, քան պատերազմներու ժամանակ: Որքան ալ անտրամաբանական հնչեն այս բոլորը, բայց խաղաղութիւնն ալ իր վտանգները ունի, այնպէս ինչպէս ազատութիւնը, անիշխանութիւնը եւ որեւէ բացարձակ երեւոյթ: Հանրապետութեան գոյութեան երեք տասնամեակները զուգահեռ ընթացան Արցախի համար մղուած պայքարով ու Արցախի անունով կատարուած գռեհիկ ոճիրներով: Հիմա ալ խեղդող ու ճնշող ազդեցութիւն ունեցող սահմանազատման գործընթացն է, որ կրկին կ’ընկալուի հակադիր ծայրայեղականութեամբ` դրախտային խաղաղութիւն կամ դժոխային տանջանք համեմատութիւններով:

Բայց եթէ կէս-խաղաղութիւն, կէս-պատերազմ իրավիճակին մէջ, մենք ընդհանուր թշնամիին եւ ընդհանուր վտանգին դէմ առնուազն բնազդային մակարդակով ու ենթագիտակցական մօտեցումներով համախմբուեցանք (շատ խաբուսիկ բառ մը, որուն պէտք է վերապահութեամբ մօտենալ), ապա խաղաղութեան պարագային, մենք իրարու հետ ըլլալու եւ հայկականը պահելու առիթ ընդհանրապէս չունինք:

Մեր քաղաքական ու հասարակական միտքը շատոնց պետականութիւն չի շնչեր: Մենք միայն դադարներ կու տանք ճակատամարտերու միջեւ, իսկ պատերազմը անվերջ կը թուի: Մեր քաղաքական միտքը մնայուն փրկութեան դուռ փնտռելու ու չկործանուելու մղումներ որդեգրած է: Հայերը պարզապէս չեն գիտեր, թէ արդեօ՞ք գոյութիւն ունի աշխարհի ու կեանքի մէջ այնպիսի տարածք ու ժամանակ, երբ պատերազմ չկայ, երբ կոտորած չկայ ու փրկութիւն փնտռելու պատճառ նաեւ չկայ: Արդեօք մենք «ազգ-բանակ» ըսուածը պիտի շարունակե՞նք պահել: Եթէ այո՛, ապա որո՞ւ դէմ, եթէ ո՛չ, ապա ինչո՞վ պիտի փոխարինենք զայն:

Մենք նոյնիսկ կէս-պատերազմ, կէս-խաղաղութիւն վիճակին մէջ, չենք զլացած այլասերելու ու փտածութիւն դրսեւորելու որքան որ կարելի է, ապա ի՞նչ պիտի ընենք խաղաղութեան պարագային: Կը թուի, թէ խաղաղութիւնը այնքա՛ն անիրապաշտ ու անհասանելի երազանք մըն է, որ մենք կը պայքարինք պայքարելու համար: Խաղաղութեան փնտռտուքը դարձած է ուրուականի որս մը, վազք մը ծիածանի ետեւէն, որուն ոչ մէկ ձեւով կարելի է հասնիլ: Անգլիացի գրող Քրիսթոֆըր Փրիսթ իր «Շրջուած աշխարհ» (Inverted World, 1974) գիրքին մէջ կը նկարագրէ հասարակութիւն մը, որուն միակ նպատակը կարելի լաւագոյն, իտէալական կէտին հասնիլն է: Եւ անոնք վիթխարի երկաթուղիներու վրայ դրուած իրենց քաղաքը անվերջ առաջ կը շարժեն, որ հասնին այդ իտէալական կէտին, եւ որքան արագ կը շարժեն քաղաքը, այնքան աւելի անհասանելի կը դառնայ այդ իտէալական կէտը: Ի վերջոյ հասկնալի կը դառնայ, թէ ան պայքար է պայքարի համար, որ վերջակէտ չունի: Բայց խելագարած այդ վազքը դադրեցնելը կարելի չէ, ուրեմն պիտի վազես, մինչեւ շունչդ փչելը, որովհետեւ վազելէն բացի, ուրիշ բան չես գիտեր: 1994-ին, Robert Zemeckis իր «Ֆորեսթ Կամփ» (Forrest Gump) ֆիլմին մէջ լաւապէս ցոյց կու տայ այդ իրավիճակը, երբ կը վազես վազելու սիրոյն:

Ցաւալի է, բայց մինչեւ հիմա մեզ քիչ թէ շատ սթափ պահած է վտանգի զգացումը: Իսկ խաղաղութիւնը շատ իւղոտ ուտելիք է մեզի համար:

Օրինակ, ի՞նչ պիտի առաջադրեն, ինչպէ՞ս պիտի ապրին քաղաքական կուսակցութիւնները: Ի տարբերութիւն Եւրոպայի, ուր կուսակցութիւններ յառաջացան որպէս ընկերային սկզբունքներ առաջադրող երեւոյթներ, հայ իրականութեան մէջ երեք կուսակցութիւններն ալ ստեղծուեցան հայ ժողովուրդի փրկութեան համար՝ թէեւ միահիւսուած ընկերային գաղափարներով: Ու 1991-ին ալ հայկական բոլոր կուսակցութիւններուն խօսոյթը Հայ Դատն էր, Թուրքիա-Ազրպէյճան, պատերազմ եւ այլն: Կուսակցութիւնները ի՞նչ պիտի առաջադրեն երբ խաղաղութիւն ըլլայ: Հայոց պետութիւնը ի՞նչ նպատակներով ու առաջնահերթութիւններով պիտի ապրի, եթէ ստիպուած չըլլայ ամենօրեայ մաքառումներով զբաղիլ: Ի՞նչ պիտի ըլլայ մեր ազգային, պետական հայեցակարգը: Ի՞նչ պիտի առաջարկենք աշխարհին, ի՞նչ պիտի պահանջենք աշխարհէն, ի՞նչ տեսակ յարաբերութիւններ պիտի մշակենք ուրիշներու հետ: Ինչպէ՞ս պիտի զարգանայ մեր գրականութիւնն ու արուեստը, եթէ անկէ դուրս գայ պատերազմական ու հայրենակործան երանգը: Եւ ի վերջոյ, ի՞նչ պիտի ըլլայ մեր տեղը աշխարհի մէջ: Արդեօ՞ք այդ խաղաղութիւնը պիտի չարագացնէ մեր կազմակերպական ճգնաժամը: Ի դէպ, ոչ այնքան անծանօթ տեսակէտ մը գոյութիւն ունի, որ Խորհրդային միութիւնը կարողացաւ դիմանալ ու շուտ չփլուզուիլ այն պատճառով, որ երկրորդ աշխարհամարտին ստիպուած էր համախմբել իր ուժերը՝ չմեռնելու համար, իսկ յաղթանակը անոր կեանքին նոր փայլք տուաւ: Բայց Խորհրդային միութիւնը կործանեցաւ խաղաղութեան ժամանակ, ոչ թէ պատերազմի: Կործանեցաւ՝ թէեւ ունէր աշխարհի մեծագոյն զինանոցը, մեծագոյն բանակներէն մէկը, ամենամեծ տարածութիւնը, ահագին հարստութիւններ: Բայց կործանեցաւ, որովհետեւ ներքուստ դատարկ էր: Գուցէ նաեւ մենք:

Համաձայն եմ, որ որոշ առումով, այս բոլորը կրնան անհեթեթ թուիլ, արծարծուած հարցերը` եւս: Բայց նայէցէք մեր իրականութեան: Արդեօ՞ք ան ամբողջովին հասկնալի ու տրամաբանական է: Արդեօ՞ք այն բոլորը, զորս կատարած ենք մինչեւ հիմա լրիւ արդարացուած եղած են ու գիտակցուած անհրաժեշտութեամբ: Մենք, որ չենք հասկցած ո՛չ յաղթանակին ու ո՛չ ալ պարտութեան արժէքը, ինչպէ՞ս պիտի հասկնանք խաղաղութեան իմաստը:

Մենք պիտի զարգանանա՞նք խաղաղութեան ժամանակ, թէ՞ արմատացած կաշառակերութիւնն ու ու անմակարդակ կենցաղավարութիւնը այլեւս թոյլ պիտի չտան, որ մենք դուրս գանք մեր ներքին այլանդակուած ներաշխարհէն: Թերեւս այդ ժամանակ մենք այլեւս այսքան հայ ըլլալու պահանջ պիտի չունենանք: Երբ վտանգի զգացումը անցնի, թերեւս մենք այլեւս չհասկնանք ալ, թէ ինչը պահենք, իսկ ինչը` ոչ: Չէ որ այդ մէկը գոնէ վերջին երեսուն տարին մենք չհասկցանք: Մենք չենք հասկցած, թէ խաղաղութիւնը մեր ինչին է պէտք, մեզի հաճելի սկսած է թուիլ այս կիսաբանտային ու կիսապատերազմական վիճակը: Եթէ մենք հասկնայինք խաղաղութեան իմաստն ու արժէքը, մենք շատոնց այնպէս կ’ընէինք, որ պատրաստուինք խաղաղութեան: Խաղաղութեան, ոչ թէ զիջումներու ու հող յանձնելու: Մենք նման անամօթութիւն չէինք դրսեւորեր եւ Հանրապետութիւնը չէր փուլ գալ այսօր` պարտուած ու թուլցած: Որովհետեւ կը գիտակցէինք, թէ ինչո՞ւ խաղաղութիւն կը ցանկանք ու ինչ պիտի ընենք խաղաղութեան ժամանակ: Բայց ո՛չ: Մենք մեզի շատ լաւ կը զգանք այս իրավիճակին մէջ: Մենք յարմարած ենք այս վիճակին: Մենք խաղաղութիւն չենք ուզեր, որովհետեւ չենք գիտեր, թէ ան ինչ է: Մեր տեսած միակ խաղաղութիւնը ուրիշին պարտադրած շղթան է. խաղաղութեան հայկական ձեւը գոյութիւն չունի:

Ուրեմն ի՞նչ: Ուրախանա՞նք, որ խաղաղութիւն պիտի չըլլայ ու մենք դեռ պիտի շարունակենք անվերջ թշնամիներ ընդունիլ ու ճամբել: Որ մենք մի՛շտ պիտի ապրինք զինուորի գիտակցմամբ: Որ մեր հայրենիքը մի՛շտ պիտի գտնուի յարձակման վտանգի տակ, իսկ հայ տղամարդը` զէնքի հետ պիտի քնանայ:

Քաւ լիցի, այս բոլորը որեւէ մէկը իբրեւ ծաղրանք չառնէ կամ զիջումային քողարկուած տրամադրութիւն: Այլ պահանջ մը, որ մենք վաղուընէ առաջ հասկնանք, թէ ո՞վ ենք եւ ի՞նչ կ’ուզենք: Որպէսզի նաեւ մե՛նք պարտադրենք մեր ուզածը թշնամիին, որպեզի ան մեզի համար օրակարգ չթելադրէ, որպէսզի մեր առաքելութիւնը մեր թշնամին չորոշէ, այլ՝ մե՛նք: Մենք մեզի հասկնանք, թէ ի՞նչ կ’ուզենք եւ ինչպէ՞ս: Որովհետեւ քանի դեռ մենք չենք հասկնար այդ ամենէն կարեւորը, թշնամիները պիտի շարունակեն մեզի համար վաղուան փլանը գծել, թէ որու դէմ պայքարինք ու որքա՛ն: Որ իրենք որոշեն, թէ մենք ե՞րբ կռուինք, ե՞րբ չկռուինք: Ի վերջոյ, հայ ազգը միայն զինուոր չէ: Նաեւ փիլիսոփայ է, գիտնական է ու մշակոյթ: Քաղաքակրթութիւն է հայ ազգը, երեւոյթ է: Եւ այդ բոլորը մենք պիտի չկորսցնենք, որովհետեւ մեր գլխուն, այդ ալ քանի հազար տարիէ ի վեր, տարատեսակ «դամոկլեան սուրեր» կախուած են:

Խաղաղութիւնը զօրաւորին մենաշնորհն է: Դիտեցէք աշխարհը: Զօրաւոր եւ ինքնավստահ երկիրներուն մէջ խաղաղութիւն կայ: Անոնք կրնան պատերազմիլ, յաղթել, պարտուիլ, բայց ուրիշին հողին վրայ, ուրիշին հաշւոյն, մինչդեռ մենք կը շարունակենք մնալ տարածաշրջանի սուսերամարտիկը (gladiator), որ արդէն քանի մը հազար տարիէ ի վեր անվերջ կը կռուի, թշնամիները կը փոխուին, կռիւը կը մնայ:

Կը մնայ միայն յուսալ, որ ի վերջոյ Հայոց աշխարհին մէջ խաղաղութիւնը կը հաստատուի որպէս հայութեան ձեռքբերում մը ու ոչ թէ օտարի պարտադրանք, որ խաղաղութիւնը կ’ըլլայ կարելիութիւն մը եւ ոչ թէ ակամայ հետեւանք, որ խաղաղութիւնը մենք պիտի նուաճենք, որովհետեւ կը հասկնանք, թէ ինչո՞ւ համար խաղաղութիւն կ’ուզենք եւ ի՞նչ պիտի ընենք խաղաղութեան պարագային: Մենք այդ բոլորը պիտի ընենք վաղուընէ առաջ, ու այսօր պիտի որոշենք, թէ ի՞նչ կ’ուզենք վաղուան համար: Վաղուընէ անդին՝ այլեւս ընելիք չունինք:

«Առտուան սուրճը ուրիշ է, մինչեւ չխմեմ՝ աչքերս չեմ կրնար բանալ»: Այս արտայատութիւնը յաճախ կը լսենք: Այդ փոքր գաւաթ մը սուրճին ազդեցութիւնը որքա՛ն մեծ է եղեր, որ առանց անոր մեր աչքերը չենք կրնար բանալ: Միթէ այդ գաւաթ մը սո՞ւրճն է, որ մեր դիմաց նոր հորիզոններ կը բանայ ու կը դառնայ խթանող օրուան մեր ծրագիրներուն ու աշխատանքներուն: Մոգական այս գաւաթ մը սուրճը մեր օրուան առաջին բարեկամը կը դառնայ, սակայն լուռ բարեկամ մը, որ նախ իր հրապուրիչ բուրմունքով կը սթափեցնէ մեզ գիշերուան երկար հանգիստէ մը ետք, ու կարծես պտըտելով մեր զգայարանքներուն մէջ՝ կը յաջողի սթափեցնել մեզ ու եռանդ փոխադրել մեր երակներուն:

Զարմանալի մեր այս բարեկամը իր առաւօտեան գաղտնիքը կը պարտի իր լռութեան՝ լուռ սակայն լաւ մտիկ ընող, եւ այդ է պատճառը որ դուն ինքդ պէտք է պատրաստես զայն ու հիւրասիրես դուն քեզ, որովհետեւ եթէ ուրիշը բերէ՝ իր հետ պիտի բերէ իր խօսակցութիւնները, ու սուրճը պիտի կորսնցնէ կախարդական անձայն երկխօսութիւն ստեղծող իր յատկութիւնը՝ առօրեայ խթանող խորհուրդը:

Վրայ կը հասնի կէսօրը: Ճաշեն ետք պայման է գաւաթ մը սուրճ խմել, եւ հոս կը բացայայտուի անոր մէկ այլ յատկութիւնը՝ մարսողութիւնը (թերեւս միայն համոզում): Հապա եթէ պատահի, թէ փառաւոր ճաշով մը հիւրասիրուեցար բայց սուրճով չաւարտեցաւ այդ հանդիպումը, անաւարտ կամ թերի կը համարուի այդ սիրալիր հանդիպումը ու այն ատեն կը լսենք. «գաւաթ մը սուրճ ալ չխմեցինք»:

Բարեկամներ մէկտեղելու յատկութիւն ալ ունի սուրճը, երբ հին ու նոր ընկերներ, հարազատներ ու նաեւ դրացիներ քով-քովի կու գան գաւաթ մը սուրճ խմելու, ու սուրճը ըմպելէ, ետք հոն ծայր կ’առնեն կարօտալի տրամադրութիւններ, հաճելի խօսակցութիւններ ու յիշատակներ (քաղաքական մեկնաբանութիւններն ու բամբասանքները զանց կ’առնենք առայժմ):

Մանկութեան ու պատանեկութեան օրերէս միշտ ալ կը լսէի մօրս մէկ հռչակաւոր արտայատութիւնը. «դրացուհին գաւաթ մը սուրճի հրաւիրեց զիս, շատ չեմ ուշանար, շուտով կու գամ»: Մենք՝ տնեցիները բոլորս վարժ էինք այս նախադասութեան, իսկ «շուտով կու գամ»ին անմիջական պատասխանը հայրիկս ունէր, երբ ան քմծիծաղով մը կ’ըսէր. «այո՛, շուտով կու գաս»: Մենք լաւ գիտէինք, որ երբ դրացիները մայրիկս գաւաթ մը սուրճի հրաւիրած են, ըսել է հարցը լուրջ է եւ թաղին կամ շէնքին մէջ նորութիւն մը կար: Երբ բաւական չափահաս եղանք, մայրիկս իր խօսքը չաւարտած, մենք կը պատասխանէինք հօրս տեղը ու կը խնդայինք:

Հետաքրքրական էր դրացիներու կամ կիներու այս հաւաքը գաւաթ մը սուրճի շուրջ, որ երեք փուլերէ կը բաղկանար. նախ՝ քանի մը հոգի սպասել, իրարու բարեւել ու որպիսութիւն հարցնել, ապա սուրճի պատրաստութիւնն ու խմելու արարողութիւնը, իսկ հիմնականը՝ «գաւաթի նայիլ»ն է. բախտագուշակութիւններ կամ ապագան կարդալ: Գաւաթին մէջ սուրճի հետքերով գծուած պատկերաւոր տարօրինակ ձեւերը յաճախ կը նմանցուէին անասուններու, առարկաներու, կէտերու, որոնք կը մեկնաբանուէին թիւերով, գիծերով ու ճամբաներով՝ երկար ու կարճ:

Մեր դրացիները անհամբեր կը սպասէին այդ կնոջ, որ գաւաթ կարդալու «հիւնէր» ունէր, որպէս նախագահ դրացիներու այս հաւաքոյթին: Զինք կը նստեցնէին հւրասենեակին մէջտեղ եւ իւրաքանչիւր կին աշակերտի մը պէս կարմրելով կը մօտենար ու իր գաւաթը կ’երկարէր անոր: Անոր բերնէն կախուած՝ կը սպասէին լուրերու տարափին (ընդհանրապէս բարի), ապա մերթ ընդ մերթ չորս կողմ կը  նայէին ստուգելու, թէ բոլոր ներկաները ականջալո՞ւր էին պատմութեան: Եթէ մէկը ճամբորդ ունէր, անպայման անոր գաւաթին մէջ երկար ճամբայ մը պիտի ելլէր, իսկ եթէ անգործ էր, դռներ պիտի ելլէին, եթէ ամուրի զաւակներ ունէր՝ մատանի ու սեղան. իւրաքանչիւրը իր փափաքին համեմատ: Բայց երբեմն գաւաթին մէջ սուրճի հաւաքուած գունդերը չարագուշակ կ’ըլլային, այդ պարագային, «մասնագէտ կարդացողը» կը դիմէր դիւանագիտութեան ու կ’ըսէր. «սուրճը լաւ չէ խառնուած»: Յանցաաւորը կ’ըլլար սուրճը: Անոնք լաւ կը ճանչնային զիրար, ի վերջոյ դրացիներ էին, ոչ այսօրուան դրացիները, այլ հարազատ հայ դրացիներ:

Ամենէն հետաքրքրականը այն էր, թէ մէկ ժամ յետոյ, բոլորն ալ մոռցած կ’ըլլային իրենց սուրճի գաւաթին պատմութիւնը:

Վա՜յ այս սուրճը, այս ամենակարող ու ամենագէտ սուրճը: Ես ալ իմ կարգիս, իբրեւ հետաքրքիր պատանի, սուրճի գաւաթները լուալու պահուս մէկիկ-մէկիկ կը զննէի սուրճի գաւաթները ու փորձ կը կատարէի հասկնալու հոն պահուած պատմութիւնը, բայց ապարդիւն…

Գաւաթ կարդալը մասնագիտութիւն է… Նաեւ՝ արուե՞ստ…

Այսօր, երբ կը յիշեմ այս բոլորը, այդ մասնագէտ կիները կը նմանցնեմ արուեստագէտներու, որոնք իրենց լայն երեւակայութեամբ սուրճի հետքերուն մէջ կեանք կը դնէին եւ իմաստ կու տային անոնց: Կը մնար մտիկ ընել կամ ոչ, հաւատալ թէ ոչ:

Իբրեւ արեւելքցի ժողովուրդ, մենք սուրճը մէկ մասը դարձուցած ենք մեր սովորութիւններուն եւ ամենուրէք կը փնտռենք զայն, մանաւանդ՝ հւրասիրուիլը. «եկէ՛ք սրճենք»:

Արեւելքցիի ջերմութեան ու մտերմութեան խորհրդանիշ դարձած է ան:

Պահե՛նք ու չմոչնա՛նք յաճախ յիշեցնել. «հրամմեցէ՛ք սուրճի», «եկո՛ւր սուրճ խմենք»:

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. կաթողիկոսի հրաւէրով, այս օրերուն Լիբանան կը գտնուի Միջազգային քրէական դատարանի նախկին դատախազ (2003 – 2012) Լուիս Մօրենօ Օքամպօ, որ ուրբաթ, 19 ապրիլի երեկոյան, կաթողիկոսարանի վեհարանին մէջ հրապարակային դասախօսութիւն մը տուաւ ընդհանրապէս Միջազգային քրէական դատարանի աշխատանքներուն, Արցախ հարցին, Հայաստանի նկատմամբ Ալիեւի ներկայացուցած ցեղասպանական մնայուն վտանգին մասին, մասնաւորաբար կեդրոնանալով, թէ ՄԱԿ-ի Ցեղասպանութեան հռչակագրի որդեգրումէն (9 դեկտեմբեր 1948) աւելի քան 75 տարի ետք, ինչո՞ւ միջազգային ընտանիքը ձախողած է արձագանգելու անոր հրամայականներուն:

Այս առիթով, կը վերահրատարակենք Արցախի պաշարման մասին Օքամպոյի՝ օգոստոս 2023-ին հրապարակած զեկոյց-տեղեկագրին մեր անդրադարձը՝ 4 հոկտեմբեր 2023-ին:

Միջազգային քրէական դատարանի նախկին դատախազ Լուիս Մօրենօ Օքամպօ, 7 օգոստոս 2023-ին հրապարակած է զեկոյց-տեղեկագիր մը, ուր միջազգային օրէնքի փաստերով կը նշէ, որ Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախ) (կը պահենք տեղեկագրին մէջ նշուած անունումը) շրջափակումը «ցեղասպանութիւն» է: Այսինքն՝ գրեթէ մէկ ամիս առաջ կատարուած դաւադրական յարձակումէն եւ Արցախի ժողովուրդին բռնի տեղահանութենէն, Ալիեւ եւ Ազրպէյճան արդէն կը գտնուէին ցեղասպանական արարքի մէջ, ենթակայ՝ դատի եւ վճիռի:

Երբ հարց տրուի ուսուցիչի մը, թէ ան գլխագի՞ր ուսուցիչ է, առանց խորը թափանցելու, անոր պատասխանը կ’ըլլայ այո՛: Բայց երբ գրաւոր հարցուի, ան վայրկեան մը կանգ կ’առնէ հարցումին առջեւ ու տարակուսանքով կը մտածէ…

Այսօր ո՞վ է արդեօք ՈՒՍՈՒՑԻՉԸ եւ ո՞վ է ուսուցիչը:

Նոր ուսուցչութեան ասպարէզ նետուած էի, երբ ինքզինքս գտայ այս հարցումին դիմաց: Առաջին կարդալովս աշակերտի մը նման ըսի՝ անպայման տպագրական սխալ մը կայ, յետոյ շուրջս նայելով տեսայ բոլորը լուրջ-լուրջ կը մտածէին ու այն ատեն մտածեցի. «աս անպայման լուրջ բան մը ըլլալու է: Ապա ճիշդ նոր ուսուցիչի մը խանդավառութեամբ ոտքի ելլելով հարցուցի՝ «ի՞նչ է տարբերութիւնը»: Քովս գտնուող պաշտօնակիցներս, աւելի փորձառու, ըսին «նստէ՛, կը գիտնաս շուտով»: Այդ պահուն, քիչ մը ամօթխած տեղս նստայ, երբ շուրջիններս լուռ ակնարկներով զիս կը դիտէին: Արդեօք յանցանք մը գործա՞ծ էի, չհասկցայ:

Այսօր տարիներ անցած են եւ տակաւին կը մտածեմ այդ հարցումին մասին, թէ ո՞վ է ՈՒՍՈՒՑԻՉԸ, ո՞վ ուսուցիչը:

Մեզմէ շատերուն երբ հարց տան իրենց մանկութեան յիշատակներուն մասին կամ պատահար մը, զոր մինչեւ այսօր կը յիշենք ու տակաւին թարմ է մեր մտքին ու հոգիին մէջ, պատասխանը կ’ըլլայ «կարծես երէկ էր»: Անմիջապէս կը մտաբերենք դրուագ մը, որ կապուած է դպրոցական օրերու, դասընկերոջ մը կամ շատ անգամ ուսուցիչի մը. մանրամասն կը յիշենք դէպքը, հոն արտասանուած խօսքերը ու անոր ձգած տպաւորութիւնն ու արձագանգը, կրկնելով՝ «կարծես երէկ էր»: 

Ուսուցիչները, ուր ալ գտնուին, առաքելութիւն մը ունին կատարելիք: Հայ ուսուցչին դերը, սակայն, կը տարբերի մեր աւանդոյթներն ու մշակութային ժառանգութիւնը պահպանելու պարտաւորութեամբ: Այս դերը մանաւանդ կը շեշտուի, երբ մեր առջեւ նոր մարտահրաւէրները կը ցցուին 21-րդ դարուն, որոնք կը սնուցուին համացանցով, արուեստական բանականութեամբ եւ համաշխարհայնացումով: Ժամանակակից այս սպառնալիքները ճարտարօրէն կը թափանցեն ու կը փորձեն ձեւաւորել մեր նոր սերունդին մտքերն ու աշխարհահայացքը: Երբ մէկ կողմէ հայկական դպրոցներ կը փակուին, իսկ միւս կողմէ մեր զաւակները ոչ հայկական դպրոցներ ուղարկելու միտումը երթալով կը շեշտուի, կարեւոր է իմաստալից ներդրումներ կատարել հայկական դպրոցներու հզօրացման գործին մէջ՝ կարեւորելով մեր գլխագիր ուսուցիչներու արդիւնաւէտ դերակատարութիւնը:

Հայ ՈՒՍՈՒՑԻՉՆԵՐԸ աշակերտներուն կը փոխանցեն մաս մը իրենց անձէն՝ դասաւանդութեան շաղախելով իրենց ինքնութիւնը, համոզումներն ու սկզբունքները, ինքնութիւն մը՝ որ իր կարգին կերտուած է հայկական վարժարաններու մէջ, ձեռամբ նուիրեալ մանկավարժներու եւ դաստիրակող ծնողներու: Գլխաւոր հարցը որ կը ծագի այսօր. որո՞ւ կ’ուզէք յանձնել ձեր զաւակներուն դաստիարակութիւնը:

Ուսուցիչներուն համար կարեւոր է իւրաքանչիւր աշակերտ ընկալել իբրեւ եզակի անձ մը, զոր իրեն վստահած են ծնողները, եւ աշակերտները պէտք է իրենց ուսուցիչները ընդունին իբրեւ հարազատ անձնաւորութիւններ: Չմոռնանք գնահատել եւ յարգել կրթութեան սրբութիւնը եւ ուսուցիչին դերը գիտելիքներու եւ մարդկային ու ազգային արժէքներու փոխանցման մէջ: Ուսուցիչ եւ ծնողք պէտք միշտ ի մտի ունենան Աստուածաշունչի հետեւեալ խօսքը. «Սուրբ բանը մի՛ տաք շուներուն, ու ձեր մարգարիտները մի՛ նետէք խոզերուն առջեւ, որպէսզի չկոխկռտեն զանոնք իրենց ոտքերուն տակ, եւ դառնալով չբզքտեն ձեզ» (Մատթէոս 7:6):

Ոչ-հայկական սերտարանի մը մէջ դասաւանդելու ատեն, ես հայ աշակերտները կը ճանչնայի իրենց մականուններով: Իմ մականունս գիտնալէ ետք, անոնք մեծ ոգեւորութեամբ ինծի կը յայտնէին իրենց հայկական ինքնութիւնը: Դասերէն յետոյ, ես յաճախ անոնց կը սորվեցնէի հայերէնով գրել իրենց անունները, նախնական գիտելիք մը, որ ցաւօք զլացուած էր անոնց՝ յաճախելով ոչ-հայկական վարժարաններ:

Հայկական դպրոցներուն մէջ, մենք նաեւ կը սորվեցնենք քննական մտածողութիւն՝ գրական վերլուծումներով, պատմութիւն քննարկելով եւ ուշադիր մտիկ ընելու կարողութիւնները խթանելով: Մանկավարժական ուսումնասիրութիւնները կ’ընդգծեն փաստերու վրայ հիմնուած մօտեցումներու կարեւորութիւնը քննական մտածողութեան հմտութիւններու ուսուցման մէջ: Հայ իրականութեան մէջ, կարեւոր է նաեւ ընդգծել այն մարտահրաւէրները, որոնց դէմ յանդիան կը գտնուին հայ ուսուցիչները կրթական արդի մեթոտներուն մէջ, երբ կը փորձեն ազգային ինքնութեան եւ մշակութային արժէքներու ուսուցումը համատեղել քննական մտածողութեան հետ:

Նոր չէ քննական մտածողութեան կարեւորութեան նշումը հայ իրականութեան մէջ: Լեւոն Շանթի, Հինդիլեանի եւ Արծրունիի նման հայ մանկավարժներ, գրեթէ մէկ դար առաջ, առաջադրած են քննական մտածողութեան մասին յառաջադէմ գաղափարներ: Իսկ Յակոբ Ա. Եագուպեանի «Քննադատական մտածողութիւնը Լիբանանի հայկական վարժարաններուն մէջ» թեմայով հետազօտութիւնը կ’ընդգծէ մերօրեայ ուսուցիչներու կարեւոր դերը քննական մտածողութեան զարգացման մէջ:

Ուսուցիչներու վերաորակաւորման ծրագրի մը ընթացքին, ես որոշ ընդդիմութեան հանդիպեցայ, երբ առաջարկեցի պատմական դէպքերու դասաւանդման ժամանակ քննական մտածողութեան կիրարկել: Հակառակ որոշ պաշտօնակիցներու սկզբնական դժգոհութեան, որոնք կը վախնային, որ այս մեթոդները կը խաթարեն հայրենասիրական զգացումները, ես պնդեցի, որ քննական մտածողութեան միջոցով հայրենասիրութեան հիմնաւորուած խթանումը կը հարստացնէ աշակերտներուն ըմբռնումն ու գնահատումը իրենց ժառանգութեան նկատմամբ:

Կրթական մեթոտաբանութիւններու զարգացման զուգահեռ, կարեւոր է ժամանակակից մանկավարժական մօտեցումները համատեղել աւանդական գիտելիքներուն հետ:

Մեր դպրոցները կը շարունակեն ծաղկիլ շնորհիւ ՀԱՅ ՈՒՍՈՒՑԻՉՆԵՐՈՒ տոկունութեան եւ յանձնառութեան՝ ի խնդիր մեր հաւաքական ապագայի կերտումին: