Featured - Page 4

Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցւոյ Միացեալ Նահանգներու Արեւմտեան Թեմը նախաձեռնած է երկարաժամկէտ նորարարական ծրագիրներու եզակի աշխատանքի մը, որուն նպատակն է արագ զարգացող աշխարհին մէջ վերակազմաւորել, կենսունակ պահել ու ժամանակակից դարձնել Թեմը: Այս հեռատես ծրագիրը իրականացնելու առաքելութիւնը վստահուած է յայտնի ընկերաբան, սփիւռքագէտ եւ համալսարանի դասախօս Դոկտ. Հրաչ Չիլինկիրեանին, որ ընթացիկ տարուայ Յուլիս 1-ին նշանակուեցաւ «Հաստատութենական նորարարութեան» (Institutional Innovation) տնօրէն: 

Այս եզակի նախաձեռնութեան մանրամասնութիւններուն ծանօթանալու նպատակով, «Տարբերակ21» դիմեց դոկտ. Չիլինկիրեանին եւ անոր հետ ունեցաւ հետագայ հարցազրոյցը:

Հարցազրոյցը վարեց՝ Վ. Թ.

Հ. Նախ կը շնորհաւորենք նորարարական ծրագիրներու (Institutional Innovation) տնօրէն ձեր նշանակումը:  Ի՞նչ բան ներշնչեց ու ոգեւորեց ձեզ ստանձնելու նորարարական այս ծրագրին իրագործման պատասխանատուութիւնը:

Պ. Շնորհակալ եմ:  Նկատի առնելով որ երկար ժամանակ սփիւռքը ուսումնասիրած եմ եւ վերջին աւելի քան երկու տասնամեակներու ընթացքին գիտելիքներ կուտակած եւ փորձառութիւն ձեռք ձգած, ակադեմական ասպարէզիս մէջ հանգրուան մը հասած էի, ուր սկսայ մտածել թէ «կիրառական գիտութեան» կամ «կիրառական սփիւռքագիտութեան» ժամանակն է: Այսինքն՝ ինչպէս տարիներով կուտակուած գիտհետազօտական գիտելիքներս, լայնածաւալ ծանօթիւններս եւ փորձարութիւններս ի գործ դնել շօշափեըլի ներդրում եւ շինիչ ազդեցութիւն ունենալու սփիւռքեան կեանքին մէջ, իր բոլոր մարտահրաւէրներով, խնդիրներով, մտահոգութիւններով եւ յայտկապէս նախընտրելի ապագայի մը հեռանկարներով:

Վերջին տարիներուն յաճախ կը խօսուի սփիւռքի մէջ հաստատութիւններու եւ կազմակերպութիւններու բարեփոխումներու, վերանորոգումի եւ վերարժեւորումի մասին: Բացի ցանկութիւններէ եւ փոփոխութեան անհրաժեշտութեան յայտարարութիւններէ, շատ քիչ տեսանելի բան կատարուած է: Երբ Յովնան Արք. Տէրտէրեան, որուն հետ տարբեր ծրագիրներով երկար տարիներ աշխատած եմ, զիս հրաւիրեց որ Արեւմտեան թեմէն ներս երկարաժամկէտ հիմնարար նորութիւն մը մշակենք, մեր մտածումները զուգադիպեցան: Եւ այդ եղաւ առաջին քայլը: 

Տարիներ շարունակ ուսումնասիրելով սփիւռքը, յաճախ խօսած եմ հաստատութենական լուծումներու եւ երկարաժամկէտ քայլերու մասին, որոնք պէտք է ձեռնարկուին` մեր համայնքները կենսունակ պահելու համար: Յովնան Սրբազանը եւ թեմի ղեկավարութիւնը կարեւոր առաջին քայլը առին` ցանկութիւններէ եւ գաղափարներէ անցնելու իրականացուելիք նախագիծերու:

Իրօք՝ այս պաշտօնը իւրայատուկ հնարաւորութիւն կը ստեղծէ աշխատելու թեմակալ առաջնորդ Յովնան Սրբազանի եւ ընդհանրապէս Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցւոյ Մ. Նահանգներու արեւմտեան թեմի նուիրեալ ղեկավարութեան հետ: Բոլորիս նպատակն է թեմը կազմակերպել վերանորոգումի եւ եւ նորարարութեան ոգիով՝ միաժամանակ պահպանելով մեր հոգեւոր եւ մշակութային աւանդոյթները:

Հ: Որո՞նք են այս նախաձեռնութեան գլխաւոր նպատակները:

Պ: Մեր նպատակն է Արեւմտեան թեմը պահել կենսունակ հաստատութիւն մը, որ կրնայ յարմարիլ ժամանակակից մարտահրաւէրներուն՝ շարունակելով ծառայել որպէս հոգեւոր եւ մշակութային յենարան մը արեւմտեան Ամերիկայի հայութեան: Հաստատութենական նորարարութեան միջոցով մենք կը միտինք խորացնելու Քրիստոնէական հաւատքը, պահպանելու հայկական ժառանգութիւնը եւ ամրապնդելու հսկայ համայնքին ներգրաւուածութիւնը՝ զանոնք պահելով կենսունակ ու ոգեշնչող ապագայ սերունդներուն համար: Այսօր Լոս Անճելըսը յատկապէս եւ Գալիֆորնիան ընդհանրապէս Սփիւռքի կեդրոնացուած ամենահայաշատ գաղութն է:

Հ. Այս նախաձեռնութիւնը ինչպէ՞ս կը համապատասխանէ կամ համահունչ կ’ընթանայ արեւմտաեան թեմի առաքելութեան հետ:

Պ: Հիմնականօրէն այս նախաձեռնութիւնը անմիջական արձագանգն է թեմին վերջերս մշակուած վերանորոգ առաքելութեան՝ խթանելու եկեղեցւոյ զաւակներուն հոգեւոր սնուցումը եւ մշակոյթի եւ ինքնութեան կենսունակութիւնը այսօրուայ շատ արագ փոխուող աշխարհին մէջ՝ պատրաստելով յաջորդ սերունդի կարիքներուն:

Հ. Որո՞նք են հաստատութենական նորարարութեան ռազմավարութեան հիմնական բաղադրիչները եւ ինչպէ՞ս կ՛ընթանայ ինքնագնահատման գործընթացը:

Պ. Ռազմավարութիւնը հիմնական երկու բաղադրիչ ունի: Առաջինը՝ հաստատութենական ինքնագնահատումն է, որ կը միտի վերագնահատելու եւ բարելաւելու թեմական եւ ծխական մակարդակի աշխատանքները, ինչպէս նաեւ վարչական ու կազմակերպչական գործընթացները: Թեմական կառոյցէն ներս այս գործընթացը սկսաւ անցեալ սեպտեմբերին, առաջնորդարանի անձնակազմի շաբաթական քննարկումներով՝ գործառնութիւնները վերլուծելու նպատակով: Յաջորդ հանգրուանը կը ներառէ նմանօրինակ գնահատումներ ծխական մակարդակով՝ ուժերը բացայայտելու, մարտահրաւէրները դիմագրաւելու եւ բոլոր մակարդակներու վրայ թեմէն ներս համագործակցութիւնը խթանելու: Երկրորդ բաղադրիչը նոր բաժանմունքի մը ստեղծումն է, որուն նպատակն է նորարարական ծրագիրներ մշակել, նորարարական բովանդակութիւն ստեղծել, որոնք կը կամրջեն քրիստոնէական հաւատքն ու հայ մշակոյթը՝ ապահովելով անոնց կենսունակութիւնն ու այժմէականութիւնը:

Հ. Տեսլականի նախագիծը ինչպէ՞ս կը բանաձեւէ այս նախաձեռնութիւնը, եւ ի՞նչ է անոր ապագայակերտ լծակները:

Պ. Առաքելութեան եւ Տեսլականի (Mission & Vision Statement) նախագիծը, որ ծրագրային վերջնական ձեւ ստացաւ աւելի քան 400 թեմական, հոգեւորական եւ ծխական ղեկավարներու խորհրդակցութեամբ, կը ծառայէ իբրեւ ուղեցոյց՝ «ճանապարհային քարտէզ» թեմին յառաջիկայ տարիներու ծրագիրներուն: Անիկա կը սահմանէ տեսիլքը, ռազմավարութիւնն ու արժէքները, որոնք կը ղեկավարեն նախաձեռնութիւնը: Ծրագիրը ունի հեռանկարային ռազմավարութիւն մը՝ վերաիմաստաւորելու, թէ ինչպէս կ’օգտագործուին մարդոյժի տաղանդը, փորձառութիւնը եւ առկայ միջոցները առաւելագոյն արդիւնք ձեռք բերելու համար: Այս ընթացքը կը պահանջէ ժամանակակից ռազմավարութիւններու եւ արհեստագիտութիւններու որդեգրումը՝ միաժամանակ պահպանելով համայնքին հոգեւոր եւ մշակութային ինքնութիւնը:

Հ. Ի՞նչ է «գաղափարներու տարրալուծարանը», որո՞նք կը մասնակցին անոր, եւ ի՞նչ ազդեցութիւն կրնայ ունենալ անիկա համայնքին վրայ:

Պ. Թեմական այս նախաձեռնութիւնը ունի շարք մը նոր ծրագիրներ, անոնցմէ է «Գաղափարներու տարրալուծարանը» (Ideas Lab), որ երիտասարդ արհեստավարժներու համագործակցութեան հարթակ մըն է, ստեղծուած՝ խթանելու ստեղծագործութիւնը եւ նորարարութիւնը: Անիկա կը համախմբէ արհեստավարժներ, մասնագէտներ զանազան բնագաւառներէ՝ արուեստ, արհեստագիտութիւն, ֆինանսական ոլորտ, կառավարման համակարգեր, իրաւաբանութիւն եւ համայնքային կառոյցներ, որոնք կը նպաստեն լուծումներ գտնելու թեմի մարտահրաւէրներուն: Հայ համայնքին մէջ գոյութիւն ունեցող տաղանդները լծակից դարձնելով, մասնաւորաբար Լոս Անճելըսի մէջ, այս հարթակը կը զարգացնէ կիրարկելի լուծումներ, որոնք նոր որակ ու թափ կու տան թեմական ծրագիրներուն եւ ծառայութիւններուն՝ երաշխաւորելով, որ անոնք ըլլան աւելի արդիական եւ իմաստալից:

Հ. Արեւմտեան թեմը կը պատրաստուի իր հիմնադրութեան 100-ամեակին, 2027-ին։ Այս նախաձեռնութիւնները կապ ունի՞ն 100-ամեակին:

Պ. Թեմին մօտալուտ 100-ամեակը լուսարձակի տակ կ’առնէ անոր յարատեւող աւանդը եւ կը խթանէ այս նախաձեռնութիւնները: Մինչ թեմը կը պատրաստուի այս տարեդարձին, ինչպէս Յովնան Սրբազան կը շեշտէ, հիմնական նպատակն է շարունակել մնալ յոյսի, սիրոյ եւ ծառայութեան փարոս գալիք սերունդներուն համար: Այս նախաձեռնութիւնները կոչուած են ամուր հիմքը դնելու յաջորդ հարիւրամեակին՝ կեդրոնանալով արդիականացման, տոկունութեան եւ համայնքի ներգրաւուածութեան վրայ:

Հ. Համայնքի զաւակները ինչպէ՞ս կրնան մասնակցիլ այս նախաձեռնութեան:

Պ. Համայնքի բոլոր անդամները հրաւիրուած են մասնակցելու այս վերափոփոխութեան երթին՝ գաղափարներ տալով, անդրադարձներով կամ ուղղակի ծրագիրներու մասնակցելով: Իւրաքանչիւր ներդրում կը զօրացնէ թեմը եւ կը կերտէ կենսունակ եւ  միասնական համայնք մը:  Ինչպէս միշտ կը շեշտեմ, սփիւռքեան համայնքային կեանքը կենսունակ պահելու համար, հաւաքական աշխատանքը եւ բազմազան տաղանդներու ներդրումը անհրաժեշտութիւններ են: Նաեւ, չի բաւեր աշխատիլ միայն անոնց հետ, որոնք քեզի համաձայն են, այլ անհրաժեշտ է գործակցիլ եւ թերեւս համոզել զանոնք, որ քեզի համաձայն չեն եւ, ինչու չէ, դուն ալ համոզուիս անոնց մօտեցումին արժէքով:

Ճշմարիտ է ըսուած. «Լեզուն ազգի մը հոգին է. կենդանի է այդ հոգին, կենդանի է եւ ազգը. կենսունակ է առաջինը, ուրեմն կենսունակ է եւ երկրորդը»:

Այո, որովհետեւ լեզուն միայն հաղորդակցութեան միջոց չէ, այլեւ լեզուամտածողութիւն է, պատմութիւն ու մշակոյթ է, ազգային նկարագիր ու հոգեկերտուածք է, շունչ ու ոգի է:

Յետեղեռնեան հայ սփիւռքը՝ հայրենահանուած ու արմատախիլ, եթէ կրցաւ դար մը ամբողջ ու դեռ աւելի գոյատեւել որպէս հայ հաւաքականութիւն, ատիկա վստահաբար կը պարտի ան, գերազանցօրէն, իր հայ դպրոցներու ցանցին, ուր հայոց լեզուն, հայ գիրն ու գրականութիւնը, անոնցմով ստեղծուած հայեցի ոգին ու շունչը փոխանցուեցան իրերայաջորդ սերունդներուն, օղակ առ օղակ շաղկապելով զանոնք իրարու, որպէս մէկ ժողովուրդի մը զաւակները, մէկ մշակոյթի ու մէկ պատմութեան ժառանգորդներն ու կրողները:

Ներկայիս, ցաւով պիտի արձանագրել, որ որքա՛ն կ’աղաւաղուի ու կ’աղճատուի արեւմտահայերէնը՝ օտար բառերու անխնայ ներխուժումովը մեր լեզուին՝ քիչ մը ամէն տեղ, մամուլի էջերուն մէջ, հայ մարդկանց շուրթերուն…: Կ’աղաւաղուի ու կ’աղճատուի ան լատինատառ գրութիւններով՝ համացանցի տարածքին վրայ, եթերէն եւ քիչ մը ամենուր հնչող կոպիտ սխալախօսութեամբ… Մենք կարծես դադրած ենք, ըստ էութեան, արժանի գուրգուրանք տածելէ հայոց լեզուին, զայն ուսուցանող հայ դպրոցին, մասնաւորաբար Սփիւռքի օտար ափերուն վրայ, ուր յետեղեռնեան սերունդը՝ անչափելի զոհողութիւններու ու զրկանքներու գնով, բացաւ հայ դպրոցներու ցանցը՝ բոլոր հայագաղութներու մէջ ալ, միշտ հաւատալով հայոց լեզուի վճռորոշ դերին՝ հայը հայ պահելու սրբազան առաքելութեան մէջ: Տակաւ կ’աղքատանայ, կը խեղճանայ մեր լեզուն, անոր բառապաշարը, կ’այլասերի անոր շարահիւսութիւնը, անոր հնչերանգը կամ արտասանութիւնը…Եւ դպրոց-դպրոցի ետեւէ կը փակուին թեթեւ ձեռքով… Վերջին երկու տասնամեակներուն, փակուած են 250-է աւելի հայ դպրոցներ, որոնց մէջ՝ գիշերօթիկ մեր մեծագոյն կրթական հաստատութիւնը՝ Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւնը: «Կարեւորը հայ զգալն է», ըսողներ կան կարեւոր կազմակերպութեանց եւ միութեանց ղեկավարի դեր ստանձնած անձանց կողմէ, որոնց համար հայ դպրոց պահելը տնտեսական գործունէութիւն է կարծէք, «պիզնես»ի կամ գրպանային տրամաբանութեամբ գործող վայր է: Զուգահեռաբար, որքա՛ն պակսած է հայ գիրքի, հայ մամուլի ընթերցանութիւնը մեր մատղաշ սերունդին մօտ յատկապէս…Եւ այսպէս կը նահանջէ մեր լեզուն, կը նահանջեն հայ հոգին եւ հայեցի ինքնութիւնը…. Մեղա՛յ, մեղա՛յ Արարատին, պիտի ըսէր մեծ գրող Շահան Շահնուր:

Արեւմտահայ տարագիր մեծ բանաստեղծ Վահան Թէքէեան՝ 1942-ին, մարգարէաշունչ ցաւատանջութեամբ կը գրէր.

«Լեզուն որով գրեցի՝ երկրի երեսը քիչեր
Կը կարդային զայն արդէն ու պակսեցան անոնք ալ…
Եւ քերթուածները որոնց մէն մի բառին ու վանկին
Վրայ ես սիրտ հատցուցի՝ գուցէ անկիւն մը պառկին
Առանց որ մէկը դնէ իրենց բուն շեշտն անոնց վրայ…
Հարիւր տարի ետք միայն…լեզուն անուշ զոր խօսեր
Էին անուշ տղաքներ, գուցէ խօսող չունենայ…»

Տակաւին հարիւր տարի չէ անցեր վերոնշեալ թուականէն, սակայն արեւմտահայերէնը գահավէժ ընթացքով տեղի կու տայ եւ արդէն դասուած է՝ անհետանալու վտանգին ենթակայ լեզուներու շարքին, UNESCO-ի իսկ վկայութեամբ: Հանգամանք մը՝ այս, որ մտորելու, հարցադրելու առիթ կու տայ տարբեր ուղղութիւններով…:

Արդարեւ, Հայոց Ցեղասպանութեան եւ հայրենազրկումի ահռելի ոճրագործութեան հետեւանքը եղաւ ոչ միայն Արեւմտահայաստանի հայազրկումը, մարդկային եւ գոյքային անչափելի կորուստները, այլեւ ու յատկապէս՝ հարազատ մշակոյթի անհետացման սպառնալիքը, որուն հիմնական կորիզն է, անտարակոյս, լեզուն՝ արեւմտահայերէնը, լեզու մը հազարագանձ, զոր յղկեր ու մշակեր էին մեր մեծ գրողները, բանաստեղծներն ու հրապարակագիրները, երգի, թատրոնի եւ արուեստի գործիչները…: Կը խորհի՞նք երբեւէ որ լեզուի կորուստը հիմնական կորուստ է, որովհետեւ լեզուն մեր ազգային վաւերական ինքնութեան ամէնէն էական, առանցքային բաղադրիչն է: Կը հարցադրե՞նք երբեւէ, թէ ի՞նչ կը մնայ սփիւռքացած տարագիր մեր ժողովուրդէն, եթէ անկէ զեղչենք հայերէն լեզուն՝ արեւմտահայերէնը, հայ խօսքն ու գիրը, հայ երգն ու տաղը…: Առանց ազգային էութեան այս բաղադրիչներուն, կը մնայ վստահաբար հայկական անունով կամ ծագումով անդիմագիծ ամբոխ, լաւագոյն պարագային, կը մնան հայասէրներ, հայամէտներ ու բարեսէրներ, օդին մէջ հայ զգացողներ, ազգային անհետացման սպառնալիքին տակ:

Պատճառնե՞րը այս նահանջին: Կարելի է թուել անշուշտ մեր ժամանակներուն սպառողական հասարակութեան ստեղծած նիւթական արժէքներու գերակայութիւնը, գործնապաշտ եւ օգտապաշտ փիլիսոփայութիւնը եւ համաշխարհայնացման ամենակուլ յորձանքը, մեր օտարամոլութեան ախտը: Կարելի է թուել մեր կենսունակ, հայօրէն աշխոյժ հայագաղութներուն թուլացումն ու տկարացումը,՝ քաղաքական-քաղաքացիական տակնուվրայութիւններու հետեւանքով, ինչպիսիք էին մասնաւորաբար Լիբանանի, Սուրիոյ հայագաղութները եւ ուրիշներ, որոնք հայկականութեան արիւնատար, կենսատու երակներն էին համայն սփիւռքին:

Ամէնէն ճակատագրականը սակայն ՀԱՅ ԴՊՐՈՑԻՆ նահանջն է, քանզի հայ դպրոցն է, որ սփիւռքի օտար ափերուն վրայ կոչուած է սորվեցնելու արեւմտահայերէնը, անով կերտելու Հայ ՍԵՐՈՒՆԴԸ եւ երաշխաւորելու ազգային հաւաքականութեան շարունակականութիւնը: Հայ դպրոցի նահանջով, Հայերէն լեզուի ուղղախօսութեան, ուղղագրութեան եւ ճիշդ շարադրութեան անկումը ահաւոր չափերու հասած է:

Հայ դպրոցի վերակենսաւորման ուղղութեամբ, անհրաժեշտ է, կը խորհիմ, կեանքի կոչել ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅ ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՐԹԱԿԱՆ ՄԱՐՄԻՆ, որ ճիշդ ուղիի վրայ կարենայ դնել արեւմտահայերէնի դասաւանդումը, անոր ուսուցման եղանակները, մեթոտաբանութիւնը, հայերէն դասագիրքերու ճիշդ ընտրութիւնը, լեզուական նիւթերը շատ աւելի հետաքրքրական, այժմէական եւ գրաւիչ դարձնելու միտումով, ինչպէս նաեւ որպէս ՎԵՐԱՀՍԿՈՂ ՀԵՂԻՆԱԿԱՒՈՐ ՄԱՐՄԻՆ: Ներկայիս չկայ բոլորին կողմէ ընդունուած արեւմտահայերէնի ՄԷԿ ԳՐԵԼԱՁԵՒ, ՄԷԿ ՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ, ՄԷԿ ՈՒՂՂԱԳՐՈՒԹԻՒՆ, ՄԷԿ ՈՒՂՂԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ…

Զուգահեռաբար, որքան բաղձալի պիտի ըլլար կեանքի կոչել ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՐԹԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ մը, որ ֆինանսական աջակցութիւն ցոյց տար նիւթական դժուար եւ անելանելի վիճակին մէջ յայտնուած հայ դպրոցներուն:

Արեւմտահայերէնի ուսուցման արդիւնաւէտ միջոց կրնայ ըլլալ նաեւ անոր առցանց ուսուցումը, որուն փորձը կայ կը կարծեմ եւ տարածուելու յոյս ու հեռանկար կը ներշնչէ:

Իսկ Մայր հայրենիքը կրնայ վստահաբար բերել իր մեծագոյն ներդրումը ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԻ պահպանման ու զարգացման, հիմնելով ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆ լեզուի ուսուցման կեդրոն, ուր կրնան յաճախել սփիւռքահայութեան նոր սերունդի ներկայացուցիչներ եւ այլ փափաքողներ, լուծում տալով նաեւ արեւմտահայերէնի ուսուցման ուսուցիչներ պատրաստելու կարեւոր խնդրին: Նմանապէս, ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԻ տարածման կրնայ սատարել ՀՀ Կրթական նախարարութիւնը եւ պատկան մարմինները, եթէ հայ գրականութեան դասապահերուն, կարեւոր տեղ յատկացնեն արեւմտահայ գրականութեան՝ դասական եւ արդի նորագոյն ստեղծագործութեանց: Այս կարեւոր քայլը որքան պիտի քաջալերէր նոր ստեղծագործողները, նոր թափ ու սլացք պիտի տար արեւմտահայերէնի ուժականացման: Նոր մթնոլորտ պիտի ստեղծէր:

Պիտի ուզէի խօսքիս վերջին հատուածը ներկայացնել դրական արձանագրութեամբ: Արդարեւ, Կիպրոսի մէջ, ներկայիս երեք քաղաքներու մէջ գործող ՆԱՐԵԿ ՀԱՅԿԱԿԱՆ վարժարանները՝ Նիկոսիոյ, Լառնագայի եւ Լիմասոլի մէջ, ամբողջովին կը ֆինանսաւորուին Կիպրոսի կառավարութեան կողմէ, առանց որեւէ կաշկանդումի ենթարկելու հայերէն նիւթերու ընտրութիւնը կամ անոնց դասաւանդումը: Սա կարելի է համարել ԱՌԱՆՁՆԱՇՆՈՐՀՈՒՄ մը կիպրահայ համայնքին համար, ուր ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԸ պաշտօնապէս ճանչցուած է Կիպրոսի կառավարութեան կողմէ որպէս կրօնական համայնքի մը լեզուն, որ պէտք է պահպանուի եւ պաշտպանուի օրէնքի ոյժով: Սա է գլխաւոր պատճառը գուցէ որ կիպրահայ գաղութը կը մնայ ՀԱՅԱԽՕՍ: եւ մենք՝ կիպրահայերս, խորապէս երախտապարտ ենք Կիպրոսի կառավարութեան իր այս հայասիրական բացառիկ վերաբերմունքին համար:

Հակառակ մեզի՝ կիպրահայերուս ընծայուած այս բացառիկ դիւրութեան, լրագրական ասպարէզէս ներս, յաճախ դէմ յանդիման կու գամ տխուր իրականութեան մը: Շատ մը կիպրահայեր ինծի կ’ըսեն. «Պարզ գրէ, դժուար բառեր մի՛ գործածեր, որպէսզի կարենանք հասկնալ…»…Բայց, յարգելիներս, ամէն միտք, ապրում, իր իւրայատուկ բառը, եզրոյթը ունի զայն արտայայտելու համար…Արդեօ՞ք հայոց մեր լեզուն՝ մեր ոսկեղենիկ Մեծասքանչը, պիտի վերածենք «հաց ու պանիր»ի լեզուի, կամ զայն աղճատենք օտարաբանութեամբ…ՍԻՐԵԼ ՀԱՅԵՐԷՆԸ պիտի նշանակէր նաեւ ՃԻՇԴ ԽՕՍԻԼ եւ ՃԻՇԴ ԳՐԵԼ, ընտրելով ՃԻՇԴ բառը…Հարուստ է մեր լեզուն, զարգանալու լայն կարելիութիւններով…ՉԱՂՔԱՏԱՑՆԵՆՔ ու ՉԱՂՃԱՏԵՆՔ զայն…Անիկա՝ իր զոյգ ճիւղերու՝ արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի պահպանունումով եւ զարգացումով, մեր մեծագոյն հարստութիւնն է, առանց որուն նոյնիսկ հայրենիքը պիտի կորսնցնէր իր բուն իմաստն ու արժէքը, իր ազգային նկարագիրը, իր ազգային էութիւնը:

Երան Գույումճեան

*Այս գրութիւնը որպէս ԶԵԿՈՅՑ (տեսագրուած) ներկայացուած է՝ «ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԸ 21-ՐԴ ԴԱՐՈՒՆ. ՄԱՐՏԱՀՐԱՒԷՐՆԵՐ ԵՒ ՀՆԱՐԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ» միջազգային գիտաժողովին, կազմակերպութեամբ Հայաստանի գիտութեանց ազգային ակադեմիոյ, համագործակցաբար Երեւանի պետական համալսարանին եւ Մանկավարժական համալսարանըին՝ 7-8 նոյեմբեր 2024-ին, Լեզուի Ակադեմիոյ հիմնարկին մէջ, Երեւան:

Երբեմն, անբացատրելի է թէ ինչպէս այս բոլոր տեղեկութիւնները մէկ բառի յուշումով կը բացայայտուին ու լոյսի կու գան տաղանդներ, որոնք իրենց մեծ ներդրումն ու դերը ունեցած են Հալէպի մէջ մշակոյթը վառ պահելու եւ նպաստած  հայ երաժշտութեան ծաղկումին:

Վերջերս միայն ֆէյսպուքով ծանօթացայ, եւ աւելի ճիշդ մեսընճրով, երգչուհի Ազնիւ Պրունսուզեանին, եւ հակիրճ տեղեկութիւններ լսելէս ետք, խնդրեցի որ գրէ իր  կենսագրութիւնը եւ իր արմատներուն մասին:  Մինչ այդ պրպտումներս կատարած էի ու կը սպասէի օրիորդ Ազնիւին:  Փոխանակուած գրառումներէս ի յայտ եկաւ, որ օրիորդ Ազնիւի հօրաքոյրը՝ Արփինէ Պրունսուզեան-Սամուէլեան, ծնած է Մարաշէն Հալէպ տարագրութեան տարին` 1915-ին: Ան աւարտած է Հալէպի Ամերիկեան Քոլէճը եւ դարձած է անուանի կրթական մշակ, ուսուցչուհի Հալէպի մէջ:  

Արդ, պեղումներս կը բաժնեկցիմ ընթերցողներուն հետ:

Հալէպ:

«Նանօր» նորակազմ երգչախումբը իր յաջողութեան ջահը բարձրացուց 20, 21, 22 եւ 29 նոյեմբեր 1982-ին: Յաջողութիւն մը՝ որ աւելի կը շեշտուի, երբ յայտնենք, թէ 55 երկսեռ անդամներուն 32-ը, բոլորն ալ արհեստաւոր ըլլալով, երեք ամսուան յարաբերաբար կարճ ժամանակի մը մէջ, յարատեւ ու տքնաջան փորձերով կրցան այս արդիւնքին հասնիլ [1]:

Համերգին յայտագիրը կը բաղկանար երկու մասէ: Առաջինին մէջ, երգչախումբը, հակառակ դժուարին կտորներուն, յաջողութեամբ երգեց Կոմիտասէն «Օրհներգ հայրապետական»-ը, «Մեր Թագւորն էր Խաչ»-ը, «Կալի երգը»՝ Ժան Աւագեանի մեներգային բաժինով եւ «Քրիստոս ի մէջ»-ը, Եկմալեանէն՝ «Ով հայոց աշխարհ»-ը եւ «Կիլիկիա»-ն, Կարա-Մուրզայէն՝ «Ալագեազ – քեզի մեռնիմ»-ը արժանացան անվերջ ծափահարութիւններու:

Յայտագրին երկրորդ մասին կտորները վերցուած էին հայրենի խմբավար, երաժիշտ-երգահաններ Ալեքսանտր Գրիգոր Յարութիւնեանէն, Արմէն Տիգրանեանէն, խմբավար Վարդան Սարգիս Սարգիսեանէն, որ եղած է Կոմիտաս Վարդապետի սաներէն[2], Արամ Խաչատուրեանէն եւ Ճէյմս Արմենակ Գոզալեանէն[3], իսկ արաբ երգահան Ռահպանիէն՝ երեք երգ:

Ալեքսանտր Յարութիւնեանի «Հայրենիքիս հետ» խմբերգին մեներգային բաժինը կատարեցին տիկին Հերմինէ Գալայճեան եւ պրն. Վարդան Տ. Մովսէսեան. առաջինը իր թաւշային գրաւիչ ձայնով, երկրորդը՝ իր տիրական (պաս) ձայնին կշիռով հիացումի անվերջ ծափեր խլեցին: Երկուքն ալ Ս. Քառասնից Մանկանց Մայր եկեղեցւոյ դպրաց դասէն:

Արմէն Տիգրանեանի «Թամար»-ը եւ Արամ Խաչատուրեանի «Սեղանի երգը»-ը կտորներուն մեներգային մասը կատարեց օրիորդ Ազնիւ Պրունսուզեան[4]՝ իր կիրթ, մարզուած ձայնին միացնելով արուեստագիտուհիի ապրումներ, արժանանալով անդադրում ծափահարութիւններու եւ մեներգին կրկնութեան: Համերգին բոլոր կտորներուն դաշնակի վրայ կ’ընկերակցէր տիկին Անի Միքայէլեան:

Աւելի քան երկու ժամ ներկաները ըմբոշխնեցին հայ երգը: Գովելի էր երգչախումբը՝ իր բոլոր անդամներով: Յայտնութիւններ էին տիկին Հերմինէ Գալայճեանը եւ օրիորդ Ազնիւ Պրունսուզեանը, բայց այս յաջողութիւններուն բացառիկ յայտնութիւնը եղաւ Սուրբ Գէորգ եկեղեցւոյ դպրաց դասի դպրապետ եւ «Նանօր» երգչախումբի խմբավար Յարութիւն Կենտիմեանը[5]:

Դպրապետ, խմբավար Յարութիւն Կենտիմեան ծնած է Հալէպ, 1942-ին: 1957-ին, կ’անդամակցի  Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ դպրաց դասին, այն օրերուն, երբ եկեղեցւոյ արժանաւոր դպրապետն էր Վարդան Սերայտարեան (*): Այստեղ է որ ան իր առաջին քայլերը առած է դէպի երաժշտութիւն: Հետագային, մօտ 4 տարի, առանց ընդմիջումի, անձնական երաժշտական դասընթացներուն հետեւած է երաժշտագէտ Ասատուր Սէթեանի հսկողութեան ներքոյ: Այնուհետեւ, առիթը ունեցած է ձայնամարզութեան եւ խմբավարական դասընթացքներու հետեւիլ Պէյրութի եւ Երեւանի երաժշտանոցներուն մէջ:

Դպրապետի պաշտօն վարած է 1961-1964, Հալէպի Ս. Յակոբ Եկեղեցւոյ մէջ: 1970-1975՝ Հալէպի Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ մէջ: 1998-2003՝ Հալէպի Ս.Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ մէջ: 2003-ի սեպտեմբերին՝ ընդառաջելով Շիքակոյի (ԱՄՆ) Ամենայն Սրբոց Հայց. Առաքելական եկեղեցւոյ հոգեւոր հովիւի եւ հոգաբարձութեան հրաւէրին՝ կը ստանձնէ նոյն եկեղեցւոյ դպրապետի պաշտօնը, ուր կը ծառայէ մինչեւ այսօր:

Որպէս հմուտ խմբավար, Յարութիւն Կէնտիմեան կազմակերպած եւ ղեկավարած է հետեւեալ երգչախումբերը. 1962-1964՝ Կիրակնօրեայ դպրոցներու, Հալէպ: 1967-1970՝ Օշական երգչախումբը, Պէյրութ: 1981-1997՝ «Նանօր» երգչախումբը, Հալէպ: Տուած է անձնական համերգներ եւ ունեցած երգչախմբային ելույթներ՝ մասնակցելով զանազան ձեռնարկներու Հալէպի եւ Դամասկոսի մէջ: 1987-ին, Երեւան, իսկ 1994-ին, Եամպոլ- Պուլկարիա, ընկերակցութեամբ պուլկարական Տիանափոլիս սենեկային նուագախումբին: Յարութիւն Կէնտիմեանի մասին տեղեկութիւնները քաղուած են «Գանձասար» շաբաթաթերթին մէջ Արա Սայեղի ստորագրած յօդուածէն, 2002-ին:

Կիրակի, 20 հոկտեմբեր 2024-ին, Արամ Ա. կաթողիկոսը Սուրբ եւ Անմահ Պատարագ մատուցեց Շիքակոյի Ամենայն Սրբոց եկեղեցւոյ մէջ, առընթերակայութեամբ հիւսիսային Ամերիկայի Արեւելեան Հայոց Թեմի առաջնորդ Գերշ. Տ. Անուշաւան Արք. Դանիէլեանի եւ Գանատայի Հայոց Թեմի առաջնորդ Գերշ. Տ. Բաբգէն Արք. Չարեանի:

Եկեղեցւոյ երգչախումբը կը խմբավարէր Յարութիւն Կենտիմեան: 

Նկարները քաղուած են ֆէյսպուքէն:

——————————————————-

[1] Պայքար թերթ, 21 յունուար 1982

[2] Խմբավար, երգահան Վարդան Սարգիս Սարգիսեանէն, որ եղած է Կոմիտաս Վարդապետի սաներէն (ծնած՝ 2 մայիս 1892, Կ.Պոլիս- մահացած՝ 30 յունուար 1978, Մարսէյլ, Ֆրանսա): 1909-ին աւարտած է Պերպերաեան վարժարանը։ 1910-1915 թուականներուն աշակերտած է Կոմիտասին, երգած է անոր երգչախմբերուն մէջ։ 1911-ին  հիմնած է Սկիւտարի «Րաֆֆի» լսարանական միութեան երգչախումբը։ 1920-ին Փարիզի մէջ  շարունակած է երաժշտական ուսումը։ 1931-1939, Մարսէյի մէջ  վարած է իր հիմնած «Հայկական երաժշտական ընկերութիւնը»: 1945-ին մշտական բնակութիւն հաստատած է Մարսէյ, երգչախմբային համերգներ տուած, կատարած է Կոմիտասի եւ սովետահայ երգահաններու գործերը։ Սարգիսեան հեղինակած է նաեւ հայ ժողովուրդի երգերու մշակումներ ( «Հոյնար» ընդարձակ պարերգը ձայնի եւ դաշնամուրի համար), դաշնաւորած է  «Արեւագալի երգերը», կազմած է հայ հոգեւոր երաժշտութեան ժողովածուներ։ Աշխատակցած է Փարիզի «Կոմիտասեան յանձնաժողովին», մասնակցած է Կոմիտասի անտիպ երգերը եւ «Պատարագ»-ը տպագրութեան պատրաստելու գործին։

[3] Ճէյմս Արմենակ Գոզալեան (յուլիսի 25, 1925, Լենինական, – 1987, Երեւան), հայ երգահան,  խմբավար։

[4] Ազնիւ Պրունսուզեան, https://www.facebook.com/azneve.brunsuzian

[5] Յարութիւն Կենտիմեան, https://www.facebook.com/haroutune.kendimian

(*) Դպրապետ Վարդան Սէրայտարեան (21 Փետրուար 1922 – 21 Մարտ, 2022) ծնած է Այնթապ, Կիլիկիա, 21 Փետրուար 1922ին, եւ ընտանիքով հաստատուած է Հալէպ, ուր տարրական ուսումը ստացած է «Կիլիկեան» եւ «Կրթասիրաց» վարժարաններուն մէջ։  1938-ին, ազատ աշակերտի հանգամանքով ընդունուած է Անթիլիասի դպրեվանքը։ Երեք տարիէն աւարտած է ուսումը՝ միաժամանակ իբրեւ մեներգիչ ու դպրապետ ծառայելով Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Մայր Եկեղեցւոյ մէջ։ Կազմաւորման տարիներուն, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոս Գարեգին Ա. Յովսէփեանց եւ կրթական գործիչ Բիւզանդ Եղիայեան՝ դպրեվանքի օրուան տեսուչը,  մեծ ազդեցութիւն ունեցած են անոր վրայ։ Այդ տարիներուն, գերմաներէնի դասերու հետեւած է՝ Պերլին երաժշտութիւն ուսանելու նպատակով, բայց այդ ծրագիրը իրականացած չէ։ Ուսումը աւարտելէ ետք, Սէյրայտարեան վերադարձած է Հալէպ, ուր դասաւանդած է «Սահակեան» վարժարանին մէջ եւ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ դպրապետի պաշտօնը ստանձնած է։ Զոյգ պաշտօնները վարած է մինչեւ 1961ի, երբ անցած է Պէյրութ, ուր եղած է դպրապետ Ս. Նշան Մայր Եկեղեցւոյ եւ ուսուցիչ՝ համանուն երկրորդական վարժարանին մէջ (այնուհետեւ՝ «Սուրէն Խանամիրեան» գոլէճ)։

 Լիբանանեան քաղաքացիական պատերազմի օրերուն, 1979-ին, մեկնած է Միացեալ Նահանգներ։ Հաստատուելով Պոսթըն, 1980-ին ստանձնած է Ս. Ստեփանոս եկեղեցւոյ (Ուոթըրթաուն, Մէսէչուսէց) դպրապետի պաշտօնը՝ ծառայելով երկար տարիներ։ Միաժամանակ, զանազան սեմինարներու ծիրէն ներս, շրջած է ամերիկահայ տարբեր համայնքներ, եկեղեցական երաժշտութեան, յատկապէս՝ Աւագ Շաբթուան ճիշդ երգեցողութիւնը դասաւանդելու նպատակով, ինչպէս իրեն յանձնարարած էր Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Խորէն Ա. Կաթողիկոսը։

https://armenianprelacy.org/2022/03/31/%D5%A4%D5%BA%D6%80%D5%A1%D5%BA%D5%A5%D5%BF-%D5%BE%D5%A1%D6%80%D5%A4%D5%A1%D5%B6-%D5%BD%D5%A7%D6%80%D5%A1%D5%B5%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%A1%D5%B6%D5%AB-21-%D6%83%D5%A5%D5%BF%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A1/?srsltid=AfmBOoqyCnPTWO7IXLUED0-Xq8VXPPX0-jhjl70goYid0ZuwNt7pOOiv

Հայրենի հանրածանօթ արուեստաբան Նաիրա Եղիազարեան (որուն աշխատանքներուն կարելի է ծանօթանալ հետեւեալ կապով https://www.youtube.com/@naira_yeghiazaryan), որպէս համալսարանական (Inalco-IMAS) խմբային աշխատանքի մը մասնակից՝ կատարած է հետագայ ուսումնասիրութիւն-վերլուծումը Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան եւ Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարքութեան պաշտօնական կայքէջերուն մասին: Եղիազարեանի գրութիւնը կու տանք ինչպէս որ հասած է խմբագրութեանս՝ խորագիր եւ բովանդակութիւն. միայն փոխած ենք ուղղագրութիւնը: Յօդուածը կու տանք իր շահեկանութեան համար:

Երբեք մտքովս չէր անցնի անդրադառնալ այս թեմային, եթէ համալսարանական խմբային աշխատանքի համար իւրօրինակ առաջադրանք ստացած չլինէի: Ի դէպ, նախապէս ասեմ, որ առաջադրանքը սկզբում անսովոր ու անտեղի թուաց, բայց իրականացնելու պահին բազմաթիւ բացայայտումներ արեցի, որոնք կարծում եմ, կը հետաքրքրեն շատերին: Յանձնարարութիւնը հետեւեալն էր. պէտք է վերլուծէինք Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան եւ Պատրիարքութիւն Հայոց Թուրքիոյ պաշտօնական կայքերը:

Եւ այսպէս. ինչ էի ակնկալում տեսնել ու ինչ տեսայ:

Բոլորս էլ գիտակցում ենք, որ նմանատիպ կայքերի նպատակը տուեալ կառոյցի մասին պատմելն ու ներկայացնելն է: Միաժամանակ գիտենք, որ դա պէտք է կարողանալ անել հետաքրքիր, իւրօրինակ, ոչ պլակատային, գովազդային տարրը թաքցնելով, սեփական անձը կարեւորելով, բայց նաեւ` ընթերցողին չանտեսելով, այլ ներգրաւելով ու ներքաշելով սոյն թեմայի ու պատմութեան մէջ:

Իսկ, թէ ինչպէս են դա իրականացնում այս երեք կայքերը, ինչ խնդիրներ են կարողանում լուծել եւ սովորական ընթերցողին որքանով են հետաքրքիր, կը փորձեմ ներկայացնել մի քանի դիտարկումներով:

Քննարկուող կայքերի ներկայացման ոճի եւ տեսքի մասին անմիջական կարծիք կարելի է կազմել կայքերի առաջին իսկ էջից:

Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարքութեան կայքը վերազինման փուլում է եւ, գուցէ այդ պատճառով, շատ վատ է աշխատում: Այդուհանդերձ, դժուարութեամբ յաջողուեց մէկ անգամ նայել, այն էլ` ոչ ամբողջութեամբ:  Սակայն, մի հայեացքն էլ բաւարար եղաւ, պարզելու համար, որ սա Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի կայքի կրկնօրինակն է: Երկուսում էլ գերիշխում է մանուշակագոյնը, որի առատութիւնը տրամաբանական է, քանի որ այն հայոց եկեղեցու գոյնն է: Գոյնից բացի այս երկու կայքերը նաեւ կառուցուածքի առումով չեն տարբերւում: Երկուսն էլ դասական ու աւանդական ձեւերի մէջ են: Թերեւս, կարելի է ասել, որ երկուսն էլ հաւասարապէս հնաոճ են` հաշուի առնելով այսօրուայ տեխնիկական առաջընթացների ու նորարարութիւնների ընձեռած հնարաւորութիւնները: Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարքութեան եւ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի ներկայանալու այս աւանդական ձեւերի ու ոճի համեմատութեամբ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնն իր կայքով ներկայանում է շատ աւելի նորաձեւ, ժամանակակից տեխնիկայի, ձեւաւորման ու դիզայնի համեմատաբար թարմ տարրերի կիրառմամբ: Ինչի շնորհիւ էլ կայքն արտաքնապէս աւելի գրաւիչ է եւ դիտարժան:

Սա կայքերի դիտարկման վիզուալ պատկերն է: Բովանդակային առումով երեքում էլ առանձապէս հետաքրքիր բաներ շատ չկան: Թարմացումների առումով կրկին հետ է մնում Պատրիարքարանի կայքը. թերեւս` արդէն յայտնի պատճառով: Այստեղ լուրերի բաժնում վերջին անգամ տեղեկատուութիւն դրուել է 2022 թուականի օգոստոսին: Իսկ Մայր Աթոռն ու Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը հաւասարապէս ակտիւ են ու թարմ լուրերով են ներկայանում: Այլ հարց է, որ լուրերը շատ միապաղաղ ու միաթօն են: Անընդհատ քահանաների, եպիսկոպոսների, կաթողիկոսի դէմքերն են: Բոլոր թեմաներում, լուրերում, իրադարձութիւնների մատուցումներում գերիշխում է եկեղեցականների սեւ սքեմը: Սեւի ու ոսկեգոյնի առատութիւնը յոգնեցնում եւ անհետաքրքիր է դարձնում կայքը:

Կարծում եմ, կարելի է զուգահեռ ներառել նաեւ հայոց եկեղեցու հետեւորդներին ու հաւատացեալներին: Պատմել նրանց մասին, Աստծոյ հետ հաւատացեալների կապերի, փոխյարաբերութիւնների եւ ազդեցութիւնների մասին: Ընդ որում. պատմել պարզ, մարդկային լեզուով եւ զգացմունքային, կենդանի շեշտադումներով: Համոզուած եմ, որ սովորական մարդուն, հաւատացեալին անդրադառնալով` շատ աւելի տեսանելի ու գնահատուած կը լինի եկեղեցին, եկեղեցականն ու նրանց կատարած աշխատանքը:

Հետաքրքրականութեան պակասի առումով բերեմ մի օրինակ եւս: Քանի որ համալսարանական վերոնշեալ դասընթացի դասախօսութիւններից մէկը վերաբերւում էր հայոց եկեղեցու եօթ խորհուրդներին, իսկ դասախօսը շատ հետաքրքիր ու մանրամասն էր պատմել դրանց մասին, իսկ տպաւորութիւններս էլ թարմ էին, որոշեցի տեսնել, թէ ինչպէ՞ս են դրանք ներկայացուած սոյն կայքերում: Եւ ո՛վ զարմանք… Պատրիարքարանի կայքում, ցաւօք, ինձ չյաջողուեց այդ մասին ինչ-որ բան գտնել, Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան կայքում պարզապէս թուարկուած էին խորհուրդներն` առանց որեւէ բացատրութեան, իսկ Մայր Աթոռի կայքում խորհուրդների մասին էջը լրամշակման փուլում էր: Հաստատուն ու անփոփոխ եօթ խորհուրդների մէջ թէ ի՞նչն էին լրամշակում` այդպէս էլ գաղտնիք մնաց ինձ: Ինչեւէ: Այս մի փոքր դիտարկումը թոյլ է տալիս ասել, որ երեքի մօտ էլ այս բաժինը, տարբեր աստիճաններով, բայց որոշակիօրէն թերի էր:

Հետեւաբար, կարելի է փաստել, որ հետաքրքրականութեան առումով երեք կայքերն էլ նոյն չափ կաղում են:

Կայքերի երրորդ եւ ամենակարեւոր յատկութիւնը կամ բնորոշիչ կողմը, որ գրաւեց իմ ուշադրութիւնը, դա մատչելիութեան բացակայութիւնն էր: Պատրիարքարանի կայքի մատչելիութեան մասին, նոյնիսկ, անիմաստ եմ համարում խօսել: Նախ, կայքը տեխնիկապէս պէտք է մատչելի դառնա, որ յետոյ բովանդակութեանն ու  ձեւին կարողանանք անդրադառնալ: Իսկ միւս երկու կայքերը, կարծում եմ, մատչելի են միայն իրենց` եկեղեցականների համար: Կարծես թէ, այս կայքերը նրայք ստեղծել են իրենք իրենց համար, ոչ թէ հասարակութեան ու հանրութեան տարբեր շերտերի համար:

Մարդկային տարրը, մարդկային գործօնը բացակայում է այստեղ: Այսինքն. ո՛չ նիւթերը, ո՛չ մատուցման ձեւը չեն կարող գրաւել սովորական մարդուն: Այն մարդուն, ով դեռ անհաւատ է, բայց փորձում է կամ ուզում է հաւատի գալ, այն մարդուն, ով հարցեր ունի հայոց եկեղեցու հետ կապուած, հարցեր ունի Աստծոյ, նրա պատգամների, պատուիրանների ու առհասարակ նրա գոյութեան վերաբերեալ: Այն մարդուն, ով յուսահատուած է ու օգնութիւն, յուսադրող խօսք, իմաստուն միտք է փնտռում, որոնցով կը փարատուի, յուսադրող մի լոյս կը տեսնի, որն իրեն կառաջնորդի այս դժուարին, բարդ, հոգսաշատ, անորոշութիւններով լեցուն կեանքում:

Մատչելիութեանը վերաբերուող մի շատ կարեւոր ու մտահոգիչ բացթողում եւս: Այս երկու կայքերում ներկայացուած են եկեղեցու ենթակայութեամբ գործող թանգարանները եւ գրատները` իրենց հրատարակութիւններով: Այս հատուածը լուրջ մտածելու տեղիք է տալիս: Նախ թանգարանների մասին պատմող նիւթերը ոչ մի կերպ չեն գրաւում ու թանգարան այցելելու ցանկութիւն չեն առաջացնում: Օրինակ, այստեղ պէտք է լինէին որոշակիօրէն հետաքրքական պատմութիւններ եւ լուսանկարներ, որոնք կը գրաւէին այցելուներին ու թանգարան գնալու ցանկութիւն կ’առաջացնէին: Մինչդեռ կայքում կարճ, ստանդարտ, չտպաւորող, միտք չշարժող ու թանգարան չկանչող տեքստեր են եւ գորշ լուսանկարներ: Փոխարէնը ամենայն մանրամասնութիւններով ներկայացուած են թանգարանի մուտքի տոմսերի գները: Ես ուղղակի զարմացած եմ այս երեւոյթից, քանի որ հիմա ապրում եմ Իսպանիայի Ալիկանտէ քաղաքում, որտեղ երկու տասնեակից աւելի թանգարաններ, պատմական յուշարձան-շինութիւններ ու ամրոցներ կան: Զբօսաշրջային այս քաղաքը, որը իւրաքանչիւր տարի ունենում է աւելի քան միլիոն զբօսաշրջիկ, կարող էր մեծ եկամուտներ ակնկալել իր թանգարաններից: Սակայն քաղաքային իշխանութիւնը անվճար է դարձրել թանգարանների մուտքը, որպէսզի մարդկանց հասանելի լինի իր երկրի ու քաղաքի պատմութիւնը, ազգային մշակոյթն ու արուեստը:  Այսինքն, սա ճանաչելի դառնալու, մարդկանց կրթելու, դաստիարակելու կոնկրէտ մտածուած ու նպատակաուղղուած քաղաքականութիւն է: Նման ծրագրուած քաղաքականութիւն պէտք է ունենար նաեւ հայոց եկեղեցին: Սակայն, եկեղեցու թանգարանի մուտքի տոմսերի գները բացարձակ դրա մասին չեն վկայում: Միգուցէ, կարելի էր օտարերկրացի այցելուների համար վճարովի դարձնել թանգարանների մուտքը, բայց հայ հաւատացեալների, յատկապէս, ուսանողների, դպրոցականների համար այն պե՛տք է անվճար լինի: Եկեղեցին ամէն կերպ պիտի փորձի ներգրաւել մարդկանց, կապել նրանց Հայ Առաքելական եկեղեցու հետ:

Նոյնը գրքերի պարագայում է: Հասկանալի է, որ գեղարուեստական ու պատմական գրականութիւնը եկեղեցին տպագրել է եւ պիտի վաճառի, բայց եկեղեցական տօների ժամանակացոյցը կամ «հարցեր քահանային» վերնագրով գիրքը վաճառելը, մեղմ ասած, մանր-մունր առեւտուր է` հարուստ ու մեծ հնարաւորութիւններ ունեցող եկեղեցու համար: Յետոյ էլ դժգոհում կամ բողոքում ենք, որ աղանդները ներխուժել են մեր կեանք ու ամէնուր են: Իսկ ինչու՞ պիտի չներխուժեն: Այն գրականութիւնը, որը հայոց եկեղեցին 5-20 դոլարով վաճառում է իր հաւատացեալներին, Եհովայի վկաները կամ միւս աղանդների ներկայացուցիչները տնենտուն ընկած` շքեղ հրատարակութեամբ, իրենց գունագեղ գրքերը, ամսագրերն ու բուկլետներն անվճար են բաժանում մարդկանց: Դրանից բացի, ժամերով կանգնում, խօսում են նրանց հետ, յոյս, հաւատ ու սէր են խոստանում եւ բոլոր հնարաւոր միջոցներով «լուանում» են մարդկանց ուղեղները: Իսկ թէ ինչպէս են «լուանում», դրա մասին պատմում են վիճակագրական տուեալները: Պարզւում է, որ Հայաստանում այսօր գրանցուած  65 կրօնական կազմակերպութիւններից` 54-ն աղանդներ են, որոնցում ընդգրկուած է 350 հազար մարդ: Սակայն, կան աւելի քան 200 կազմակերպութիւններ, որոնք գրանցուած չեն, բայց աւելի ակտիւ ու աննահանջ են գործում հոգէորսութեան դաշտում: Այս չգրանցուած «ապակառուցողական աղանդներում» ներգրաւուած են մօտ 250 հազար մարդ:

Սարսափելի թիւեր են, այնպէս չէ՞… Ի հարկէ, սարսափելի են, մանաւանդ, որ զուգահեռ իրականութիւնում, այսինքն` հայոց եկեղեցու պաշտօնական կայքերում, սոցիալական էջերում ու քարոզչական այլ հարթակներում հովուերգական անդորր է` մանուշակագոյն ու սեւ շղարշով ծածկուած:      

Մշակոյթ՝ ընկերային առաջընթացի, կլիմայի պաշտպանութեան եւ ժողովրդավարութեան համար

Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնարկութեան Հայկական բաժանմունքը մեկնարկեց «արդ եւս» մշակութային նպաստի ծրագրին չորրորդ շրջանը. անոր նպատակն է ամրապնդել լեզուի եւ մշակոյթի միջեւ հարազատ կապը եւ ստեղծել նախադրեալներ որ արեւմտահայերէն լեզուն եւ մշակոյթը հարստանան ու զարգանան։ Այս առաջատար ծրագրին միջոցով Բաժանմունքը պիտի շարունակէ աջակցիլ հայերէնով ժամանակակից մշակոյթ եւ մտածողութիւն ստեղծող նախաձեռնութիւններու եւ մշակոյթի ուժով պիտի ձգտի ստեղծելու հայկական նոր պատումներ որոնք հիմնուած ըլլան ստեղծագործութեան, մարդկային արժանապատւութեան, զօրակցութեան եւ համամարդկային արժէքներու վրայ:

Մշակոյթը, որպէս մարդու արտայայտութեան հիմնարար միջոց, անխուսափելիօրէն կ՚ազդէ հասարակութիւններու հիւսուածքին եւ հետեւաբար նաեւ անոնց ապագային վրայ։ Մշակոյթը պերճանք չէ, այլ անհրաժեշտութիւն՝ կերտելու յարակցական, հաւասար, կայուն եւ ազատ հասարակութիւններ եւ հետեւաբար աւելի առողջ ապագայ:

Մշակոյթը չի յաւակնիր ըլլալ բոլոր խնդիրներու միակ կամ արագ լուծումը, սակայն մեր առջեւ ծառացած այսօրուան հիմնախնդիրներէն ո՛չ մէկը կարելի է քննական հայեացքով վերլուծել՝ առանց մշակութային հէնքի։ Ժողովրդավարական մղումներուն հանդէպ սպառնալիքները, կենսոլորտի աղէտը, թուային թեքնաբանութեան մարտահրաւէրները, աճող անհաւասարութիւնները եւ նոյնիսկ պատերազմները, բոլորն ալ խոր մշակութային փոխկապակցումներ ունին։

Ի տարբերութիւն զուտ գործնապաշտ եւ կարճաժամկէտ ռազմավարութիւններուն, որոնք կը մշակուին եւ կ՚որդեգրուին ի դէմս աշխարհին դիմագրաւած ճգնաժամերուն եւ սրընթաց փոփոխութիւններուն, մշակոյթի ունեցած ազդեցութիւնը աւելի խորքային է, համապարփակ եւ ոչ անմիջապէս չափելի։ Մշակութային ոլորտը եզակի խթան է քննական մտածողութեան զարգացումին, բազմակարծութեան, հասարակական վերափոխումին եւ քաղաքացիական ներգրաւուածութեան։ Այսպէսով, ան կենսական նշանակութիւն մը ունի յառաջդիմութեան եւ զարգացումի համար։

Հայերը միշտ եղած են մշակութային փոխանակումի եւ բազմազանութեան տարբեր հատումներու եւ խաչմերուկներու վրայ։ արդ եւս|in view ծրագիրը կ՚արժեւորէ այս բազմազանութիւնը եւ կը միտի նպաստելու անոր՝ ստեղծելով բազմաձայնութիւնը լսելի դարձնելու նախադրեալներ եւ փոխադրելու այս տարատեսակ ու բազմամշակոյթ փորձառութիւնները դէպի լեզու, դէպի արեւմտահայերէ՛ն։ Վերջինս որպէս լեզուի զարգացման մղիչ ուժ, լեզուն կը դարձնէ աւելի կենսունակ, կ՚ապահովէ անոր տեղը որպէս աշխարհի լեզու. կ՚ օգնէ որ այս նորարար մշակոյթը սպառողներուն քաղաքացիական յանձնառութիւնը հարստանայ, անոնց դիմակայութիւնը զարգանայ եւ առկայ մարտահրաւէրներուն ստեղծագործ լուծումներ գտնուին։

Այս նպաստի ծրագրով եւ մշակոյթի ուժով կը ձգտինք ստեղծելու հայկական նոր պատումներ որոնք հիմնուած ըլլան ստեղծագործութեան, մարդկային արժանապատւութեան, զօրակցութեան եւ համամարդկային արժէքներու վրայ։

Դիմելու համար այցելել հետեւեալ հասցէն. https://gulbenkian.pt/en/apoios-lista/արդ-եւս-in-view/

 

 

Անցեալ տարի ամռան՝ ես ու ամուսինս Լիբանանէն ֆիլատելֆիա մեկնեցանք, այցելելու մեր առջինեկ դուստրին՝ Դալարին, որ 2019-ի Լիբանանի քաղաքական եւ տնտեսական տագնապներէն ետք, ան ձգած էր իր երկիրը եւ հաստատուած  Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, շարունակելու իր ուսումը։ Շատ մը լիբանանցի ծնողներու պէս, մեզի ալ վիճակուած էր պահ մը ընդունիլ «դառն» իրականութիւնը եւ համակերպիլ պարտադրուած իրողութեան եւ պահ մըն ալ մտածել, թէ այս օրերուն, աւելի նպաստաւոր էր երիտասարդ-երիտասարդուհիի մը մեկնումը Լիբանանէն դուրս։ Շատեր ճակատագիրի վերագրելով, իսկ ուրիշներ վերագրելով երկրի անյոյս վիճակին, հաւանած էին ընտելանալ բաժանումի այս վրդովիչ գաղափարին։

Ֆիլատելֆիան գեղեցիկ է իր հանդարտ, լայն ու մաքուր պողոտաներով, կանանչազարդ թաղերով, յարմարաւէտ եւ հանգիստ մթնոլորտով։ Ունի նաեւ հայկական գաղութ մը։ Լիբանանի «քաոսը»  թողնելով, հաճոյալի էր, գէթ կարճ ժամանակի մը համար ապրիլ անդորրութեամբ, հանգիստ մտքով եւ «կարգ ու կանոն» ունեցող միջավայրի մը մէջ։

Ուր որ աղջիկս կ՛ապրէր, ընդարձակ շէնք մըն էր․ հոն կ՛ապրէին ամերիկացի կամ ոչ-ամերիկացի փոքր ընտանիքներ եւ լիբանանցի ուսանողներ, որոնցմէ մէկ քանին աղջկանս դասընկեր-դասընկերուհիներն էին։ Միասին փոքր խումբ մը կազմած էին՝ պահպանելով լիբանանցին բնորոշող իրենց յատուկ սովորութիւնները եւ ուրոյն մթնոլորտը։ Միւս բնակիչներուն գրեթէ չէինք հանդիպած։ Գացած-եկած ատեննիս պատահականօրէն կը նշմարէինք մէկ-երկու հոգի։ Շէնքին մթնոլորտը ընդհանրապէս հանդարտ էր, շշուկ չկար։

Գիշեր մըն ալ, բաւական ուշ էր, երբ յանկարծ հրդեհի ահազանգը հնչեց ամբողջ շէնքին մէջ։ Ապշահար իրարու նայեցանք եւ հապճեպ դուրս վազեցինք դէպի շէնքին մուտքին գտնուող բաց կառատունը։ Ժամանակը կարճ էր, միայն անհրաժեշտ պէտքեր կրնայինք միասին վերցնել,  ինչպէս՝ անցագիր, դրամ, բանալի։ Յստակ չէր թէ հրդեհը շէնքին որ բաժինին մէջն էր։ Հինգ վայրկեան անցած չէր, երբ բաց կառատունը ամբողջութեամբ լեցուեցաւ շէնքէն դուրս եկած հոծ բազմութեամբ մը։ Զարմացած էի, թէ այդ հսկայ թիւը ուրկէ՞ դուրս եկաւ․ կը կարծէինք, թէ շէնքին մէջ քիչ թիւով բնակիչներ կան։ Գէթ հանդարտութիւնը այդպէս կը յուշէր․․․ Բազմութեան մէջ կային տարեցներ, կառքով երեխաներ, դպրոցական տարիքի փոքրիկներ, երիտասարդներ եւ վերջապէս ամէն տարիքի մարդիկ։

Հրշէջները անմիջապէս վրայ հասան եւ մուտք գործելով շէնքին մէջ սկսան փնտռել հրդեհին վայրը։ Բոլորը հանդարտութեամբ կը սպասէին հրշէջներուն թելադրանքներուն եւ ցուցմունքներուն։ Դէմքերուն վրայ որեւէ արտայայտւթիւն չկար։ Կարծես շատ պարզ պատահար մըն էր․ անտարբերութի՞ւն էր արդեօք թէ ես կը մտածէի լիբանանցիի հոգեբանութեամբ՝ կռահելով թէ խուճապահար մարդիկ «իրարանցում» մը պէտք էր որ ստեղծէին։ Շատեր մոռցած էին իրենց հետ առնել կարեւոր պէտքեր։ Հրշէջները թոյլ չտուին, որ ոեւէ մէկը ներս մտնէ, մինչեւ հակակշիռի տակ չառնեն եւ չգիտնան հրդեհին տարողութիւնը։

Պահ մը մոռցայ հրդեհին առթած արհաւիրքը եւ մտածեցի թէ եթէ Լիբանան ըլլայինք․․․այս նոյն իրավիճակը ի՞նչ երեւոյթ պիտի ստանար կամ ի՞նչ պատկեր պիտի պարզուէր մեր դիմաց։ Հաւանաբար նմանէր «Բաբելոնի աշտարակին», ուր լեզուներու խառնաշփոթութիւն կար, իսկ հոն, Լիբանան, իրարանցում, պոռչտուք, քաոս․․․սակայն լիբանանցիի մը վարուելաձեւով եւ հիմնական սկզբունքով, նման դժուար պարագայի մը, կարելի չէր ականատես չըլլալ միասնական ոգիի, իրարօգնութեան տրամադրութիւն, հարազատ մթնոլորտ կամ գէթ հետաքրքրութիւն, թէ ոեւէ մէկը բանի մը պէտք ունի՞։

Այսօր Լիբանանի այս դժնդակ օրերուն, հեռաւոր երկիրներ գտնուող հարազատներ եւ բարեկամներ ստուգելէ ետք մեր ապահովութիւնը, հարց կու տան «Ի՞նչ կ՝ընէք տակաւին Լիբանանի մէջ», «Ինչո՞ւ դուրս չէք ելլեր»։ Արդեօք այնքա՞ն հեշտ է լքել երկիր մը, ուր տարիներու ընթացքին ընտանիքդ, աշխատանքդ, միջավայրդ «կաթիլ առ կաթիլ» եւ ճակտիդ քրտինքով ձեռք բերած ես։ Յանկարծ այս բոլորէն արմատախիլ պիտի ըլլաս եւ ճամպրուկներդ  պատրաստելով պիտի հաստատուիս օտար երկրի մը մէջ եւ պիտի հաւանիս ընտելանալ օտարոտի եւ մեքենակայանացած կեանքի մը։ Հոգ չէ թէ օրէնքի երկիր է, հոգ չէ թէ «հանգիստ» երկիր է օտար երկիրը  ․․․մեզմէ շատեր, իբրեւ արեւելքցի եւ մասնաւորաբար իբրեւ լիբանանցի, նախապատուութիւնը պիտի տան Լիբանանի եռանդով զեղուն մեր կեանքին, մեր «տաքուկ» եւ ջերմ մթնոլորտին, մեր խանդավառ ընկերային միջավայրին, դրացիներու հիւրընկալութեան եւ վերջապէս սքանչելի եւ յափշտակիչ տեսարժան վայրերուն․․․որոնք անփոխարինելի են։ Հոգ չէ թէ Լիբանանի տագնապալից վիճակը մեր շուքին պէս մեզ կը հետապնդէ եւ մեզմէ կը խլէ խաղաղ ապրելու իրաւունքը, սակայն օտարութիւնը մեզմէ կը խլէ մեր ինքնութիւնը, մեր, այս պարագային, իբրեւ հայ գոյատեւելու առիթը։ Այս երկընտրանքին դիմաց, հաւանաբար, շատերու համար դժուար ըլլայ վճռական որոշում մը կայացնել։ Կը մնայ կա՛մ համակերպիլ Լիբանանի իրավիճակին կա՛մ տուայտիլ օտար ջուրերու վրայ, հոն ուր ցամաքը անձեռնմխելի է ու շա՜տ հեռաւոր․․․

Հրշէջները դուրս եկան շէնքէն․ ահազանգը սխալմամբ հնչած էր․․․հրդեհ չկար։ Անակնկալի եկած, բայց գոհունակութեամբ վերադարձանք մեր տուները եւ փառք տուինք, թէ պատահածը սուտ ահազանգ մըն էր։

Լիզա Բանճարճեան Թելվիզեան

Ամէն անգամ երբ մենք ետ կը նայինք դէպի պատմութեան խորքերը եւ մեր հայեացնքները կը յառենք այն լուասուոր եւ յուսատու կերպարներուն, որոնք իրենց անձով ու գործունէութեամբ հայոց պատմութեան կարեւորագոյն դրուագները կերտած են կամ ամբողջ դարաշրջանի մը համար կեդրոնական դեր կատարած, մենք աւանդաբար կը զրուցենք մեր արքաներուն, զօրավարներուն հետ, կը դիմենք մեր փիլիսոփաներուն ու մեծ մտաւորականներուն: Մենք կը փորձենք անոնց կերպարներով ոգեշնչուիլ, անոնց գործունէութիւնը մեզի համար օրինակ սահմանել:

Շատ յաճախ, անձամբ ալ չենք նկատեր մեր եւ անոնց միջեւ եղած սկզբունքային տարբերութիւնները: Մենք չենք նկատեր, որ Գարեգին Նժդեհի կամ Տիգրան Մեծի մասին խօսելու ատեն, մենք կը վերցնենք անոնց գործունէութեան լաւագոյնը եւ ուղղակի կը փորձենք տեղաւորել մեր առօրեային մէջ, ինչ որ անսպասելի է ու անիրական: Մենք չենք տեսներ ու չենք հասկնար մեր հերոսները իրենց ակունքներով: Մենք զանոնք կը տեսնենք արդէն իսկ իրենց բարձունքին վրայ ու երբ կը համեմատենք մեր, կը թուի, թէ չնչին առօրեային հետ անոնք այնքան անհասանելի ու բարձր են թուան, որ երբեմն խորթ կը դառնան: Յիրաւի դժուար է դիմել արքաներու արքայ Տիգրանին, ան բոլորովին այլ աշխարհի ու իրականութեան մարդ էր, այլ չափանիշներու ու սկզբունքներու տէր: Բայց մենք ունինք գրական երկու հերոս, որոնցմէ մէկը առնուազն իրական է, իսկ միւսը եթէ ոչ իրական, ապա վստահ ունի իր նախատիպը, որոնք, կ’ենթադրեմ, շատ մօտ են մեր սրտին ու հոգիին: Նախ իրենց գործողութիւններով եւ ապա` սկզբուքներով: Անոնք Րաֆֆիի «Սամուել»ն ու Մուրացանի «Գէւորգ Մարզպետունի»ն են:

Ո՞վ են անոնք: Սամուելն ու Մարզպետունին ամենաճիշդ հայրենասէրներն են: Անոնք արքայ ու գերհզօր իշխաններ չեն, անոնք չունին դաշնակիցներ, հարստութիւն, ազդեցութիւն: Անոնք իրենց գործունէութեամբ իսկ վատթարագոյն դրութեան մէջ են, երբ պայքարելու նուզագոյն ցանկութիւն իսկ գոյութիւն չունի:

Սամուելը դաւաճան իշխանի մը զաւակն է: Անոր հայրն ու մայրը դաւաճանած են քրիստոէնութեան եւ հայրենիքին: Սամուելը գրեթէ չունի զինակիցներ, ան մեծ ճակատամարտեր չէ յաղթած, ան արքայ չէ եւ մեծ բանակներ չունի, ան հզօր ռազմագէտ չէ: Սամուելը ազնուական է եւ կրկնակի ողբերգութիւն կ’ապրի: Անոր երկիրը ոտնակոխ եղած է թշնամիին կողմէ, իսկ հայրն ու մայրը դաւաճաններ են: Սամուելը ամբողջական հոգեկան դժոխքի մը մէջէն անցնելէ յետոյ, ծանրագոյն ողբերգութիւնները ապրելէ ետք, կը սպանէ իր հայրն ու մայրը, որովհետեւ անոնք դաւաճանած են Հայաստանի, անցած են թշնամիին կողմը: Սամուելը չի յաղթանակեր, փառք չի վաստկիր, ան իր վրայ կը վերցնէ անէծքներուն ծանրագոյնը՝ ծնողասպանութիւնը:

Գէւորգ Մարզպետունի պարզ իշխան մըն է: Ան եւս կը տեսնէ իր երկրին ծուատումը ամէն կողմէ, ամէնուր դաւաճանութիւն եւ ուրացում: Թագաւորը յուսահատ է, մէկ կողմ քաշուած, իշխանները լքած են զինք ու ամէն մէկը իր անկիւնը քաշուած, թշնամին կը նուաճէ երկիրը եւ այդ դեռ չի բաւեր, քաղաքացիական պատերազմ կը հասուննայ իշխաններուն միջեւ, ծանրագոյն հակադրութիւն խումբ մը այլ իշխաններու եւ արքային միջեւ: Մարզպետունի իշխանը հարուստ չէ, մեծ զօրք ու հնարաւորութիւններ չունի: Անվերջ պայքարելէ յետոյ ան լրիւ առանձին է, իր կողքը ոչ ոք ունի բացի իր մէկ-երկու թիկնապահէն ու որդիէն: Գէւորգ իշխանը կ’որոշէ յարձակիլ թշնամիին վրայ՝ առանց զօրքի: Մեծագոյն ջանքերով ան ընդամէնը 20 հոգի կամաւոր կը գտնէ եւ այդ փոքրաթիւ խումբով կը յարձակի բազմահազարանոց թշնամիին վրայ: Եւ այդ յարձակումը յոյս կը վառէ հայոց սրտերուն մէջ:

Ըստ էութեան, Սամուելն ու Գէւորգ Մարզպետունին մեր նուազագոյն գնահատուած եւ ամենէն շուտ մոռցուած հերոսներն են: Մենք կը սիրենք հեռուէն նայիլ փայլատակող փառքին, բայց երբ մենք ընդհանրապէս կը խուսափինք նոյնիսկ ծանր խօսքէն, ուր մնաց դիմենք սարսափելի ծանրութեամբ քայլերու: Մեր այժմեան կամքը մեղամոմի նման փափուկ է ու դիւրաբեկ, մեր միտքերը շփոթի մէջ են, մեր գործողութիւնները կուրացած ու հարուածը՝ թոյլ:

Ու այս պահուն մենք ոչ միայն մեծ գաղափարադիր Նժդեհ-ասատրեան զոյգը պէտք է յիշենք, կամ արքայից-արքայ Տիգրան, յաղթող Վարդան պահանջենք, այլ փորձենք հասկնալ այն կերպարները, որոնք գործած ու առաջ գացած են այնպսի սարսափելի վիճակներու մէջ, որ անոնց միայն ձախողութիւն եւ անյաջողութիւն սպասած է: Ի վերջոյ, Սամուել եւ Մարզպետունի կերպարները այսօր առաւել քան արդիական են: Որովհետեւ մենք ունինք թոյլ ու թշուառ հոգեկան իրավիճակ մը, այսօր միայն կիսատ-պռատ բանաւոր խօսք կը զարգանայ, մինչդեռ մենք կը սարսափինք անձնական պտասխանատուութենէ ու որեւէ կարծր գործողութենէ: Մեզմէ քանի՞ հոգի այսօր պատրաստ է քանի մը հոգիով ազգային պայքար սկսիլ Մարզպետունիի նման՝ չնայած ընդհանուր աղէտին, չնայած, որ նոյնիսկ թագաւորը մէկ կողմ քաշուած է ու անթիւ թերութիւններ ունի: Մարզպետունին երկար-բարակ չի քննարկեր, ան չի մեղադրեր արքան, այս ու այն իշխանը, անոր համար հայրենիքը աւելի ծանր կը կշռէ, քան մնացեալ բացարձակապէս ամէն ինչը: Մարզպետունին քարսիրտ ինքնասպան մը չէ: Ան շատ լաւ կը գիտակցի, որ ձախողիլն ու կոտորուիլը աւելի իրական հեռանկար է, ան որպէս ծնողք հոգեկան մեծ պայքարի մէջ է, երբ կը գիտակցի, որ քանի մը ժամ յետոյ սպասուող կռուին մէջ իր որդին ամենայն հաւանականութեամբ կը նահատակուի ու ինքը ոչ մէկ ձեւով չի կրնար խանգարել այդ բոլորը: Բայց ան զոհասեղանին  կը դնէ ամէն ինչ, ամենաթանկը՝ ինքզինք ու իր որդին:

Սամուելի կերպարը աւելի մռայլ է ու ահաւոր: Այդ լռակեաց երիտասարդը գրեթէ խելագարութեան կը հասնի տեսնելով, թէ իր շուրջը ինչ կը կատարուի: Եթէ Գէւորգ Մարզպետունին ունէր իր հաւատարիմ որդին, ապա Սամուելը չունի մէկը: Իր հայրն անգամ, որ իր առաջնորդն ու յենարանը պիտի ըլլար՝ պետական դաւաճան է ու թշնամիին զօրքը կ’առաջնորդէ դէպի Հայաստան: Սամուելի ողբերգութիւնը թէ՛ ազգային է, թէ՛ անձնական: Այդ տրաման լուսաւոր աւարտ չի կրնար ունենալ: Հեքիաթ մը չէ, ուր դաւաճանը յանկարծ ուշքի գայ եւ յանկարծական հերոսութիւն մը կատարէ: Ո՛չ: Ոչ ոք չի զղջիր, ոչ մէկ լաւ բան կայ: Հայրենիքը կը կործանի է եւ զայն խորտակողներէն մէկը իր ծնողներն են: Սամուել այլ ելք չի գտներ, քան հարն ու մայրը սպանելը: Ու այս արիւնոտ տրաման կ’աւարտի ծանր ու հոգեցունց կերպով: Մենք չենք գիտեր, թէ Սամուել յետոյ ո՞ւր կ’երթայ, ի՞նչ կ’ընէ: Թերեւս ան կը շարունակէ պայքարիլ կամ, չդիմանալով իր անձնական դժոխքին ծանրութեան՝ անձնասպան կ’ըլլյ: Չենք գիտեր: Մենք միայն կը գովենք «կեցցէ՛ Սամուելը, որ իր հայրենիքը ծնողներէն աւելի կը սիրէ ու գիրքը կը դնենք մէկ կողմ, յետոյ երբեմն կ’ըսենք «ապրին Րաֆֆին ու Մուրացանը, շատ լաւ գիրքեր գրած են»:

Սամուելն ու Մարզպետունին այսօր այն կերպարներն են, որ պէտք է դառնան հայրենասիրութեան չափանիշ: Անոնք այն կերպարներն են, որով մենք կրնանք չափել մեր անձնազոհութիւնն ու կամքը, մեր հոգեբանութիւնը, մեր ազգային ու անձնական հոգեկան վիճակն ու հաւասարակշռութիւնը: Անոնք այն կերպարներն են, որ կը գործեն «վատէն աւել վատ» իրավիճակի մէջ: Անոնք այն կերպարներն են, որ ստիպուած են կատարելու սարսափելին:

Ընդ որում, կարեւոր է հասկնալ նաեւ շատ կարեւոր երեւոյթ մը: Այդ մէկը Սամուելի ու Գէւորգ իշխանի ներքին հոգեկան պայքարն է: Մարդը որքա՞ն զօրեղ կամք պիտի ունենայ, որ կարողանայ այդ անձնական դժոխքը անցնել, չխելագարիլ, չյուսահատիլ: Որքա՞ն ամուր հոգեկան աշխարհ պէտք է ունենայ, ի՞նչ աստիճանի ներքին տառապանք պիտի յաղթահարէ, որ կարողանայ նախ չխելագարիլ, յետոյ` արդէն գործել:

Մեզմէ քանի՞ հոգին կրնայ նման աստիճանի դժոխք վերապրիլ: Մեզմէ քանի՞ հոգին կրնայ գէթ տեսական մակարդակով փորձել հասկնալ Սամուելն ու Գէւորգ իշխանը:

«Սամուելը» եւ «Գէւորգ Մարզպետունին» պարզապէս գիրքեր չեն, անոնք ռոմանթիք ու խենթ հայրենասիրութեան մասին չեն: Այդ գիրքերը նախ եւ առաջ անձնակական ծանր տրամաներ են, յետոյ` արդէն յանդուգն մարտահրաւէր՝ սեփական անձին ու մնացեալ աշխարհին: Րաֆֆին ու Մուրացանը մեզի մեծ գործեր են նուիրած, անոնք մեզ զինած են պահապան-հրեշտակներով, կամ եթէ կ’ուզէք՝ պահապան-դեւերով, որոնք պատրաստ են ամէն ինչի՝ ամենախիզախէն մինչեւ աննկարագրելի ոճիրի՝ յանուն հայրենիքի: Սամուելն ու Գէւորգ իշխանը ըստ էութեան, ընկերաբան հոգեբան Էրիք Ֆրոմէն տասնամեակներ առաջ պատասխանած անոր «ունենա՞լ, թէ ըլլալ» հարցին: Անոնք նախընտրեցին ըլլալ այդ հայրենիքը, դառնալ այդ հայրենիքը եւ դառնալ անոր ծանրագոյն ու մութ պահապանները:

Ցաւալի է, որ մենք հիանանք Թօնի Սթարքով (Avengers, the Iron Man), որ ինքզինք կը զոհէ, կամ Պոլվար Ֆորտրակոնով (Warcraft, RPG խաղ), որ կամաւոր կը նստի սառոյց գահին՝ ինքզինք զոհելով, որ չարիքը դուրս չգայ, բայց կը մոռնանք մեր իրական հերոսները, որոնք ոչ թէ տարօրինակ ու երեւակայական դեւերու հետ կը կռուին հեքիաթի մը մէջ, այլ հոս, մեր պատմութեան խորքին, ու կը պայքարին ու կը յաղթեն նախ իրենք իրենց, ապա կ’ելլեն ամբողջ աշխարհին դէմ:

Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան Հայկական Համայնքներու Բաժանմունքը անցեալ յուլիսին Լիզպոնի մէջ կազմակերպեց «Հաւասարում նորոգ» խորագրեալ ձեռնարկ մը, որ վերածուեցաւ կոչի սփիւռքահայ մտաւորականներուն՝ վերիմաստաւորելու հայկական սփիւռքի ինքնութիւնը՝ 1968-ին գրուած «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» Յարութիւն Քիւրքճեանի յօդուածին հետեւողութեամբ:

Այս ձեռնարկէն եւ Քիւրքճեանի անակնկալ մահէն ետք, լոյս տեսաւ Ռազմիկ Փանոսեանի՝ «Յարութիւն Քիւրքճեանի յիշատակին. մտաւորական հսկայ մը» խորագրեալ յօդուածը, որ թարգմանաբար լոյս տեսաւ «տարբերակ»ին մէջ:

Փանոսեանի այս յօդուածը հանդիսացաւ շարժառիթ մը, որ վերստին օրակագի վրայ դրուի ընդհանրապէս սփիւռքահայ ինքնութեան սահմանումի հարցը: Նիւթը բոլորին սեփականութիւնը դարձնելու նպատակով, մաս առ մաս հրատարակեցինք Յարութիւն Քիւրքճեանի «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» յօդուածը:

Քիչ անց, Նորայր Էպլիղաթեան արձագանգեց Փանոսեանի յօդուածին՝ «Հայկական սփիւռքը եւ 1960-70-ականներու վերածնունդը» խորագրով իր գրութեամբ, որ նոյնպէս թարգմանաբար լոյս տեսաւ տարբերակ21 հարթակի էջերով, 10 հոկտեմբեր 2024-ին:

Այս բոլորին լոյսին տակ, Կիւլպէնկեանի «Հաւասարում նորոգ» նախաձեռնութեան նոր թափ տալու մտադրութեամբ պատրաստեցինք PDF թղթածրար մը՝ ընդգրկելով Կիւլպէնկեանի ձեռնարկին թղթակցութիւնը, բաժիններ Փանոսեանի յօդուածէն, հատուածներ Էպլիղաթեանի գրութենէն եւ Քիւրքճեանին յօդուածը ամբողջութեամբ:

1968-ին գրուած Քիւրքճեանի «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» յօդուածը, ինչպէս Ռազմիկ Փանոսեան կը բնորոշէ, կոչ մըն էր ուղղուած հայկական սփիւռքին՝ վերիմաստաւորելու իր ինքնութիւնը՝ բացուելով աշխարհին, այլ ոչ թէ նահանջելով ու մեկուսանալով «կեթոյին» մէջ:

Յարութիւն Քիւրքճեան, նաեւ իր 68-ի սերնդակիցներուն բերնով, կը պեղէր սփիւռքահայ ինքնութեան ծալքերը եւ կ’ընդգծէր «այլ»ին բացուելու, նոր պայմաններուն յարմարելու անհրաժեշտութիւնը: «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» գրութեան հերոսները կը վկայեն, որ աւանդականէն ու աւանդութիւններէն անդին, մարդկային ու համամարդկային նոր արժէքներու միաձուլումը ինքնութեան հետ՝ նոր խորք, երանգ ու թռիչք տուած է իրենց հայկականութեան:

Քիւրքճեանի այս խորհրդածութիւնները, սակայն, շուրջ 60 տարի ետք, թէեւ շեշտակիօրէն այժմէական, կը մնան անպատասխան ու հայկական սփիւռքը կը շարունակէ տուայտիլ անորոշութեան մէջ, գրեթէ անդիմագիծ ու կորսուած՝ անցելապաշտութեան ու պահպանողականութեան, եւ ոչ թէ ձուլումի, այլ ամբողջական օտարացումի միջեւ. հայը կը գաղթէ իր հայութենէն՝ պահպանողական ու անցելապաշտ իր հայութենէն: Յո՞ երթաս ինքնութիւն:

Կիւլպէնկեանի «Հաւասարում նորոգ. սերունդներու զրոյց մը» ձեռնարկը վերստին օրակարգի վրայ կը դնէ ինքնութեան քիւրքճեանական հարցադրումները եւ տեսլապաշտութիւնը:

«Հաւասարում նորոգ»ը բաց հրաւէր է մեր ժամանակի մտաւորականներուն ու գրողներուն՝ սկսելու երկխօսութիւն մը եւ որոնելու գործնական ուղիներ, որոնք յարգելով հանդերձ անցեալը՝ կ’անդրադառնան հայկական ժամանակակից ինքնութեան ճգնաժամին:

Իսկ այս թղթածրարը լոկ յուշարար մըն է այդ հրաւէրին:

Ի յարգանս ուսուցիչիս՝ Յարութիւն Քիւրքճեանի աւանդին:

PDF թղթածրարը ներբեռնել հետագայ կապով:

Կիւլպէնկեանի «Հաւասարում նորոգ. սերունդներու զրոյց մը» ձեռնարկին առիթով

Նորայր Էպլիղաթեանի հետագայ յօդուածը կը քննարկէ Հայաստանի նախկին նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի վիճելի մօտեցումը ղարաբաղեան հակամարտութեան, մասնաւորապէս անոր «հող խաղաղութեան դիմաց» բանակցական ձեւաչափին մասին:

Էպլիղաթեան կը քննադատէ Տէր-Պետրոսեանի թեզը խաղաղութեան փախցուած առիթներու մասին՝ հարց տալով, թէ արդեօք այս տեսակէտը չափազանց պարզացում կամ պատասխանատուութենէ խուսափում չէ՞ հետագայ աղէտալի հետեւանքներէն:

Ղարաբաղեան շարժումի ղեկավարութեան (բոլորին) սխալները, անոնց ներքին երկպառակութիւնները եւ ընդհանրապէս կատարուած սխալ հաշուարկումները վերլուծելով, Նորայր Էպլիղաթեան դիտել կու տայ, թէ ինչպէ՛ս ներդաշնակ ու ազդու ռազմավարութեան մը բացակայութիւնը ի վերջոյ տկարացուց Հայաստանը՝ ազգային անվտանգութեան հարցը դարձնելով մնայուն մտահոգութեան առարկայ:

Յօդուածը կու տանք իր բնագրային լեզուով՝ անգլերէնով:

Introductory Note: President Levon Ter-Petrosyan has a position paper for the resolution of the Karabakh conflict, called “War or Peace, Time to Get Serious”. This article is a response to Ter-Petrosyan’s thesis. 

This document is being marketed as a vindication about LTP’s attempt at negotiations with Azerbaijan. The key point is “I told you so, but no-one listened”; and the consequences of the palace coup resulted in a belligerent policy that ended in disaster. 

I believe this is a false narrative and a weak attempt at shirking personal responsibility. I should hasten to add that the Karabakh Movement leadership (all members) are responsible for the disaster that followed. 

Internal Factors 

The movement was started with no exit strategy. The Bishkek Protocol on May 5, 1995 was a provisional ceasefire agreement. In other words, the Armenian side agreed on a ceasefire, even though it was on the winning side, with no final peace agreement. 

Following the ceasefire, both sides were expected to prepare for another round(s) of fighting that would end the war decisively. The Azeris immediately started preparations: 

• They consolidated their leadership, and  
• Started a serious rearmament process. It is public knowledge that on average, the military budget of Azerbaijan was six times that of Armenia during the years between the two Karabakh wars.  Meanwhile the Karabakh leadership: 
• Took control of the leadership of the republic of Armenia, and • Engaged in oligarchic activities; i.e. the fire sale of the industrial base left by the Soviet Union. Without an industrial base, Armenia went back to an agrarian society and a natural resource extraction economy. 

We are to believe that in November, 1997, LTP came up with a proposal of land-for-peace negotiations. But negotiations assume two sides that would talk and come up with a mutually agreed upon conclusion. LTP and the Karabakh Movement leadership did not have anyone to negotiate with. The Azeris had already decided to resolve this issue by force (the same way as they lost the territory by force). The subsequent Minsk negotiations reinforce the idea that the Azeris were pursuing time-to-rearm policy as opposed to a serious bargaining approach. 

The Palace coup reinforces the conclusion that the Karabakh Movement leadership, as a group, did not have a coherent strategy: 

1. For continuing the fighting to the end, i.e. the jure liberation of Karabakh, and 
2. The unification of Karabakh with Armenia. 

It was the unification with Armenia resolution that started the conflict.  LTP and his comrades did not pursue that key political objective, even though they were in power both in Armenia and Karabakh. Why did they start the war, without a clear objective of attaining a peace treaty with Azerbaijan and did not pursue the unification with the republic of Armenia? 

The unification with Armenia had two aspects: 

• The jure unification, i.e. a resolution by the Armenian republic parliament declaring Karabakh as an integral part of the territory of the Armenian republic. 
• The facto unification by populating the region of Lachin. Building two roads to Karabakh does not secure the unification; however, populating Lachin and settling more families in Karabakh makes it harder to invade. 

The Karabakh Movement leaders also point the finger at the public that was in furor at the thought of concessions. The simple fact is that it is the responsibility of the leadership to shape the expectations of the masses. In other words, they unleashed expectation with their rhetoric that they could not control. Eventually by not pursuing their proclaimed objectives, both the public at large and their second echelon leadership turned against them. 

One of the key failures of LTP himself is that he refused to work with the Diaspora, and chose to pursue a solo policy of rule (both in Armenia and in Karabakh). Personal animosities led to a tunnel vision and hindered a broad coalition, which was essential for the monumental task that had started. Without the Diaspora, Armenia simply did not have the means to pursue its strategic objectives.  

My opinion is that the Karabakh leadership belonged to a regional Soviet apparatchik class, with no experience of international politics. These were KGB trained administrators that did not have either the experience or the vision to accomplish the political goals of their movement. They were transformed into petty dictators who were more concerned about keeping their fiefdom than the liberation of Karabakh. 

And now, they are diffusing the blame, by a he-said-she-said narrative.

• One of them pushes the I-told-you-so story.  
• The other wants us to believe that international relations are an exercise of personal friendships with other powerful leaders. He-is-a friend-of-mine syndrome. 
• Others blame Russia for interfering in Armenian sovereignty and not letting the Armenian leadership to pursue its own objectives. The adherents of this narrative do not realize that they reveal a lack of sovereignty of ‘Independent’ Armenia. 
• Still others blame the ‘Turkic mindset’, instead of being introspective.  The Turks are the bad guys. 

The sad phenomenon is that these narratives are repeated so many times that the public starts believing that there must be an element of truth in them. This phenomenon seems to be the real motivation of these false narratives. Spreading doubt and confusion with the hope that history might be tempted to record them as extenuating circumstances. 

External Factors 

One of the key assumptions of LTPs land-for-peace negotiation strategy is that there is a willing negotiating party.  

My thesis is that assumption is false. 

After stopping the bleeding (Bishkek Protocol of May, 1995), Azeris had to assess the situation, and one of the key conclusions was that time was on their side, and this setback can be overcome. 

The first step was the consolidation of leadership. Heydar Aliev was installed as the president of Azerbaijan in 1993 after a military coup. He was a high-ranking KGB officer and even though he was despotic, he was ruthlessly efficient. As a side note, one can mention that even as late as October 1999, the Armenian side was divided (the killing of Vazken Sargsyan, Karen Demirchyan and six others in the Armenian Parliament). 

The second step was the initiation of oil diplomacy. In international circles the Karabakh issue was described as two competing claims:

• Self-determination of a region with minority Armenians, vs.
• Territorial integrity of Azerbaijan. 

Aliev started advocating the thesis of territorial integrity and by the second Nagorno-Karabakh war in 2020, Azeri diplomacy had prevailed. The majority of international actors were swayed by the territorial integrity argument.  Armenian diplomacy was comparatively weak. We had already lost the case, and were desperately searching for ‘friends’ and saviors.  

The third step was to bolster the Azeri armed forces. As mentioned before, between the first and the second Nagorno-Karabakh war, Azerbaijan spent 6 to 1 on military preparedness compared to Armenia. 

In addition to purchasing the latest hardware and getting trained on it, there was a difference in strategy: 

• The Armenians adopted a Maginot line strategy. 
• The Azerbaijanis adopted a test-and-learn agile strategy which included ISTAR (Intelligence, Surveillance, Target Acquisition and Reconnaissance) coupled with drone and artillery targeting and special operations forces (SOF). 

Test-and-Learn operations were conducted: 

• On the border of Karabakh (during the one-to-four-day skirmishes).
• While Turkey tested and fine-tuned their Bayraktar drones in the Syrian war theater. 

The irony is that Armenians have a large community in Syria that could have easily gathered information on the Bayraktar drones, before they were utilized to target our youth in 2020. 

The Armenian General Staff was expecting large columns of tanks and armor, while Azeri special forces outmaneuvered the defensive lines and reached Shushi.  

International Factors 

Aside from the Armenian-Azeri dynamics. It is also important to examine the international context. 

Historically, the Caucasus has been the touch-point of three empires; The Tsarist, Ottoman and Iranian empires. Of these, the Iranian empire has withdrawn into its current borders, and abstained from hegemonic attempts; while the successors of the Tsarist/Soviet and Ottoman regimes are quite active in South Caucasus. 

When we refer to the international context of the Karabakh movement, we focus on two concentric circles: 

• The immediate neighbors (Russia and Turkey) constitute the inner circle.
• The international actors (e.g. USA and France) who are hegemons across the globe interested in South Caucasus. They constitute the outer circle. 

While Azeris are predominantly from the Shia Muslim denomination and historically have had strong ties with Iran (especially northern Iran where there is a substantial Azeri minority); Pan-Turanic (Turkic) ideology has been successful in attracting Azerbaijan into the orbit of Turkey. 

Azeri diplomacy has also used the Pan-Turanic (Turkic) ideology to strengthen its ties with Turkey and establish a firm diplomatic/military alliance. 

The Armenian diplomacy had a different trajectory. Prime Minister Pashinyan, leveraged the anti-Soviet sentiment in Armenia to veer the country from a pro-Russian to a Western orientation. 

While there is nothing wrong in adopting a pro-Western orientation, changing alliances is a dangerous process in a wartime situation. The existing alliance system is undermined without having the time to replace it with a new equilibrium. Diplomacy and developing alliances take time and are a transaction-oriented process. 

The Armenian elite banked on the CSTO and specifically Russian aid, when the same elite was distancing itself from the Russian sphere. It is also important to note that this transition attempt was quite timid (the Velvet Revolution is a misnomer, revolutions to be successful are seldom ‘velvety’). This diffident approach was one of the main reasons that Armenia was caught in a situation with no allies in 2020. 

Russia was heavily involved in Ukraine and needed to focus all its resources on the Ukrainian theater. Protecting an Armenian minority within Azerbaijan (self-determination issue), especially at a time when Armenia was distancing itself from Russia was of a lesser priority. 

As for the outer circle actors; it is paramount to note that Turkey is a prominent member of NATO. The US can give lip service to Armenia; however, when it comes to conflicts, it is legally bound by NATO agreements. Furthermore, the US desire to drive Armenia out of the Russian sphere of influence, does not mean that the US would commit to antagonizing Turkey. 

France is a new contender in the South Caucasus. However, it is a waning colonial power. Its declarations are diplomatic overreach that cannot be supported by military force. 

All-in-all, the Azeri-Turkish alliance had a perfect storm in 2020 and 2023.

• They were ready militarily and had tested the weaknesses of the Armenian defenses in regular prick attacks. 
• On the diplomatic front they had already won alliances and their case.
• Finally, superpowers were busy in the Ukrainian theater. The first coup (2020) resulted in a military defeat. The second coup (2023) resulted in ethnically cleansing Karabakh of all its Armenian inhabitants. 

In conclusion, President Ter-Petrosyan’s attempt at vindicating himself and pointing the finger at his collaborators is not convincing. There were:

• Systemic failures in leadership, 
• Failure in military preparedness and doctrine. 
• Failure in diplomatic activities. 

The fact that one of the leaders desired to sit for negotiations would not have altered the eventual outcome. 

In 1920 Azerbaijan with the help of the Soviet Union annexed Nakhichevan.  And in 2020 (one hundred years later) with the help of Turkey was able to resolve the issue of Karabakh. 

The salient question now is: What would be the fate of Syunik (Zankezur)?

Ազգային ինքնութիւններու մասին խօսելու ատեն, մենք պէտք է նաեւ ուշադրութիւն դարձնենք կարեւոր, բայց առայժմ չշօշափուող հարցի մը՝ թուային միջավայրին։ Ներկայիս, թուային միջավայրը դարձած է մարդու առօրեային անբաժանելի մէկ մասը՝ ուժեղագոյն ազդեցութեամբ եւ ներկայութեամբ։ Այս երեւոյթը կարեւոր է ոչ միայն բարոյախօսական, միջանձնային շփման եւ այլ տեսանկիւններէ, այլեւ ազգային ինքնութեան ընկալման դիտանկիւնէն։ Խնդրայարոյց է այն, որ, ըստ էութեան չհասկնալով, թէ ինչ է ինքնութիւնը եւ անոր ուղղուած բազմաթիւ կիսատ-պռատ մեկնաբանութիւններով «ենթադրեալ ինքնութիւն» բացայայտելու փորձերու արանքին կայ սովորական մարդու թուային միջավայրը, ուր ան կը վերափոխուի անդառնալիօրէն եւ այդ թուային միջավայրը կ’ազդէ նաեւ անոր՝ ոչ միայն իր անձին ու հոգեբանութեան, այլեւ ազգային ինքնութեան ընկալման վրայ։ AI-ի մուտքը մեր կեանքէն ներս բազմաթիւ հարցեր կը յառաջացնէ եւ այդ հարցրերը պատասխաններ կը պահանջեն։

AI-ի մուտքը մարդկային կեանքէն ներս ոչ միայն փոխած է եւ կը շարունակէ փոխել մեր սեփական անձին ընկալման չափանիշները, այլեւ ընդհանուր հասարակական հասկացողութիւնները։ Երեւակայեցէք, երբ մարդը չի գիտեր, թէ ինք ով է, ապա ինչպէ՞ս կրնայ հասկնալ թէ ի՞նչ կը ներկայացնէ իր պատկանած հասարակութիւնը, ազգը կամ նուազագոյնը՝ խումբը։ Ընդ որում, եթէ մարդը ինքնարտայայտութեան հարց ունի որպէս ընկերային արարած, երբ ան ձեւով մը փորձ կը կատարէ լուծելու իր սեռային, զգացական, մտաւորական խնդիրները, որոնք հոգեբանութեան եւ փիլիսոփայութեան բազմաթիւ տեսութիւններու քննարկման առարկայ են, ապա ինչպէ՞ս ան պիտի վերաբերի իր էթնիք պատկանելիութեան հետ։

AI-ը չունի ազգութիւն, կրօնական կամ բարոյական որեւէ չափանիշ։ AI-ի բազմաթիւ գործիքներ տակաւին զերծ կը մնան բռնութեան, սեռային եւ այլ տեսարաններ նկարագրելէ կամ պատկերացնելէ (թէեւ կան նաեւ չգրաքննուած AI գործիքներ), բայց անոնք պայմանաւորուած են միայն տուեալ երկրին օրէնքով, այլ ոչ թէ ազգային առանձնայատկութիւններով։ Ազգութիւն չունեցող AI-ը համահարթ ու համահաւասար կ’ընդունի բոլոր ազգութիւններն ու կրօնները՝ իւրայատուկ Էսփերանթօ մը (Միջազգային լեզու մը ստեղծուած Լուտվիկ Զամենհոֆի կողմէ 1887-ին՝ իբրեւ դիւրին ուսուցուող, հաղորդակցութեան չէզոք լեզու մը տարբեր ազգերու միջեւ) նաեւ էթնիք միջավայրի համար։

Ինչպէ՞ս պիտի դրսեւորուի «ազգայինը» թուային միջավայրի մէջ։ Աստիճանաբար թուային միջավայրին մէջ կլանուող մարդը ինչպէ՞ս պիտի վերաբերի իր էթնիք ընկալումին։ Մինչեւ հիմա, էթնիք առանձնայատկութիւնները բնորոշուած են լեզու-կրօն-տարածք-միջավայր եւ մշակութային այլ առանձնայատկութիւններով։ Էթնիք ընկալումները դիտարկուած են որպէս տուեալ էթնոսի քաղաքակրթական ձեռքբերումներուն հիման վրա ստեղծուած աշխարհայացքներ, իսկ ա՞յժմ։ Ինչպէ՞ս պիտի տարբերակուին «նոր ձեռքբերումները»։ Ինչո՞վ հայը առանձնացնել ֆրանսացիէն։

Անգլիացի գրող Օլտէս Հաքսլի, խօսելով ժամանցի եւ հաճոյքի մասին, կը նշէ, որ նախորդ դարերուն ժամանց ու հաճոյք ըսուածը որոշ չափով մտային աշխատանք կ’ենթադրէր՝ ներկայացումներ, օբերա, առակներ, տօնական ծիսակատարութիւններ եւ այլն, ֆիզիքական եւ մտաւորական որոշակի միջավայր ունէին, մտային որոշակի ունակութիւններ կը պահանջէին եւ արուեստը արուեստ կը նկատուէր, երբ զայն հասկնալու համար մարդը հոգեկան եւ մտային ջանք պէտք էր գործադրեր՝ պարզն ու բարդը տարբերելու համար, իսկ հետագային մարդոց հրամցուեցան նորութիւններու թերթեր, շո-պիզնէս ու սինեմա, ռատիո, որ արդէն որեւէ ճիգ չէր պահանջեր։ Մարդիկ կրնային ժամերով պաստառին նայիլ ու չմտածել։

Հիմա վիճակը աւելի սրած է։ AI-ի պարագային, մենք ունինք ոչ թէ պարզ ապրանք մը, այլ ՈՉ ՈՔԻ կողմէ ստեղծուող ապրանք մը: Ապրանք մը, որ կը ստեղծուի անձնական, էթնիք, կրօնական, տարածքային ինքնութիւն չունեցող ալկորիթմի մը կողմէ: Անոր համար ամէն ինչ միեւնոյնն է: Ազգային ինքնութիւնը որպէս քաղաքակրթական ձեռքբերում՝ մարդուն եւ անոր պատկանած խումբին դարերու պայքարն ու սեփական սխալներու, ձեռքբերումներու փորձն է: Անիկա իրլանտացին կ’առանձնացնէ չինացիէն: Արուեստական բանականութեան պարագային, այդ բոլորը կը վերանան: Անիկա կրնայ ստեղծել իրավիճակ մը, միջավայր մը, որեւէ բան, ուր տարբեր ազգերու, կրօններու ներկայացուցիչներ կը դառնան միանման ու համահաւասար, համահարթ: Հոն կը վերանան բոլոր իւրայատկութիւնները: Հոն անհատ մարդը ոչ միայն կը կորսնցնէ իր եզակիութիւնը, այլեւ՝ իր ազգային ինքնութիւնը:

Օրը օրին ռոպոթացող եւ մտաւորական ընդունակութիւններ չպահանջող թուային միջավայրին մէջ, մարդ արարածը ինչպէ՞ս պիտի ընկալէ ինքզինք եւ իր ազգութիւնը: Ի՞նչ առանձնայատկութիւններ ձեռք պիտի բերէ եւ ի՞նչ պիտի կորսնցնէ: Ի՞նչ նորութիւններ պիտի արձանագրէ, ի՞նչ փոփոխութիւններ ձեռք պիտի բերէ մարդը եւ ինչէ՞ պիտի հրաժարի: Արժէքային այն փոփոխութիւնները, որ տեղի կ’ունենան մարդուն մէջ արուեստական բանականութեան (AI) հետեւանքով, ինչպէ՞ս պիտի ազդեն անոր էթնիք դատողութեան ու գիտակցութեան վրայ: Էթնիք արժէքները, որոնք դարերով ձեռք բերուած քաղաքակրթական հետեւութիւններ են, այժմ առճակատման մէջ կը գտնուին վայրկեաններու մէջ ստեղծուող նկարներու, երաժշտութեան, երգի հետ: Հայուն համար որքանո՞վ Կոմիտասը պիտի շարունակէ արժէք ներկայացնել:

AI-ը, մրցելով մարդուն հետ, զայն կը զրկէ ստեղծարարութեան եզակիութենէն․ մարդը, որ միակն էր մոլորակին վրայ իր ճանչնալու եւ գիտակցելու, գնահատելու եւ մեկնաբանելու կարողութեամբ՝ այլեւս առանձին չէ: Իրեն հետ կը մրցի իր իսկ ստեղծած AI-ը, որ միջին մարդէն հարիւրաւոր անգամ աւելի տեղեկացուած է ու արագ: Արդեօք մարդը պիտի դիմանա՞յ այս մրցակցութեան: Արդեօք մարդը պիտի շարունակէ՞ հաւատալ արժէքներու, ինչպէս՝ ազգ, հայրենիք, բարոյականութիւն, աստուած: Արդեօք մարդը ինքզինք թուայնացնելով` չ’այլասերե՞ր իր գիտակցութիւնը ոչ միայն որպէս մարդ, այլ որպէս էթնիք ներկայացուցիչ: Որքանո՞վ հայուն համար հայ ըլլալը պիտի մնայ սեփական առանձնայատկութիւն, եթէ ամէն օր իր դիրքերը ամրապնդող AI-ին համար ազգային առանձնայատկութիւնը որեւէ նշանակութիւն չունի: Եւ այս բոլորին հետեւանքով թուայնացող ինքնութիւնը արդեօ՞ք պատրաստ պիտի ըլլալը պայքարելու իր ազգային իրաւունքներուն եւ արժէքներուն համար, ինչպէս նախապէս կ’ընէր: Ազգային գաղափարախօսութիւնները, ազգային նպատակները, հայեցակարգը, լեզուական նրբութիւնները, արուեստի ու մշակոյթի էթնիք ձեռքբերումները ոչինչի կը վերածուին թուային միջավայրին մէջ, ուր կը ձեւաւորուի ինքնութեան նոր տեսակ մը, որ չունի ազգային կամ կրօնական, ցեղային ու լեզուական եզակիութիւն: Այլեւս չկան բարձր ու ցած մշակոյթներ, կայ քանի մը վայրկեանի մէջ վերարտադրուող նորութիւն մը, որ նաեւ կրնայ եզակի թուիլ: Արդեօք այս պարագային սեփական պատմութիւնը պիտի շարունակուի՞ նկատուիլ ազգային ճակատագրի շարունակուող փուլ եւ համաշխարհայնացումը ի վերջոյ մարդը պիտի չմիաւորէ՞ մէկ ընդհանուր թուայնացած «հայրենիքի» մը մէջ որպէս մէկ միասնական թուայնացած էթնոս:

Երբ ուշադրութիւն դարձնենք գիտաերեւակայական ֆիլմերուն, ուր հակաիւթոպիթ ապագայի մը մէջ, մարդը կը հակադրուի ռոպոթին կամ ալկորիթմին, ապա կը նկատենք, որ այդ ֆիլմերուն ու գիրքերուն մէջ մարդու էթնիք, ազգային կրօնական, լեզուական առանձնայատկութիւնները մէկ կողմ դրուած են: Անոնք այլեւս չկան: Մարդը արդէն տեսակ մը կռիւ կը մղէ, մարդը կորսնցուցած է իր բազմաշերտ առանձնայատկութիւնները եւ այժմ բանականութիւնը կը պայքարի բանականութեան դէմ: Նկատի առնելով թեքնաբանական զարգացումները եւ արագութեան կարեւորութիւնը, ապա մարդը հաւանաբար կորսնցնէ հմտութիւններու պատերազմը:

Եթէ ապագային AI-ը մարդասիրական «իրաւունքներէ» ելլելով մեզի պարտադրէ հրաժարիլ ազգային առանձնայատկութիւններէ՝ զանոնք համարելով անընդունելի դասակարգում, ապա որքա՞ն ամուր կ’ըլլայ ազգային մեր ինքնագիտակցութիւնը, երբ մենք հոգիով ու մտքով կ’ապրինք թուային միջավայրի մէջ: Որքա՞ն արագ մենք կը հրաժարինք մեր կրօնական, մշակութային եւ ի վերջոյ ազգային ինքնութիւններէն: Եւ այդ պարագային, ի՞նչ կամ ո՞վ կը դառնանք մենք: Եթէ մարդը ինքն իրմով ընկերային արարած է եւ որպէս տարբերակիչ նշան այլ մարդոցմէ՝ ունի սեփական անունը, խմբային, ազգային պատկանելութիւնը, ապա ի՞նչ պիտի ըլլայ մարդուն ապագայի տարբերակիչ նշանը, եթէ այդ պիտի չըլլայ իր լեզուական, կրօնական ու ազգային առանձնայատկութիւնները: Ու ի՞նչ կը պատահի հայոց պատմութեան ու ազգային նպատակներուն: Անոնք կը վերափոխուին որպէս թուային, արուեստական առանձնայատկութիւններու՞, թէ՞ կ’արխիւացուին թուային աղբանոցին մէջ որպէս մարդկութեան պատմութեան անցեալի մէկ այլ երանգը, որ կ’ըլլայ պարզապէս արձանագրուած ու արդէն ոչ կիրառելի փաստ:

14 հոկտեմբերին, Շուէտի թագաւորական գիտութիւններու ակադեմիան յայտարարեց, որ 2024-ի տնտեսագիտութեան Նոպէլեան մրցանակին միաժամանակ կը տիրանան Տարօն Աճեմօղլուն (Աճեմեան), Սայմըն Ճոնսընը եւ Ճէյմս Ռոպինսընը՝ իրենց «հաստատութիւնները ինչպէ՛ս կը ձեւաւորուին եւ կ’ազդեն բարեկեցութեան վրայ» կատարած հետազօտութեան համար: «Այն հասարակութիւններուն մէջ, ուր օրէնքի գերակայութիւնը տկար է եւ հիմնարկները կը շահագործեն բնակչութիւնը, աճ կամ դրական փոփոխութիւն չ’արձանագրուիր: Դափնեկիրներուն հետազօտութիւնը կ՛օգնէ մեզի հասկանալ, թէ՝ ինչո՛ւ», կը նշէ Շուէտի թագաւորական գիտութիւններու ակադեմիայի յայտարարութիւնը:

Երեք տնտեսագէտները կը կիսուին մրցանակին նիւթական պարգեւը՝ 11 միլիոն քրոն (1,1 միլիոն տոլար):

Այսպէսով, Աճեմօղլու կը դառնայ վերջին չորս տարիներուն Նոպէլեան մրցանակ շահած երկրորդ սփիւռքահայը։ 2021ին, բժշկագիտութեան Նոպէլեան մրցանակին արժանացած էր կենսաբան, նեարդաբան լիբանանահայ-ամերիկահայ Արտեմ Փաթափութեանը։

Ո՞վ է Տարօն Աճեմօղլու:

Տարօն Աճեմօղլու ծնած է 1967ին, Պոլիս: Զաւակն է իրաւաբան Գէորգ Աճեմեանի եւ կրթական մշակ ու գրող Իրմա Աճեմեանի (այժմ մահացած), որ շրջան մը վարած է Պոլսոյ Գատըգիւղ շրջանի Արամեան-Ունճուեան վարժարանի տնօրէնութիւնը: Աճեմօղլու նախնական ուսումը կը ստանայ այս վարժարանին մէջ, զոր աւարտելէ ետք, կը յաճախէ եւ 1986ին-ին կ’աւարտէ Պոլսյ Կալաթասարայի վարժարանը, որմէ ետք ուսումը կը շարունակէ Անգլիոյ մէջ, ուր կը հետեւի «Եորք» համալսարանի տնտեսագիտութեան բաժինին եւ կը վկայուի պսակաւոր արուեստից աստիճանով (BA): Մագիստրոսի (MA) եւ դոկտորական աստիճանները (PhD) կը ստանայ Լոնտոնի տնտեսագիտական համալսարանէն, ուր կը դասաւանդէ նաեւ 1992-1993 թուականներուն:

Ապա կ’անցնի Միացեալ Նահանգներ, ուր 1993-էն սկսեալ կը դասաւանդէ Մասաչուսեցի MIT աշխարհահռչակ համալսարանին մէջ:

2015-ին, ան կը գրաւէ տնտեսագիտական հետազօտութիւններու հրատարակութիւններով զբաղող «RePEc» (Research Papers in Economics) ակադեմական հարթակի հրապարակած տնտեսագէտներու վարկանշային ցանկի առաջին դիրքը եւ կը նկատուի աշխարհի ամենէն ազդեցիկ տնտեսագէտ մտաւորականներէն մէկը՝ ամերիկեան «Ֆորէյն Փոլիսի» պարբերաթերթին բնորոշումով:

2017-ին, ան մեծ հռչակ կը շահի Ճէյմս Ռոպինսընի հետ իր համահեղինակած «Ինչո՞ւ պետութիւններ կը ձախողին» խորագրով գիրքի հրատարակութեան առիթով:

Տարօն Աճեմօղլու այժմ կը կրէ ամերիկեան հպատակութիւն։ Ան սահուն կը տիրապետէ անգլերէնին եւ թրքերէնին եւ մասամբ՝ հայերէնին։ Ան ամուսնացած է MIT-ի ելեկտրաճարտարագիտութեան եւ համակարգչային գիտութեան դասախօսներէն՝ Ասուման «Ասու» Օզտաղլարի հետ, դուստրը՝ Թուրքիոյ նախկին նախարարներէն՝ Իսմայիլ Օզտաղլարի։ 2015-էն ի վեր, անոնք կ’ապրին Մասաչուսեց նահանգի Նիութըն քաղաքը՝ իրենց երկու զաւակներուն՝ Արտայի եւ Արազի հետ:

Աճեմօղլու հեղինակ է ակադեմական հարիւրաւոր աշխատութիւններու: Ան դիտել կու տայ, որ իր հետազօտութիւններուն մեծ մասը կը միտի հասկնալու «աղքատութեան աղբիւրները»: Անոր հետազօտութիւնները կ’ընդգրկեն բազմազան թեմաներ, ներառեալ՝ քաղաքական տնտեսութիւնը, մարդկային դրամագլուխի տեսութիւնը, բարգաւաճման տեսութիւնը, տնտեսական զարգացումը, նորարարութիւնը, աշխատուժի տնտեսագիտութիւնը, եկամուտի եւ աշխատավարձի անհաւասարութիւնը, ցանցային տնտեսագիտութիւն եւ այլն:

2018-ին, շշուկներ շրջան կ’ընեն, թէ Թուրքիոյ նախագահ Էրտողան կը ծրագրէ Աճեմողլուն ներառնել այդ օրերուն կազմուելիք կառավարութեան մէջ: Աճեմողլու զանոնք տարաձայնութիւն կ’որակէ:

Յարութիւն Քիւրքճեանի յիշատակին նուիրուած, Ռազմիկ Փանոսեանի՝ «Յարութիւն Քիւրքճեանի յիշատակին. մտաւորական հսկայ մը» յօդուածը ոչ միայն մեծապէս գնահատուեցաւ մտաւորական շրջանակներու կողմէ, այլեւ սեղանի վրայ դրաւ խիստ կարեւոր հարց մը՝ սփիւռքահայ ինքնութեան որոնումի եւ սահամանումի շարունակական գործընթացը, որ սկիզբ կ’առնէր 1968-ին, ինչպէս Փանոսեան կը նշէ. «68-ի այս հայ սերունդը կոչ ուղղեց վերիմաստաւորելու մեր ինքնութիւնը՝ որպէս սփիւռքահայեր, նաեւ՝ ինչպէ՞ս առնչուելու աշխարհին, մեր անցեալին, ներկային ու ապագային, եւ հայրենիքի գաղափարին»:

Օրին, քննարկումները եղած են բուռն ու կծու, ինչպէս կը վկայէ Նորայր Էպլիղաթեան հետագայ թարգմանաբար տրուած իր գրութեան մէջ (քաղուածաբար՝ The Armenian Weekly-ի 2 հոկտեմբեր 2024-ի թիւէն), զոր գրած է Ռ. Փանոսեանի վերոնշեալ յօդուածին առիթով: Ինք նաեւ անդամ 1968-ի սերունդին, բացատրութիւններ կու տայ օրին արծարծուած տեսակէտներուն եւ տարբեր ուղղութիւններուն մասին՝ ընդգծելով, որ «սփիւռքեան ինքնութեան մասին բանավէճերը կը մնան ի զօրու եւ յաւելեալ ուշադրութեան կարիքը ունին»:

Այո՛, կը մնան ի զօրու, եւ Ռազմիկ Փանոսեանի յօդուածը կը դառնայ հրաւէր մը բոլորին վերսկսելու զանոնք՝ հոգ չէ թէ «բուռն ու կծու»:

Մեծ հետաքրքրութեամբ կարդացի Ռազմիկ Փանոսեանի յօդուածը՝ Յարութիւն Քիւրքճեանի մահուան քառասունքին առիթով։ Պէտք է ըսեմ, որ ան զիս ետ տարաւ դէպի այն ժամանակները, երբ մեր սերունդը սկսաւ գնահատել անցեալը եւ քննարկել ապագայի կարելիութիւնները՝ դասական ժամանց մը, իւրաքանչիւր նորահաս սերունդի համար:

Իբրեւ յաւելեալ տեղեկութիւն, նշեմ, որ ես կը պատկանէի քաղքենի երիտասարդներու խումբի մը, համալսարանականներ մեծամասնութեամբ, որոնք կրնային նման տեսակէտներ քննարկել, որովհետեւ մեր հայրերն ու մեծհայրերը հիմնականօրէն կեդրոնացած էին գոյատեւման վրայ՝ Մասլոյի մարդկային կարիքներու առաջնահերթութեանց բուրգի յատակին: Կային նաեւ այլ ուղղութիւններ. Առկայ էին միջազգային ազդեցութիւններ, ներշնչուած՝ 1968-ին ուսանողական շարժումներէն, որոնք տեղի ունեցան թէ՛ Եւրոպայի (մասնաւորաբար Փարիզի), թէ՛ Միացեալ Նահանգներու մէջ։ Երիտասարդութիւնը ըմբոստացաւ իշխանութեան եւ Վիեթնամի պատերազմին դէմ։ Մենք ամէն օր թերթեր կը կարդայինք ու կը մտածէինք, թէ ի՞նչ կ’ընեն ու կը մտածեն «այս միւսները»: Պատնէշներ բարձրացնելու մեր ժամանակը հասած էր։

Տակաւին, առկայ էին շրջանային ազդակներ։ 1967-ի վեցօրեայ պատերազմը եւ արաբական բանակներու պարտութիւնը ցնցեցին շատերը: Պաղեստինցիները համոզուեցան, որ ազգային ազատագրական պայքարը իրե՛նց պարտականութիւնն է եւ ո՛չ ուրիշին: Հին կառոյցները, ներառեալ արաբական բանակները, կորսնցուցին իրենց վստահելիութիւն, եւ փորձեր սկսան կառուցելու նորերը. յառաջ եկաւ Պաղեստինի ազատագրութեան կազմակերպութիւնը (ՊԱԿ): Լիբանանեան եւ արաբական շրջանակներ նոյնպէս վերածնունդ կ’ապրէին: Դժբախտաբար, հայերս մեծ թիւ չէինք կազմեր Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի դասախօսկան կազմին կամ որոշ բաժիններու եւ որոշ մասնագիտութիւններու ուսանողներու պարագային։ Յառաջդիմութեան ի խնդիր պայքարի մրցումին մէջ՝ մենք ետ կը մնայինք:

Արեւմտահայութեան ազգային ինքնութիւնը գլխաւորաբար հիմնուած է պոլսահայութեան վերածնունդի (նախա1915), 1915-1920-ի կոտորածներու ու տեղահանութիւններու եւ սփիւռքի գաղթակայաններուն (ուր աշխարհագրական հեռաւորութիւնները չքացած էին եւ Անատոլուի տարբեր քաղաքներէն եկած հայերը միասին կ’ապրէին) եւ հիւրընկալ երկիրներու հանդէպ հայրենասիրութեան վրայ: Ահա թէ ինչո՛ւ մեզի կ’անուանեն սուրիահայ, ֆրանսահայ եւ ամերիկահայ։ Այս հայկական սփիւռքեան ինքնութիւնն էր, որ քննարկումի նիւթ կը դառնար։ Գոյութենական հարցեր եւ ապագայի ուղղուածութիւններ սեղանի վրայ կը դրուէին ու կը համեմատուէին: 1960-ական թուականներուն, հայ լեզուի մաքրազտման նպատակով ի գործ կը դրուէին մտածուած նախաձեռնութիւններ, որոնք հիմնականօրէն կը միտէին արեւմտահայերէն խօսիլը դարձնել որպէս հաղորդակցութեան հասարակաց լեզու (lingua franca), թրքերէնի կամ արեւմտահայ բարբառներու փոխարէն:

Եղան նաեւ այլ զարգացումներ: 1950-ական թուականներու ընթացքին, գաղթակայաններէն սկսան դուրս գալ արհեստավարժներն ու ձեռնարկուները: Այս գաղթակայանները վերածուեցան կեթոներու, ինչպէս քաղքենի տղաքը կը կոչէին զանոնք: Հիմնական գաղափարը ֆիզիքապէս եւ հոգեպէս կեթոներէն ազատիլն էր, եւ անոնցմէ դուրս գալով է, որ օտարը դիմակալելու գաղափարը դարձաւ օրակարգի հիմնական կէտ մը:

Հեգնական էր երեւոյթը, որ երիտասարդութիւնը (գոնէ Լիբանանի մէջ) չէր գիտեր արաբերէն՝ Միջին Արեւելքի երկիրներու լեզուն, ուր անոնք կ’ապրէին եւ կը յուսային աշխատիլ: Այս մէկը ընկերային համակարգային թերութիւն մըն էր: Օրինակ, Ճեմարանը` Պէյրութի հայկական վարժարանը, որ հիմնուած է 1930-ին Լեւոն Շանթի, Նիկոլ Աղբալեանի եւ Գասպար Իփէկէանի կողմէ, յայտնապէս տկար էր արաբերէն լեզուի դասաւանդման մէջ: Տեղացիները կը ծաղրէին հայերը անոնց թերի արաբերենին համար: Մեզ կը կոչէին պարոն, ինքնակոչ տիտղոս մը այն մարդոց համար, որոնք իրենք զիրենք վեր կը դասէին պարզ ժողովուրդէն: Առանց Վազգէն Շուշանեանի վարանումներուն, երիտասարդները կ’ուզէին խառնուիլ օտարին: Մենք վստահ էինք, որ կրնանք յաղթահարել խոչընդոտները եւ յաղթել:

Հայկական ինքնութեան բարեշրջութիւնը (evolution), որ կը ներառէր կեթոներէն դուրս գալը, օտարներու հետ շփումը, գիտութեան եւ արհեստագիտութեան միջոցով նոր ինքնութեան մը ձեւաւորումը եւ կազմակերպչական նոր շրջագիծերու ստեղծումը՝ հանդիպեցան որոշ երիտասարդներու ընդդիմութեան: Աստիճանական տախտակ մը օգտագործելով՝ տարբերելու բարեշրջութիւնն ու փոփոխութիւնը, ամփոփ կը ներկայացնեմ այլընտրանքային քանի մը մօտեցումներ:

Նախ կար «սահմանուած կարգի» (status quo) երիտասարդութիւնը: Այս երիտասարդները քննարկումը ընդհանրականէն փոխադրեցին անձնական հարթութիւն: Անոնք կը պնդէին, որ մեր հայրերուն ու մեծհայրերուն դրած հիմերը ամուր են եւ ժամանակն է դիմելու «բարելաւման անհատական ժիհատի»: Անհատական մակարդակի վրայ էր, որ հաւաքական ինքնութեան բարշրջումը բնական ընթացք կ’ունենար:

Ապա, կային «անիշխանականները» իրեց կարգախօսով` «մենք ստեղծած ենք Սփիւռքը եւ մենք կրնանք ոչնչացնել զայն»: Այս տղաքը կարդացած էին Թուրկենեւի «Հայրերն ու որդիները» գործը: Անոնք կը ներկայանային «նախ քանդել, ապա վերակառուցել» դասական մօտեցումով: Անոնց դերը կործանումն էր, մինչ յետոյ եկողները կը վերակառուցէին աւելի ամուր հիմերու վրայ: Աւելորդ է ըսել, որ ասոնք փոքրամասնութիւն կը կազմէին, իսկ դասական հակադարձութիւնը այն էր, թէ «դուք չէք ստեղծած Սփիւռքը, այլ՝ ձեր հայրերն ու մեծհայրերն, որոնց դէմ դուք այժմ կ’ըմբոստանաք»:

Կար նաեւ «վերադարձողներու» խումբը: Անոնք կեդրոնացած էին պատմական հայրենիք վերադառնալու իրաւունքին վրայ: Անոնք կը հաւատային, որ կարիք չկար սփիւռքի ինքնութեան եւ անոր բարեշրջման մասին մեծ ու բարդ գաղափարներ արծարծելու: Անոնց կարծիքով, հայրենիք վերադառնալով ու հոն վերահաստատուելով բոլոր հարցերը կը լուծուէին: Այս խումբը փորձեց եւ չկարողացաւ առաջարկել, թէ ճիշդ ո՞ւր պիտի վերաբնակեցնել հայերը՝ վեց վիլայէթնե՞րը, Կիլիկիա՞, թէ՞ Խորհրդային Հայաստան, եւ ինչպէ՞ս իրագործել այս վերաբնակեցումը: Նշենք, որ վերաբնակեցման օրակարգը լայնօրէն կը քննարկուէր Միջին Արեւելքի մէջ պաղեստինցիներու վերադարձի հարցով, իսկ վերաբնակեցման միջոցը՝ ընթացիկ խօսակցութեան նիւթ: Հայկական «վերադարձ» խումբը նոյնպէս չկրցաւ պատասխանել այն հարցումին, թէ մենք ո՞ւր պիտի թափառինք 40 տարուայ նախապատրաստութեան համար, ինչպէս Մովսէս ըրաւ Սինայի մէջ: Միջինարեւելեան սփիւռքի մէջ նախապատրաստուիլը գործնական չէր, ինչպէս ցոյց կու տար պաղեստինեան փորձառութիւնը: «Վերադարձ» խումբը կը սպասէր իր մեսիական Մովսէսին:

«Ազգային ազատագրութեան» խումբը կ’ազդուէր 1950-60-ականներու հակագաղութատիրական շարժումներէն եւ պաղեստեան դիմադրութենէն: Անոնք հետամուտ էին ազգը ներգրաւելու իր իսկ ազատագրութեան մէջ եւ խուսափելու 1915-էն առաջ յառաջ եկած առաջնոդող կուսակցութեան դրոյթներէն: Անոնք կը կարդային եւ կը վերլուծէին Մաօ Ցեթունկի գրութիւնները, յատկապէս անոր կեդրոնացումը ամենօրեայ աշխատանքի մէջ մարդոց օգնելու գաղափարին վրայ: Լիբանանի մէջ ինքնաբաւ համայնքներու դրոյթները կը ներառուէին «Ազգային Ուխտ»ին մէջ: Կառավարման այս ձեւը ինքնին օսմանեան «միլլէթ» համակարգին ընդլայնումն էր: «Ազգային ազատագրութեան» խումբը էթնիք համայնքը կ’ընդունէր որպէս ազգային ինքնութեան մէկ էական բաղադրիչը:

Օրուայ ղեկավարութիւնը ոչ միայն արտօնեց այդ բանավէճերը, այլեւ մասնակից դարձաւ անոնց: Շատ հակասական գաղափարներ կային, իսկ երբեմն քննարկումները բուռն ու կծու կ’ըլլային: Բայց յաջորդ օրը կը շարունակուէին: Փաստօրէն, այս քննարկումները դեռ կը շարունակուին, թէեւ իմ սերունդէս ոմանք մահացած են, իսկ ուրիշներ ծերացած ու յանձնուած:

Անձամբ ես կը կարծեմ, որ Ռազմիկ Փանոսեանի եզրակացութիւնը՝ «դժբախտաբար, Քիւրքճեանի յեղափոխական մօտեցումը (ինք երբեք չէ օգտագործած «յեղափոխական» բառը) մնաց անարձագանգ», շեշտը կը դնէ սխալ կէտի վրայ: Քաղաքացիական պատերազմները Լիբանանի եւ հետագային Սուրիոյ մէջ բացայայտ դարձուցին, որ մենք պէ՛տք ունէինք վերանայման այդ բանավէճերուն եւ պէ՛տք էր վերակառուցէինք Սփիւռքը: Սփիւռքեան ինքնութեան մասին բանավէճերը կը մնան ի զօրու եւ յաւելեալ ուշադրութեան կարիքը ունին` 68-ի սերունդէն անդին:

Եզրակացնելով, երբ ես կը գրէի այս տողերը, անդրադարձայ, որ միաժամանակ կը մրմնջեմ Շառլ Ազնաւուրի «Camarade» երգը: Հանգչի՛ր խաղաղութեամբ, ընկեր Յարութիւն:

Նորայր Էպլիղաթեան

(Թարգմանեց՝ Վ. Թէնպէլեան)

Հաւասարում նորոգ՝ Հայկական Սփիւռքի արտացոլում մը։

Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան Հայկական Համայնքներու Բաժանմունքը յուլիսին Լիզպոնի մէջ հիւրընկալեց շրջադարձային ձեռնարկ մը՝ մէկտեղելով Հայկական Սփիւռքի մէջ մեծ յարգանք վայելող կարգ մը մտաւորականներ։ Հաւասարում նորոգ․ սերունդներու զրոյց մը վերնագիրով եռօրեայ հանդիպումը վերարժեւորեց Սփիւռքի մտաւորական հարուստ ժառանգութիւնը, միաժամանակ խթանելով աշխոյժ զրոյց մը սերունդներու միջեւ։

15-17 յուլիս 2024-ին, Հիմնարկութեան կեդրոնական շէնքին մէջ տեղի ունեցած ձեռնարկը լրումն էր երկու տարուան բծախնդիր ծրագրումի։ Իր տեսակին մէջ աննախընթաց հանդիպումը ընդգրկեց 14 երկիրներէ 36 մասնակիցներ, որոնք կը ներկայացնէին սփիւռքահայ մտաւորականութեան երեք տարբեր սերունդներ։ Վերնագիրը կ՚ակնարկէր Յարութիւն Քիւրքճեանի (1943-2024) Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով 1968-ի հիմնարար փորձագրութեան, որմէ ներշնչուած էր։

Համախմբումը հազուադէպ առիթ մը ընձեռեց քննելու այսօր հայութեան դիմաց ծառացած կարգ մը գլխաւոր հարցեր՝ Սփիւռքը դնելով առաջնային գիծի վրայ։ Հանդիպումը նաեւ այն վայրն էր, ուր մտածումի եւ արտայայտութեան միջոցը հայերէնն էր։ Վեթերան դէմքերու եւ միջին սերունդի ազդեցիկ մտաւորականներու առընթեր՝ խոստմնալից եւ կայացած երիտասարդներու ուժեղ խմբաւորում մը իր նպաստը բերաւ հանդիպումին։

Ձեռնարկը կը բաղկանար քանի մը մասերէ։ Նախ` լուսարձակները կեդրոնացան եօթը հարցազրոյցներու վրայ, որոնց ընթացքին երիտասարդ եւ միջին սերունդի մասնակիցներ համադրուած զրոյցներ ունեցան Սփիւռքի առաջատար տեսաբաններու հետ, ինչպէս` Գրիգոր Պըլտեան, Ժիրայր Լիպարիտեան, Խաչիկ Թէօլօլեան, Մարկ Նշանեան, Յարութիւն Քիւրքճեան, Սիլվա Գույումճեան եւ Վեհանոյշ Թէքեան։ Զրոյցները լուսաբանեցին այս վաստակաւոր գործիչներուն կտրած անձնական ճանապարհը եւ մտաւորական ներդրումները, խորաթափանց դիտարկումներ առաջադրելով 1960-ականներէն սկսեալ Սփիւռքի փորձառութեան զարգացումին մասին։Աշխարհի տարածքին հայ գաղութներու մտաւորական հիւսուածքը ձեւաւորած անհատներու յարգանքի տուրք մը մատուցելու կողքին՝ Հաւասարում նորոգը կլոր սեղանի շուրջ վեց խորքային քննարկումներով ծառայեց իբրեւ կենսական հարթակ սերունդներու մէջ եւ սերունդներու միջեւ խօսակցութեան։ Իւրաքանչիւր քննարկում կեդրոնացաւ առանցքային բնաբանի մը վրայ. մշակոյթ-գրականութիւն, կրթութիւն, Սփիւռքի քաղաքականութիւն, Սփիւռքի գոյավիճակ, Սփիւռքը՝ երիտասարդներու աչքով եւ Սփիւռք՝ ժառանգութիւն եւ փոխանցում։ Նաեւ ներկայացուեցաւ Հայկական Սփիւռքի Հարցախոյզ ծրագիրը։ Ամբողջ ձեռնարկը միաժամանակ խորհրդածութիւն մը եղաւ անցեալի մասին եւ զրոյց մը՝ ապագայի համար։

Շուտով հանրութեան տրամադրելի պիտի ըլլայ տեսագրութիւններու շարք մը Արա Մածունեանի հեղինակութեամբ, որ պիտի ընդգրկէ «Լուսարձակ» հարցազրոյցները եւ այս իւրայատուկ համախմբումին էութիւնը արտացոլող վաւերագրական ժապաւէն մը։ Նաեւ պիտի հրատարակուի վերլուծական զեկոյց մը Վիգէն Չեթերեանի կողմէ, որ պիտի ընդգծէ քննարկումներուն բանալի կէտերը։

Հաւասարում նորոգը գիտաժողովէ մը աւելին էր. անիկա առիթ մըն էր ուսումնասիրելու Հայկական Սփիւռքի ներուժը եւ իւրայատուկ կարելիութիւնները։ Մասնակիցները Լիզպոնէն մեկնեցան բաժնելով այն համոզումը որ նման համախմբումներ կենսական են իբրեւ ինքնուրոյն միաւորում Հայկական Սփիւռքի մտաւորական զարգացումին եւ երկարաժամկէտ ինքնագոյատեւումին համար։

Այնուամենայնիւ, բազմաթիւ ներկաներ նշեցին բացակայութիւնը խորքային քննարկումներ ծաւալող հարթակներու, որոնք պիտի խրախուսէին սերունդներու միջեւ իմաստալից կապերը եւ գիտելիքներու փոխանցումը։ Յստակ էր որ հայկական գաղութներու մէջ աւելի մեծ թիւով անհատներ կամ կազմակերպութիւններ պէտք է պատասխանատուութիւն ստանձնեն եւ նախաձեռնեն այս կենսական կապերու ամրապնդումին եւ զարկ տան ներսփիւռքեան զրոյցներու։ 

Հաւասարում նորոգ. սերունդներու զրոյց մը ծրագիրին մասնակիցներն էին՝

Անահիտ Տօնապետեան	Ծաւի Պիլալեան	Շուշան Քէշիշեան
Արա Վասիլեան	Կարէն Ջալլաթեան	Ռուբէն Ճանպազեան
Արմէն Իւրնէշլեան	Հայկ Օշական	Սալբի Ղազարեան
Գառնիկ Գոյունեան	Հուրի Պէրպէրեան	Սեսիլ Արթուչ
Գէորգ Լազարեան	Հրաչ Չիլինկիրեան	Սիլվա Գույումճեան
Գրիգոր Պըլտեան	Մարկ Նշանեան	Սոնիա Սանան Քիլեճեան
Դալար Շահինեան	Մարտիկ Չոլաքեան	Վահագն Քէշիշեան
Թալին Սուճեան	Մովսէս Տէր Գէորգեան	Վահէ Պէրպէրեան
Ժիրայր Լիպարիտեան	Յակոբ Կիւլլիւճեան	Վարագ Գեթսեմանեան
Լիսա Կիւլէսերեան	Յարութիւն Քիւրքճեան	Վէհանոյշ Թէքեան
Խաչիկ Թէօլօլեան	Շուշան Կարապետեան	Րաֆֆի Աճէմեան
Խաչիկ Տէր Ղուկասեան	Շուշան Ղազարեան	Քրիստիան Բատիկեան

Հայկական Համայնքներու Բաժանմունքէն մասնակցեցան՝
Ռազմիկ Փանոսեան, Շողեր Մարկոսեան, Գայիանէ Մածունեան, Անի Կարմիրեան։

Ձեռնարկին ծրագիրը կարելի է տեսնել այստե՛ղ։

(Քաղուածաբար՝ Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան Հայկական Համայնքներու Բաժանմունքի հարթակէն)

«Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» յօդուածին հետագայ վերջին մասով, Յարութիւն Քիւրքճեան կ’անդրադառնայ սփիւռքի մէջ հայ ըլլալու մարտահրաւէրներուն՝ նշելով, թէ ինչպէ՛ս կարելի է ըմբռնել ու ընդունիլ հայկական ինքնութիւնը՝ միաժամանակ զայն պատշաճեցնելով աւելի ընդհանրական, համամարդկային արժէքներու: Ինչպէս յօդուածին նախորդ բաժնով (Զ.) տեսանք, թէ Քիւրքճեան որքա՛ն կարեւոր կը նկատէ ֆրանսահայ երիտասարդներու ապրած փորձառութիւնը 1968-ի մայիսեան ուսանողական շարժման ատեն՝ ընդգծելով, որ անոնց յանձնառութիւնը համամարդկային արժէքներու հանդէպ, նպաստեց աւելի նրբերանգ եւ մտածուած հայկական ինքնութեան մը ձեւաւորումին:

Ապա Քիւրքճեան կը բաղդատէ Երեւանի եւ սփիւռքի տարբեր «հաւասարումները»՝ մատնանշելով, որ թէեւ անոնք ունին պատմական եւ մշակութային նոյն հիմքերը, սակայն այս երկու հաւասարումները կ’ընթանան տարբեր ուղղութիւններով: Փոխարէնը, իւրաքանչիւրը զարգացուցած է իր անկախ գոյութիւնը՝ ձեւաւորուած աշխարհաքաղաքական, մշակութային եւ ընկերային տարբեր հանգամանքներով: Հակառակ իրենց հասարակաց ժառանգութեան, Երեւանի եւ սփիւռքի տարբեր իրականութիւնները առաջնորդած են փոխադարձ թիւրիմացութեան եւ զիրար ճանչնալու դժուարութեան: Այսպիսով, Քիւրքճեան աւելի նպատակայարմար կը նկատէ, որ առայժմ այս երկու հաւասարումները գործեն անջատաբար՝ իւրաքանչիւրը իր ձեւով դիմակալելու առկայ առաջնահերթութիւններն ու մարտահրաւէրները:

Քիւրքճեան չի բաժներ հայկական ինքնութեան մասին նախորդ սերունդի պարզունակ հայեացքները, որոնք կը կեդրոնանան լոկ հայապահպանման եւ նահանջի վրայ: Փոխարէնը, ան կ’առաջադրէ աւելի ճկուն սահմանում մը՝ հիմնուած ներկային վրայ, որ կ’ընդգրկէ թէ՛ հայկական, եւ թէ՛ համամարդկային մարտահրաւէրները՝ իբրեւ ինքնութիւնը հարստացնող ազդակներ: Քիւրքճեան կ’ընդգծէ իսկական յանձնառութեան կարեւորութիւնը՝ շեշտելով, որ հայութիւնը պէտք չէ յամառօրէն սահմանուի միայն աւանդութիւններով, այլ ըլլա՛յ դիւրահաղորդ փոփոխութիւններու եւ բարդութիւններու: Ի վերջոյ, ան կոչ կ’ուղղէ մարդկայնական մօտեցում ցուցաբերելու հայկական ինքնութեան նկատմամբ, ուր թէ՛ որպէս հա՛յ եւ թէ՛ որպէս մա՛րդ լիարժէք ապրելու ուղին կը ձեւաւորուի անհատական համոզումով ու ճիգով:

Հուսկ, այս վերջին մասը՝ յօդուածին կեդրոնական թեման կը կապէ անոր մէջ քննարկուած տարբեր գաղափարներուն ու տեսակէտներուն՝ ինքնութեան հասկացողութիւնը ներկայացնելով որպես բարդ, անդադար զարգացող «հաւասարում» մը, զոր կարելի չէ լուծել պարզեցուած միջոցներով, այլ յարատեւ յանձնառութեամբ թէ՛ հայկական եւ թէ՛ համամարդկային արժէքներու նկատմամբ:

Վ. Թ.

 Արդէն մութը իջած էր Էտմոն Ռոսթան հրապարակին վրայ, մինչ ինը փարիզցի ուսանողներ ու պէյրութցի ուսանող մը մը լռեր էին ա՛լ։ Հայեր էին անոնք: Թերեւս նոր տեսակի հայեր։ Իրենց հայրերու սերունդին պէս, եկեր նստեր էին անոնք Լիւքսամպուրկի քառուղիին, պայմաններու որոշ տարբերութիւններով, ի հարկէ, բայց էապէս նոյն կացութիւնն էր իրենց դիմագրաւածը։ Սերունդէ սերունդ՝ կեցուածքները կը տարբերէին այդ նոյն կացութեան դէմ։ Միւսներուն համար պարզ եղած էր ամեն բան, ու սա քաֆէներու հրապարակը, Լիւքսամպուրկի քառուղին՝ անել նահանջի մը վերածուած էր շուտով։ Իսկ ասոնք, այդ նահանջին ծնունդները, ճիշդ է՛, եղեր էին որոշ չափով «օտար՝ մտածումով, խօսքով ու գործով»: Բայց ուշ չէր հաւանաբար, ՈՒՇ ՉԷ հաւանաբար ըսելու, թելադրելու, ներշնչելո՛ւ համար անոնց, որ հայութիւնը վիճակի մը յաւերժական պահպանումը չէ, որ այդ հայութիւնը պէտք է վերստեղծել տեւաբար, հիներուն վրայ աւելցնելով նոր տուեալներ, որ անխուսափելիօրէ՛ն, եւ բարեբախտաբա՛ր, բա՛րդ, շատ բարդ հաւասարում մըն է այդ հայութիւնը, բազմաթիւ անյայտներով մաթեմաթիքական հաւասարում մը։ Որ՝ Լիւքսամպուրկի քառուղին կրնայ զիրենք նո՛ր, մտածուած հայութեան մը տանիլ համադրուա՛ծ, տեւաբար համադրուող հայութեան մը, որ ստանձնումի հիանալի դպրոց մը կը դառնայ անհատի կեանքին մէջ։

Մութը կոխած էր Լիւքսամպուրկի քառուղիին վրայ։ Տասնեակ հազարաւոր ուսանողներու բազմութիւնը, Սէն-Միշէլէն ի վար, կը լեցնէր պողոտան մինչեւ Սէն գետ: Տենդը, որմով կը թրթռար մթնոլորտը՝ հսկայ քաղաքակրթութիւններու հանդիպման ու երկունքին տենդն էր։ Բայց չէ՛ր հակադրուէր ան՝ Մոնրուժ, Ժանթիյի կամ Ալֆորվիլ ծնած ու ապրած ֆրանսախօս Փաթրիքի, Փօլի կամ Ժոսլինի հայածնութեան երկունքին. իրենց մէջ միաժամանակ կը ծնէին ստանձնող մարդը ե՛ւ գիտակից հայը, կը լրացնէին իրար, կը հարստանային իրարմով…

Չերթամ, իմ կարգիս, քնարականութեան: Հարցը լաւատեսութեան կամ յոռետսութեան հարց չէ։ Հարցը կը վերաբերի Սփիւռքի տարածքին հայութիւնը ըմբռնելու եւ կիրարկելու կարելիութեան։ Այսինքն նախ գոյութենական, ապա դաստիարակչական հարց է։ Ապրելու եւ ապրեցնելու հարց: Իսկ վերջին սա քանի մը հատուածներուն մէջ` փորձարկումի մը կարելի առարկայականութամբ ներկայացումի հարցը։ Մեր թուարկութհան 1968 տարուան Մայիսին, քսանեակ մը ֆրանսահայ երիտասարդներ հայութեան նոր որակի մը գիւտը ըրին իրենց մէջ, շնորհիւ ֆրանսական ուսանողական շարժումէն իրենց թելադրուած ստանձնումի ոգիին: Լիւքսամպուրկի քառուղին իրենց բացաւ նոր ճամբայ, ներշնչեց նոր, բարդ, մտածուած հայութեան մը ըմբռնումը։ Վերը պատմուած երեկոյէն ետք այդ ուսանողները, անոնք մանաւանդ՝ որոնք «առաջին անգամ» եկեր էին քանի մը ամիս առաջ, հակեցան հայ իրականութեան, հայ մշակոյթի ու հայ դատի զանազան երեւոյթներուն վրայ։ Դադրելով հակադրուելէ առօրեայ արժէքներուն, միջազգային արժէքներուն, ուսանողական շարաժումներու հսկայ փորձանօթին մէջ՝ Հայութիւնը իրենց համար դարձաւ այդ արժէքներու հաւասարազօր դաշնակիցը։ Այս կարելիութիւնը կ’արժէր որ տեղ մը արձանագրուէր, Սփիւռքի վաղուան տեսաբանին, կամ անոր ապագայ պատմագրին համար։

Ես շատ հեռացայ քեզմէ, Վարդգէս Պետրոսեան: Բայց չէ՞ որ սպասելի էր ատիկա։ Որքա՜ն տարբեր են յաճախ իրարմէ հաւասարումները, որոնց լուծումը նոյն անյայտներուն կը տանի: Նոյն անյայտնրուն…անշուշտ ա՛յդ ալ բացայայտ չէ դեռ: Այնքա՛ն մեծ է տարբերութիւնը՝ աշխարհագրական–քաղաքական, մշակութային ու առօրեայ տուեալներու՝ մեր երկու հաւասարումներուն միջեւ։ Ժոսլին Սարգիսեանի եւ Արեւիկ Շաւոյեանի հաւասարումնրուն միջեւ։ Փարիզի ու Երեւանի, Քարթի Լաթէնի ու Նոր Զէյթունի, Պուրճ Համուտի ու Աջափնեակի հաւասարումներուն միջեւ։ Մեծ են տարբերութիւնները, հակառակ բոլոր «կապ»երուն, բոլոր «օրգան»ներուն, բոլոր «անսամպլ»ներուն ու բոլոր հաղորդումներուն: Երեւանը ու Սփիւռքը գոյութիւն ունին ի հարկէ իրարու համար, մանաւանդ տասնամեակէ մը ի վեր, բայց պարզ է որ սահմանափակ է այդ փոխադարձ ճանաչումը։ Երեւանը սփիւռքցիին գոյութեան մաս չի կազմեր, ինչպէս Սփիւռքը՝ երեւանցիին։

Պարզ հաստատում է սա. գոյութենական այս երկու հաւասարումները այսօր անկախ են իրարմէ, ու դժբախտաբար բնական է ատիկա: Պատճառները վերլուծել հոս՝ շատ հեռու պիտի տանէր: Իսկ գոյութենական, վաւերական կապ մը ո՛չ շրջաբերականով կը ստեղծուի, ո՛չ բաժակաճառով, ո՛չ ալ, մանաւանդ, Սփիւռքէն փոխ առնելով շահնուրեան պաթոս մը… Եւ զայն վերստին Սփիւռքին հրամցնելով (տարագիր, թափառական, եւ այլն…) ինչպէս կ’ընէ որոշ Երեւան մը, սկսելով «պաշտօնական» Երեւանէն: Ատո՛ր համար ինծի երիտասարդ սփիւռքցիիս աւելի դրական կը թուի՝ ինքզինք ու իր Ներկան փնտռող Երեւան մը, քան այն միւսը, որ իր յաճախ անշահախնդիր ու սրտցաւ կեցուածքը կը վրիպեցնէ նպատակէն՝ Սփիւռքի երիտասարդութեան այլեւս անհասկնալի լեզու մը գործածելով։ Աւելի դրական կը թուին՝ մաթեմաթիկական բարդ հաւասարումի ոճով ապրող ռատիոֆիզիկոս օրիորդը հւ արագացուցիչի երիտասարդ գիտնականները: Որովհետեւ կը բաւէ, գոյութենական առաջին վաւերական հաղորդութիւնը ստեղծելու համար՝ որ լուծենք դուք եւ մենք, ամեն մէկս ի՛ր տախտակին վրայ։ Լուծենք՝ իւրաքանչիւրս իր բարդ հաւասարումը։ Եւ արդէն արհամարհելի չէ ատիկա: Դեռ երէկ՝ նուազ վստահ էի իմ սփիւռքեան հաւասարումիս. բարդ էր, անյայտները՝ բազմաթիւ ու խճճուած: Մինչ այնքան պարզ էր միւսը՝ Շահնուրի՛նը, հօրս սերունդինը – Հայապահպանում առաւել Նահանջ՝ հաւասար է Սփիւռք։ Պարզ՝ իր ամլութեան, իր անյուսութեան գինով:

Բայց այսօր – այսօր գիտեմ, ճանչնալէ ետք Քեզ՝ Պետրոսեան, ու քու սերնդակիցներդ – Սիմոնեանը, Արշակեանը, միւսները -, որ դուք ալ կը մերժէք պարզ հաւասարումները, Աւանդութիւն եւ Ներկայ հակադրող, հում տուեալին մէջ ապաստան փնտռող, պարզացուած բանաձեւերը: Եւ արդէն հաւանաբար ա՛յդ է հիմնականը ա՛յն՝ որ յաւերժական ինքնապահպանման ձգտող համակարգերէն անդին, տրուած բաներէն անդին – փնտռենք նոյն Ներկան, կենդանի, բարդ, մարդկային Ներկան: Այդ ճամբուն վրայ հաւանաբար իրարու մօտենան կարէնը, Փաթրիքը, Արեւիկը, Ժոսլինը, – Մարդկային նոր եզր մը տալով իրենց հայութեան։ Հայութեան՝ որ մարդկայնօրէն ապրելու ձեւերէն մէկն է, կամ կրնայ ըլլալ: Ատիկա ալ, ի վերջոյ, մեզմէ ամեն մէկէն ու բոլորէս կախում ունի:

(վերջ)

Նախորդ բաժինը (Զ. մաս) կարելի է կարդալ այս կապով:

Նախ նշենք, որ Յ. Քիւքճեանի յօդուածը «Ահեկան»ի մէջ տրուած է մէկ ամբողջութեամբ, զոր մենք գործնական նպատակներով բաժնեցինք մասերու: Հետագայ վեցերորդ մասով, Քիւրքճեան կը ներկայացնէ խումբ մը ֆրանսահայ երիտասարդներ, որոնք այս կամ այն ձեւով կ’ապրին ինքնութեան, մշակոյթի եւ քաղաքականութեան կապուած տագնապներ: Փօլ միացած է խումբին հայ ընկեր գտնելու յոյսով: Զինք աւելի կը հետաքրքրեն ժամանակակից հարցերը, ապրուած ներկան, քան հնամենի պատմութիւնները, ինչպէս, օրինակ, 1863-ի Ազգային Սահմանադրութիւնը: Փաթրիք կը մերժէ հայկական աւանդական քաղաքական մտահոգութիւնները: Պէտք է կեդրոնանալ այժմէական հարցերու վրայ, քան, օրինակ, մտածել թրքական դեսպանատան մը վրայ ռումբ նետելու մասին: Խումբին միանալէ ետք, ան աստիճանաբար կը սկսի ներգրաւուիլ խումբին քննարկումներով՝ անդրադառնալով, որ ընդհանրական մտահոգութիւններ բաժնելն ալ կարեւոր է: Ժոսլին եւ միւսները, բոլորը յուսախափ են հայկական Սփիւռքի մաշած մտասեւեռումներէն՝ զանոնք նկատելով անջատուած իրենց առօրեայէն:

Վահէն, Ֆրանսահայ անշուշտ, այլ մօտեցում ունի: Ան հայկական ինքնութիւնը կը նկատէ գիտակցօրէն ընտրուած եւ փորձով ձեւաւորուած՝ քան ժառանգուած ըմբռնում մը: Քիւրքճեան դիտել կու տայ, որ Վահէին ինքնութիւնը կը համատեղէ աւանդականը՝ ֆրանսական ժամանակակից արժէքներու հետ, եւ կը քննադատէ այն նեղ աշխարհայեացքը, որ հայկականութիւնը կը սահմանէ միայն անցեալով:

1968-ին, երբ Փարիզի մէջ կը բռնկի մայիսեան ուսանողական շարժումը, ֆրանսահայ այս երիտասարդները կը սկսին լրջօրէն մտածել իրենց դերին մասին ապագայի կերտումին մէջ, թէ՛ իբրեւ անհատներ, թէ՛ ալ որպէս համայնքի մը պատկանող անդամներ: Այս առիթով, Քիւրքճեան կը ներկայացնէ ժամանակի քաղաքական եւ մտաւորական աշխարհահայեացքը, մասնաւորաբար Սէն-Միշել պողոտայի բողոքի ցոյցի ժամանակ, ուր մեր ուսանողները կը քննարկեն յեղափոխական շարժումները, մարդկային արժէքները եւ քաղաքական յանձնառութիւնը: Քիւրքճեանի Փարիզի ընկերները՝ Ժոսլինը, Փօլը, Փաթրիքը եւ Վահէն, իւրաքանիւրը տարբեր տեսակէտ ունի յանձնառութեան եւ ինքնութեան մասին: Ժոսլինը կասկածի տակ կ’առնէ քաղաքական նեղ եւ սահմանափակ մօտեցումները, Փօլը մտահոգ է ուսանողական շարժումի քաղաքական շահագործումով, իսկ Փաթրիք համոզուած է, որ գաղափարական հարցերը աւելի կարեւոր են, քան քաղաքականը:

Քննարկման մէջ առանցքային տեղ կը գրաւէ յանձնառութեան սահմանումը ոչ միայն որպէս քաղաքական վարքագիծ, այլ իբրեւ աւելի մեծ պարտաւորութիւն կեանքի՝ անցեալի, ներկայի եւ ապագայի նկատմամբ: Վահէն կ’ընդգծէ, որ իսկական յանձնառութիւնը կ’ենթադրէ ընդունիլ սեփական գոյութեան բարդութիւնը, որուն մաս կը կազմէ նաեւ ազգային ինքնութիւնը: Ան կը բացատրէ, թէ ինչպէս մարդկային արժէքներու պահպանութեան ի խնդիր ծաւալած մայիսեան շարժումը եւ անոր հանդէպ իր յանձնառութիւնը զինք աւելի կը կապեն իր հայկական ժառանգութեան՝ ընդգծելով սեփական ինքնութեան եւ համամարդկային արժէքներու սերտ առնչութինը:

Վ. Թ.

Միւսները. Ժոսլինին պէս առեւելագիտութհան մասին ալ չխօսեցան անոնք, երբ խօսք առին առաջին հանդիպումին: Կար Փօլը, որ միացած էր մեզի՝ հայ քոփէններ գտնելու յոյսով, ու անոնց հետ առօրեայ մը բաժնելու: Հայ քոփէններ բնաւ չէր ունեցած, ու կասկածելի կը թուէր իրեն, որ խումբ մը ուսանողներ, d’origine arménienne», կարենան քով-քովի գալ, եւ խօսակցիլ, միասին ժամանակ անցընել, ճիշդ ինչպէս մարդ պիտի ընէր ֆաքի իր «գաղիացի» ընկերներուն հետ: Comme tout le monde, quoi! պէտք էր, սակայն, մեր մէջէն վերցնէինք ամեն պաշտօնականութիւն. օրուան դասախօս, նիստի նախագահ՝ աւելորդ բաներ էին: Մշակոյթ՝ շատ լաւ, բայց կարծես մենք ալ «ծերերուն պէս» կը հասկնայինք զայն. կենդանի, այժմէական բաներու շուրջ պէտք է դառնային մեր հանդիպումները: 1863ի Ազգային Սահմանադրութիւնը անկաժէ չէր ըներ Փօլը…

Փաթրիքը՝ ուրիշ պատմութիւն. կ’ենթադրէր, որ մենք քաղաքական բաներով կը զբաղինք, ու ատիկա սխալ կը գտնէր: Քաղաքականութիւնը, après tout, on s’en fout! թրքական դեսպանատան վրայ ռումբ նետելը մեր գործը չէ, վերջին հաշուով: Յետոյ, ծիծաղելի ալ է։ Փաթրիքը կը մտածէր, որ Փօլը իրաւունք ունէր. պէտք է մեր առօրեայ հոգերով զբաղէինք, ֆաքի մէջ իրար գտնէինք, կարծիքներու փոխանակում ունենայինք: Իսկ Ժոսլինը, խօսք առնելով, անգամ մը եւս շեշտեց, որ «հայկական խնդիրները դժբախտաբար այժմէական կողմ մը չեն ներկայացներ, որ այդ կողմէն մօտենանք»։ Ուրիշ տեղի հայերուն համար կրնար տարբեր ըլլալ, Հայաստան կրնար «ուրիշ տեսակ» ըլլալ, բայց «մեր գաղութին մէջ…»

Սփիւռքի անհեթեթ, յիմար վերացականութիւնը ոչ մէկ ատեն այդքան դառնօրէն զգալի եղած էր ինծի։ Խուճապահար, ինքնանպատակ պահպանումի գաղափարաբանութեան մը ծնունդներն էին այս աղջիկները, այս տղաքը։ Իրենց ծնունդէն տարիներ, տարիներ առաջ, վճռուած էր արդէն, աներեւակայելի, անըմբռնելի ճակատագրապաշտութեամբ մը, որ անոնք «պիտի ըլլան օտար, մտածումով ու գործով»։ Եւ, աւելի ցնցիչ դարձնելու համար կարծես ժամանակներու շփոթը, ահաւոր կուտակումը՝ պատի նկարները շարժում կ՛առնէին, դուրս կը ժայթքէին իրենց շրջանակէն: Ժոսլինի կիսադէմքին կանոնաւոր ուրուագիծը կը գծագրուէր խաղա՜ղ Արարատեան Դաշտի մը բնանկարին վրայ, Փօլի աջին՝ զինք սեւեռել կը թուէր Ժան Ժոռէսի ակնարկը, մինչ Քրիստափոր Միքայէլեանի գլուխը թառեր էր «ապաքաղաքական» Փաթրիքի ուսին: Քաֆքայեան բեմայարդարում մը…: Դժուար էր բերանը բանալ, բա՛ռ մը արտասանել ծանր այդ մթնոլորտին մէջ, ուր պատմական սխալ մը, քառասնամեայ վրիպանք մը այնքան ցնցող ու անգութ, կը զգացնէր իր ներկայութիւնը։

Վահէին ձայնն ալ մեղմ էր, ու ծանր՝ երբ սկսաւ խօսիլ։ Վահէն, մէկը՝ ֆրանսահայ յետպատերազմեան երիտասարդութեան փոքրաթիւ այն ներկայացուցիչներէն, որոնք, փարիզեան կորսուած թաղերու կամ հեռաւոր արուարձաններու անապատին մէջ (պէյրութահային դժուա՛ր է հասկնալ տեղագրական այս նշումներուն տարողութիւնը…), իրագործած են հրաշքը նոր տիպի հայու մը: Հայ մը, որ հայ չէ ի ծնէ, բնականօրէն, ինչպէս Պուրճ Համուտի կամ Թհրանի հայը որ եղած է հայ, ընտրած, համադրած է իր հայութիւնը, օրերն ու տարիներն ի վեր: Ես տասնեակներով ճանչցայ այս տղաքը, որոնց ֆրանսախօսութիւնը ու ֆրանսական առօրեայէն կամ մշակոյթէն եկող գիծերը կարծէք թարմացուցած , հարստացուցած, աւելի բուռն ու միաժամանակ գիտակից են դարձուցած իրենց հայութիւնը: Մի հարցնէք թէ ինչպէ՛ս իրագործուած է այս հրաշքը։ Որոշ կենսունակութիւն պահող Կազմակերպութիւն մը, մտաւոր կամ պարզապէս բարոյական շեշտ անհատականութիւն ունեցող ծնողներ, ընտանեկան դաստիարակութեան որոշ արեւելում մը՝ կը բաւեն, որ ծնի նոր այս տիպարը հայու, եւ ապա, ժամանակն ի վեր, ինքզինք ստեղծէ։ Եւ որ ունենանք, Փարիզի տասնեակ հազար ու աւելի երիտասսարդութեան մէջ, քանի մը հարիւր, կամ հազար մը՝ պատուաստուած այս սերունդէն: Եւ հայաստեղծումի այս պատկերին առջեւ, մարդ ալ աւելի կը ցաւի, կ’ափսոսայ՝ ի տես կորուստին: Սերունդի մը մեծ զանգուածին, որու փրկութիւնը ճակատագրէն կախուած չէ, այլ մեզմէ։ Այդ պայծառ գիտակցութեամբ ալ կը բարձրանար կամաց- կամաց՝ ֆրանսահայ ընկերոջս` Վահէին ձայնը։ Ուժական, ինքնաստեղծ հայու, Աւանդութեան ու Ներկային հաւասարապէս տիրապետող հայու ձայն մըն էր, որ այդ իրիկուն պատասխանեց միւսներուն, Աւանդութիւնը կորսնցուցած ու Ներկայի մէջ կորսուած իր սերնդակիցներուն: Սխալ էր, գոնէ չափազանցութիւն էր ըսել, որ հայութիւնը միայն անցեալի արժէքներով, միայն Աւանդութեամբ կը սահմանուի։ Մեր տգիտութիւնը միայն մեզ կը մղէր հայ քաղաքակրթական արժէքները ամփիրիք, խեղճ տուեալներու կապելու, ու ատիկա մտաւորական, գիտական կեցուածք չէ։ Հայոց պատմութիւնը, նորագոյնը մանաւանդ, հարուստ է դէմքերով, որոնք խորապէս ապրած են իրենց ժամանակակից համամարդկային արժէքները, մասնակցած անոնց ստեղծումին, կամ՝ զանոնք հայացուցած։ Սխալ էր քաղաքականութիւնը առնել անձուկ իմաստով։ Սխալ էր մշակութայինը հակադրել քաղաքականին, իսկ առօրեան մշակութայինին։ Սխալ էր նաեւ, անշուշտ, հեռու մնալ առօրեայէն։

Վահէն լաւ քոփէն մը եղաւ Փօլին. Sciences Poի նօթեր փոխ կու տային իրարու: Խումբի դասախօսութիւններէն ետք անկիւնի քաֆէն իրարանցում էր ու աղմուկ՝ մինչեւ վերջին մեթրօն: Իսկ Ժոսլինը պօուլինկի վրայ ասորերէնի ու միջնադարեան հայերէնի հնչական ձեւերու մասին դարերու փոշիէն հանուած օրինակ մը կը բացատրէր ինծի:

Բայց շուտով ուրիշ բաներ պատահեցան։ Մայիսը եկաւ, ու Փարիզը բռնկեցաւ ուսանողական շարժումով։ Լաւագոյն ընկերութեան մը, լաւագոյն մարդկութեան մը տեսլականով գրաւուած երիտասարդութիւն մը մէկ օրէն միւսը ըրաւ գիւտը այն շլացուցիչ ու բացայայտ ճշմարտութեան՝ թէ իր ներկան լեցուն է կարելիութիւններով, թէ իր ապագան, մարդկութեան ապագան, նոյնինքն պատմութիւնը՝ իր ձեռքերուն մէջ ձեւաւորելի կաւ է ու նախանիւթ: Գիւտը՝ լրիւ ու լեցուն ներկայութեան մը իր մէջ, զինքը բաղկացնող իւրաքանչիւր անհատին մէջ։ Գաղափարներու՝ պատմութեան մէջ մարմնաւորման բացառիկ պահերուն տիրող մթնոլորտ էր այդ շաբաթներու, ամիսներու մթնոլորտը Ձախ Ափին, ապա ամբողջ քաղաքին, ամբողջ երկրին վերեւ։ Ընթացիկ առօրեան, ընկերային-քաղաքական առօրեան, կայունութեամբ, լճացումով, անփոփոխ ինքնակրկնումով յատկանշուող, կանգ առած էր։ Բոլոր տարբերութիւնները, մասնաւորութիւնները, կողմնակի հարցերը ջնջուած էին պահու մը համար։ Կային անհատներ՝ իրենց ներկային, իրենց կացութեան հետ ճակատ ճակատի, անոր յեղափոխումի հրամայականին ունկնդիր։ Եւրոպական ընկերվարական յեղափոխութեան մը խորտակուած միթոսը կեանք կ՛առնէր նորէն՝ նո՛ր տարազի մը մէջ, մեկնելով այս անգամ նո՛ր գործօնէ մը՝ մտածող երիտասարդութենէ մը։ Ծառանալով գոց, համակարգային ամբողջատիրութեան ձգտող վարչակարգի մը դէմ։ Պարզ հաստատումներ՝ ասոնք, ապրուած բաներ, որոնցմէ անդին մասնագէտներուն եւ իմաստուններուն կը մնայ հոգը՝ դատումներ բանաձեւելու, քաղաքական, գաղափարաբանական ու այլ հարցեր յուզելու, սխալներ մատնանշելու ու վճիռներ արձակելու: Բայց անոնք չեն ապրած խիտ ու լեցուն այդ Ներկան, որ ներկաներու, վկա՛ներու ներկան եղաւ։ Անդին պատնէշներու, հեղձուցիչ կազերու եւ պայթումներու անշուշտ աժան, բայց անխուսափելի եւ այլապէս դաստիարակիչ արկածախնդրութենէն, չեն ապրած անոնք ստանձնումի գիտակցութիւնը, գաղափար մը մարմնաւորելու, իր իսկ արարումով զայն պատմութեան մէջ իրագործելու համոզումը ։ Վճռականութիւնը՝ սեփական ծանրութեամբ կշռելու սեփական գործունէութեան մը ծիրին մէջ։ Չեն կրնար վկայել անոնք, մանաւա՛նդ, այն տարօրինակ, ցնցիչ աղգային հոգեփոխութեան մասին, որ ապրեցան քսանեակ մը փարիզցի ուսանողներ, Մայիսի այդ էապէս միջազգային, գերազգային օրերուն: Որովհետեւ փարիզցի այդ ուսանողները, որոնց կ’ակնարկեմ՝ հայ էին: Կամ հայ եղան: Փորձարկումի այն հիանալի կեդրոնին մէջ, մարդկային այն լապոռաթուարին՝ որ Փարիզը դարձած էր։

– Գոհ եմ. առաջին անգամն է, որ բոլորս միասին իսկապէ՛ս բան մը կը բաժնենք. շօշափելի, ապրուա՛ծ բան մր։ Լա՛ւ է։

Ժոսլինն էր. ըսաւ, եւ առանց այլեւայլի նստաւ գետին: Պուլվառ Սէն—Միշէլի սալարկի փոշին գրկած էր արդէն տաբատին գիծերը։ Եւ իր ընդհանրապէս ծանը, քիչ մը մտահոգ դէմքը՝ լուսաւոր փայլ մը հագած էր, գրաւիչ, ցանկալի ընելով զինքը:

Պուլ–Միշը, աչքի կտրածին չափ, ծածկուած էր տասնեակ հազարաւոր գլուխներով, որոնց շշուկը կը բարձրանար, կը սաւառնէր Սորպոնի, Պանթէոնի եւ հինգերորդ քաղաքամասի միւս գմբէթներուն վերեւ: Նոր լրացած էր պայքարի քայլերգը, եւ քսաներեսուն հազար հոգի՝ լռեր ու նստեր էին գետին, սալարկին վրայ, մայթերուն վրայ, շէնքերու սեմին։ Եւ կը խօսակցէին։ Հազար-հազար խմբակով, հազար–հազար շրջանակ կազմած՝ կը խօսակցէին: Եւ Բանը, Մտածումը՝ իրենց երիտասարդ շրթունքներուն բառ եւ հաղորդութիւն դարձած կը դրսեւորուէր, յայտնութեան պէս լուսաւոր, բանականութեան պէս բացայայտ: Այժմէութիւնը՝ յեղափոխական գաղափար եւ յեղափոխական կամեցողութիւն՝ կ՛անցնէր միտքէ միտք եւ այդ անցումին ու վերադարձին մէջ կը հարստանար, կը խորանար:

– Շատ լաւ է, Փօլն էր: Բայց չե՞ս կարծեր որ այս ամբողջը պիտի շահագործուի քաղաքագէտներուն կողմէ։ Տասնեակ մըն էինք, Էտմոն Ռոսթան հրապարակին եզերքին. դիմացը՝ Լիւքսամպուրկի մութ կանաչ զանգուածն էր. աջին՝ հրապարակի քաֆէները։ 

– Չէ, սիրելի՛ս, – Փաթրիքն էր։ Խնդիրը այնպիսի տեղ մը հասած է որ ալ իրաւունք չունինք այդ բաներու մասին մտածելու։ Արդէն բոլորն ալ մեր գլխուն ձգած են մեզ. «Հիւմանիթէ»ի ու «Ֆիկարոյ»ի գրածները իրարու կը նմանին։ Երկուքն ալ քաղաքական պլոքներէ կու գան։ Մինչ մեր շարժումը… 

– Tiens, Փաթրիք, անցեալ ամսուընէ ի վեր բան մը փոխուած է, ինչի՞ մասին կը խօսիս . . . —. Սոնիային չար–բարի ժպիտն էր։ 

Լա՜ւ, կը բաւէ, երկար սրունքները ծալեց Փաթրիքը։ Ո՞վ, դո՞ւն չես փոխուած անցեսլ ամսուընէ ի վեր։ Ուսանողական շարժումը, շարունակեց ապա, իր բնոյթով գաղափարաբանական է, եւ իր այս հանգրուանին չի գործեր քաղաքական ուժերու հետ նոյն մակարդակի վրայ, թէեւ… Իսկ այդ ըսած շահագործումդ . . . 

Փաթրիքը, «փոխուած» Փաթրիքը, նորադարձի խանդավառութեամբ, կը շարունակէր խօսիլ: Ընկերաբանութեան սկսնակի իր բառապաշարին մէջ կը խճճուէր երբեմն, բայց գաղափարները, առողջ ու ամբողջ, կը վերածուէին ի վերջոյ բառի՝ իր հետզհետէ տաքցող շունչին մէջ։ Հեղինակները, ընկերաբանական ու քաղաքական մտածողներ, կը տողանցէին իր մէջբերումներէն: Մէկը անցեալ շաբաթ վերջացուցեր էր, միւսը՝ Երէկ գիշեր. երրորդը ձեռքն էր։

– Քաղաքական անկաժըմանը, ուրեմն, կը կարծես որ անհրաժե՞շտ է մեր ժամանակը ապրող մարդուն համար:

– Համոզուած եմ որ այդպէս է։

Ժոսլինը շարժեցաւ տեղէն, անհանգիստ. 

Փօլին «քաղաքական»ը շատ սահմանափակ է։ Անկաժըմանը ընդհանուր կեցուածք է կեանքին հանդէպ, անցեալի տուեալներուն հանդէպ, ներկայի եւ ապագայի կարելիութիւններուն հանդէպ։ Դրական, ընկալուչ կեցուածքն է… 

Յանկարծ կեցաւ. ու դարձաւ իր պէյրութահայ ընկերոջ. 

– Բայց դուն, Յարո՛ւթ, դո՛ւն ինչպէ՞ս կ՛ապրիս այս բոլորը… դժուար է հասկնալ, ըմբռնել կացութիւնդ։ Մինչ պարզ էր այնքա՜ն: Հոս ջնջուած էին տարբերութիւնները: Զուտ մարդկային կացութեան մը դէմ էինք բոլորս ալ: Յետոյ, առհասարակ, գոյութիւն չունէին ֆրանսացի մարդեր ու հայ մարդեր. ֆրանսական ու լիբանանեան քաղաքացիութիւններ. մարդկային արժէքներու դէմ գոյութիւն կրնային ունենալ միայն անկաժէ մարդիկ եւ միւսները, իրենք զիրենք այդ արժէքներուն մերժողները։

– Ստանձնումի կեցուածքը կիսամիջոց չի ճանչնար, խօսքս ամբողջացուց Վահէն: Երբ կը ստանձնէք՝ կը ստանձնէք ամբողջական կացութիւն մը, իր բարդութհամբ, իր հարստութեամբ, նաեւ իր հակասութիւններով, իր ներկայով, նաւեւ իր անցեալով։

– Բայց դուն ֆրանսական քաղաքացի ես, Վահէ, պնդեց Ժոսլինը: 

Վահէն ֆրանսական քաղաքացի է, ճիշդ էր։ Ատոր համար հոս էր հիմա ու այս սալաքարը ունէր ձեռքը։ Ատոր հմար քիչ ետք կրնար կազի մէջ աչքերը այրել։ Բայց եթէ անկաժէ մարդ է՝ չէր կրնար չստանձնել նախ իր ծագումը։ Հիմնական տուեալն է ան իր գոյութեան։ Եւ, – պիտի խնդաք թերեւս, բայց ամենալուրջ իրականութիւնն է – երբ երէկ կանգնած էր պատնէշի մը ետեւ, «parmi tout ces գաղիացի», կը մտածէր, որ իր ներկայութիւնը հոն՝ զինքը նոյն ատեն ներկայ կը դարձնէր իբր հայ մարդ իր մղելիք կարելի պայքարներուն: Կ՛ուզէր սալաքար մը «ուտել» գլխուն նուազագոյն չափով գոնէ իրագործելու համար ազգային պատմութենէ մը իրեն վերացականօրէն հասածը, հեռաւոր կամ անմիջական անցեալի մը հետ հաղորդուհլու ու ապագայ պայքարներու տենդին մէջ արդէն մխրճունլու համար։ Առանց մոռնալու, անշուշտ, որ այդ վայրկեանին կը պայքարէր այժմէական, մարդկային արժէքներու համար, յանուն լաւագոյն ընկերութեան մը, լաւագոյն մարդկութեան մը…

(Յաջորդիւ՝ վերջին մասը)

Նախորդ բաժինը (Ե. մաս) կարելի է կարդալ այս կապով:

Հետագայ հինգերորդ մասով, Քիւրքճեան խոր մտահոգութիւն կը յայտնէ սփիւռքահայ գաղութներու մէջ առկայ մշակութային օտարումին մասին՝ օրինակ առնելով Պուրճ Համուտը, ուր ցայտուն է հայ ժամանակակից գրականութեան մը բացակայութիւնը, որ կ’արտայայտէ համայնքին ներկայ կեանքն ու անոր հարուստ ու խայտաբղէտ առօրեան: Իսկ եղած գրական գործերը կա՛մ չափազանցօրէն կ’անդրադառնան անցեալին, կա՛մ չեն կարողանար առնչուելու ժամանակակից հարցերու՝ մշակութային զգալի պարապ մը ձգելով:
Քիւրքճեան կը ձաղկէ գրականութեան մէջ Պուրճ Համուտի ժողովուրդին պայքարները, խօսած լեզուն՝ փողոցինը՝ «արկոն», մշակոյթները եւ իւրայատուկ մթնոլորտը ներկայացնելու այս ձախողութիւնը: Հայկական սփիւռքի անցեալ տասնամեակներու կեանքը՝ իր բոլոր մարտահրաւէրներով, փոփոխութիւններով ու զարգացումներով, փաստօրէն անցած է առանց գրաւոր արձանագրութեան կամ խեղաթիւրուած գրականութեամբ: Գրական այս պարապը, կը վիճարկէ Քիւրքճեան, զրկուածութեան ձեւ մըն է, որ սփիւռքահայ հասարակութիւնը կը հեռացնէ իր սեփական ինքնութենէն եւ կը խզէ ներկայ իրականութիւններէն: Ան կոչ կ’ուղղէ նոր տեսակի գրականութեան մը ստեղծումին, որ հում է, բարդ եւ հաւատարիմ հայկական սփիւռքի ներկային՝ դուրս գալով հնամաշ աւանդութիւններէն եւ ամբողջովին նուիրուած այսօրուայ, թերեւս քաոսային, բայց կենսունակ կեանքին: Նորարարութիւնը աւանդութեան հակադրելու փոխարէն՝ Քիւրքեան կ’ընդգծէ, թէ ինչպէ՛ս իսկական նորարարութիւնը յաճախ կը յառաջանայ նոյնինքն աւանդութեան խոր ըմբռնումէն: Աւանդութեան ենթադրեալ պաշտպանները, սակայն, կը մերժեն փոփոխութիւնները՝ կրկնելով նոյն սխալները՝ դատապարտելով օտար ազդեցութիւնները՝ միաժամանակ անտեսելով իրենց շրջապատին մէջ զարգացող նոր իրականութիւնները:
Տակաւին, ի՞նչ սփիւռքի մասին է խօսքը, երբ մէկ գաղութը չի ճանչնար միւսը։ Հակառակ երբեմն սփիւռքը մշակութային ու ազգային մէկ պարունակի մէջ ընդգրկող խօսոյթներուն, նոյնիքն Պուրճ Համուտի հայութիւնը օտարացած եւ անջատուած է աշխարհի միւս հայ գաղութներէն, ինչպէս՝ Ֆրանսայի, Միացեալ Նահանգներու եւ Իրանի: Այս օտարումը աւելի կը շեշտուի նոր սերունդի մը բացակայութեամբ, որ ունակ է ընդունելու թէ՛ տեղական իրականութիւնները, եւ թէ՛ բացուելու եւ կապուելու աւելի լայն աշխարհին ու հայաշխարհին: Նոր սերունդ մը ընկերաբաններու, մտաւորականներու եւ գրողներու, որոնք կ’ուսումնասիրեն սփիւռքի բարդութիւնները՝ ոչ թէ հայկականութիւնը պահպանելու միտումով, այլ ստեղծելու անոր նոր տարբերակը՝ որակայինը: Պէտք է կեդրոնանալ նորարարութեա՛ն, ստեղծագործութեա՛ն վրայ, եւ ոչ թէ՝ պահպանումի:
Ապա, Քիւրքճեան ֆրանսահայ գաղութը կ’առնէ որպէս կենդանի օրինակ, թէ ինչպէ՛ս հայերը կրնան ձուլուիլ՝ առա՛նց կորսցնելու իրենց ինքնութիւնը։ Հիմնուելով Ֆրանսայի մէջ իր սեփական փորձառութեան վրայ, ան ցոյց կու տայ, թէ ֆրանսահայը ինչպէ՞ս կրցած է նորաստեղծ ինքնութիւն մը զարգացնել՝ աւանդութիւնը միաձուլելով արդիականութեան: Ֆրանսահայերը յարմարած են իրականութեան եւ պահպանած իրենց մշակութային արմատները՝ հակադրուելով անխուսափելի ձուլման առասպելին: Քիւրքճեան կը հաւատայ, որ ինքնութեան պահպանումը կը կատարուի նորարարութեամբ եւ ստեղծագործական յարմարեցումով, եւ ոչ թէ ինքնանպատակ հայապահպանումով:
Այս բոլորին լոյին տակ, Քիւրքճեան կը ներկայացնէ ֆրանսահայ Ժոսլինը՝ արեւելեան գիտութիւններու հետեւող ուսանողուհին, որ ներքին տագնապ մը կ’ապրի իր ինքնութեան շուրջ: Ժոսլին ինքզինք կտրուած կը զգայ իր հայկական արմատներէն՝ բռնուած ժառանգուած աւանդութիւններու եւ արդիականութեան միջեւ: Անոր պատմութիւնը կը ներկայացնէ սփիւռքահայերու առջեւ ծառացած աւելի մեծ մարտահրաւէր մը. լարումը վերացական անցեալին եւ մշակութային նորարութենէ զուրկ ներկային միջեւ: Քիւրքճեան դիտել կու տայ, որ սփիւռքի գոյատեւումը ոչ թէ կախեալ է հայկականութեան պահպանումէն, այլ անոր նորաստեղծումէն՝ աւանդութիւնը միաձուլելով ժամանակակից գաղափարներու։

Վ. Թ.

Աղաղակող դրսեւորումներէն մէկն ալ օտարումի այս ընդհանուր վիճակին, սոսկական պահպանումի պարզացնող, հաշմող ազդեցութեան մշակութային զանազան վերնակառոյցներու՝ superstructureներու չգոյութիւնն է մեր գաղութին մէջ: Առաջին հերթին չգոյութիւնը իսկապէս այժմէական, այսինքն մեր այժմէութենէն բխող գրականութեան մը։ Չեմ գիտեր անցած էք իմ քաղաքիս՝ Պուրճ Համուտի փողոցներէն։ Անդրադարձա՞ծ էք որ «հայկական» այս քաղաքը չունի իր սեփական գրականութիւնը: Իր փողոցներուն մէջ ձիու սայլերն ու Ռոլզ–Ոոյսերը իրարու կը հանդիպին, իր մթնոլորտին մէջ ալիքները Պիթըլներ, Սապահ ու Պատալեան կը փոխադրեն, հազարաւոր հայ մանուկներ հայերէն ու արաբերէն եւ անգլերէն կը սորվին իր 3-4 քառակուսի քիլոմեթր տարածութեան վրայ, – ու Պուրճ Համուտը չունի իր իսկական առօրեայէն բխած գրականութիւն, իր տիպարներով, իր արկոյով, իրեն դրուող ընկերային, մարդկային խնդիրներու հարցադրումով։ Ես չեմ խօսիր պահպանում-ձուլում բեւեռներուն միջեւ տեղաւորուող էջերու կամ տաքուկ պատմուածքներու մասին, որոնք տարեց հերոսներու կամ տարիքէ ու ժամանակէ դուրս ապրող տիպարներու բերնով Աւանդութիւնը կը կրկնեն – անցեալի ոգեկոչում, անցեալէն վերապրող բարքերու սեւեռում. նոյնիսկ ներկայէն վերցուած նիւթերու պարագային, գրողի ոչ միայն գրական թեքնիքը, այլեւ ընդհանուր աշխարհիմացութիւնը կը պատկանին անցեալին: Քաղաքաբնակ մարդու, մեքենաներու շղթայի մը մէջ օրը ու կեանքը անցընող մարդու քիչ մը կարծր, անողոք, շարժանկարային առարկայականութիւնը բացակայ է այդ գործերէն: Այլ հարց, որ իսկական ենթակայականութիւնը՝ subjectivitéն՝ նոյնպէս եւ նոյնքան բացակայ է Պէյրութ տպուող «գրականութենէն» անանուն ամբոխներէն ծնող մենակեացի ներասոյզ ենթակայականութիւնը։ Ի հարկէ, չի բաւեր ասոնg համար լիբանանեան կերակուրներու կամ գիւղերու անունները դնել հատորի մը էջերուն, ոչ ալ, երկրորդ պարագային, խորհրդածական քանի մը տող արտադրել մեր երկրի սա կամ նա բնանկարին առջեւ: Երեւոյթը աւելի խորը եւ աւելի հեռուն կ’երթայ: Ամբողջ խառնուածքի մը, զգայնութեան ու ժամանակաշրջանի ոգիի հարցեր կը դրուին: Նոյնիսկ 1968ին, Պուրճ Համուտցին, Սփիւռքցին առհասարակ՝ չեն ապրիր իրենց Ներկան, իրենց Այժմէութիւնը այնքան մը վաւերականութեամբ, որ կարենային զայն Երկրորդ աստիճանի վերապրումի նիւթ դարձնել նաեւ, այսինքն զայն ընկալել կամ մերժել գրականութեան մակարդակին։ Վաւերականութիւն մը, ուր համադրուած ըլլային վերի յարկի Մարաշցի մեծ մայրիկին ապրումներն ու Համրայի երթեւեկի խճողումները, Նոր Սիսի ցեխը ու օթօրութի եզերքին ջախջախուած օթոյէն ծաւալող անհեթեթը։ Սինեմա Արաքսի առջեւ խօսուող արաբաթրքահայերէն արկօն ու ճազ նուագող տղոց մոլուցքը Շաբաթ-գիշերուան, Ռաս- Պէյրութի տասնվեցերորդ յարկի մը պատուհանէն ներս։ «Պնակ մը կերակուր»ի մասին գրուած խմբագրականը, եւ Թիրոյի քէմփի դռներէն փայլփլող պաստառը հեռատեսիլի։ Որովհետեւ Պէյրութի հայը կ’ապրի այս բոլորը. խառնիխուռն, մէկը միւսին վրայ, ապօրինիի նեղացուցիչ ապրումով մը։ Կիսկատար, «փախստական» ձեւով։ Եւ, ահա, չի կրնար գրականութեան վաւերացումը շնորհել այդ կեանքին: Ահաւոր զրկանքի մը, Օտարումի մը գինով ։ Որովհետեւ ահաւոր, հրէշային – առանց բառերու հետ խաղալու – երեւոյթ է գրականութենէ զրկուած հաւաքականութիւն մը։ Փնտռեցէ՛ք դուք 1940ի, 1950ի, 1960ի Պուրճ Համուտները՝ հարիւր հազարը անցնող այս գաղութի մինչեւ այսօր մամուլի տակէ հանած բոլոր էջերուն վրայ։ Փնտռեցէք թաղականներու ու ցեխի Պուրճ Համուտը, ներգաղթի Պուրճ Համուտը, հեռատեսիլի Պուրճ Համուտը։ Էջ մը, ուր անոնցմէ մէկը կամ միւսը տրուած ըլլայ իր իսկական ցեխին, իր վաւերական տագնապանքներուն կնիքով։ Երկու, երեք լեզուով խօսող մարդու, քաղաքակրթութիւններու քառուղիի մը բերանը նետուած, եւ իր հետ բերած աւանդի փոխակերպման պատասխանատու մարդու երկունքին կնիքով: Այս բոլորի ենթադրած նոր մէկ զգայնութեամբ նաեւ. քիչ մը կարծր, անգութ, բայց մանաւա՛նդ բարդ։ Եւ ո՛չ 1890ական միամակարդակ «իրապաշտութեամբ» մը։ Հաւանաբար չէք գտներ դուք այդպիսի էջ մը։ Եւ հաւանաբար բոլոր այդ Պուրճ Համուտներն ու Հալէպները, իրենց գաղտագողի, մաքսանենգուած, բռնօրէն պարզացուած բայց ի վերջոյ ապրուած գոյութիւններով՝ անմիջական գոյութեան մակարդակին – կորսուած գացած են։ Այս մտածումը, անվերադարձ կորուստի այս զգայութիւնը տաժանելի, տառապեցնող կը դառնայ՝ ամեն անգամ որ կ’անցնիմ 1968ի Պուրճ Համուտի, 1968ի «հայկական» Պէյրութի փողոցներէն։ Անվաւեր ու օտարեալ այդ կեանքը ի վերջոյ մեր կեանքն է, մեր միակ ու անփոխարինելի ներկան: Եւ մեր գրականութիւնը, մեր կարելի գրականութիւնը անկէ միայն կրնայ գալ։

Եւ չի կրնար օր մը չգալ այդ գրականութիւնը: Աւելորդ է հոս տուրք տալը գրական ամուլ բանավէճի, «հին»ի ու «նոր»ի խնդիր յարուցանել: Նորարարութիւնը արդէն ինք չի հակադրուիր աւանդության, առհասարակ: Նորարարական կեցուածքը բարդ է, ներադրութիւններով հարուստ, ու մեկնակէտի՛ն իսկ՝ աւանդութեամբ (չնոյնացնել աւանդապաշտության հետ) պատուաստուած։ Աւանդութեան կարծեցեալ պաշտպաննե՛րն են, որ ընդհակառակը պարզ, միամակարդակ ու ոչ-ճկուն վարդապետականութեամբ՝ dogmatismenվ իրենց դիրքերուն կը հակադրեն նորարարութիւնը։ Եւ շարքո՜վ կու գան բոլոր «դասական» դիտողութիւնները – «օտար» ազդեցութիւն, այս կամ այն -ismeի կապկում, անպարարութի՜ւն: Մարդ կը զարմանայ, կ՛ընդվզի՝ տեսնլով այն անգիտակից, մունջ համակերպութիւնը, որմով սերունդները կ’ընդունին… կրկնել նոյն դերերը, գրականութեան պատմութեան բեմին վրայ, նո՛յն յամառութեամբ, նո՛յն սին կիրքով. զոհ դառնալով նոյն անբովանդակ, կե՛ղծ հակադրումներուն։

Հակառակ ամեն բանի՝ չի կրնար օր մը չգալ այդ գրականութիւնը։ Տալու Սփիւռքի մեր Պուրճ Համուտները՝ իրենց այլազանութեամբ, իրենց ֆոլքլորային ապայժմէութեան ու նոյնքան ֆոլքլորային արդիականութեանը մէջ, իրենց ապրած օտարումով ՝ պահպանումի եւ ձուլումի առասպելներով, եւ վերջապէս՝ իրենց ակնկալած, սպասած Հայաստեղծութեան հոր ստորոգութեամբը, catégorieով։

Եւ այս գաղութներն են, այս գաղութն է, որ ամենէն աւելի ինքն իրեն իրաւունք կու տայ այսօր խօսելու… Սփիւռքի անունով – իր բոլոր ճառերով, բոլոր յօդուածներով ազգային-մշակութային իր գործունէութեանը մէջ, իր մամուլին մէջ: Բայց Լիբանահայը. օտարեալ, ինքզինք չճանչցող լիբանահայը ո՞ր չափով կը ճանչնայ Ալֆորվիլը, Ուոթըրթաունը, Ֆրէզնօն, Քորտոպան. առանց խօսելու Սկիւտարի, Հելիոպոլսոյ, Նոր Գիւղի կամ Նոր Ջուղայի մասին: Կա՞յ աւելի մեծ հակասութիւն, աւելի մեծ ինքնախաբութիւն ու կեղծիք, քան խօսիլ Սփիւռքի անունով, երբ այդ Սփիւռքը վերացականութիւն է միայն ձեզի համար, հեռուն անորոշ տեղ մը ձուլուող անանուն զանգուած մը։ Երբ չէ ան՝ առիթ հաղորդութեան, փոխադարձ ճանաչումի եւ փոխանակութիւններու: Պուրճ Համուտը, Պէյրութը ե՞րբ պիտի տան ամբողջ Սփիւռքը ստանձնելու ատակ սերունդ – սերունդ, որ բազմատարր, բազմորակ, բազմամակարդակ այս հաւաքականութեան ընդմէջէն փնտռէ ինքզինք եւ հայութեան նոր որակ մը։ Դուք կը տեսնէ՞ք այդ սերունդը, կոչումով ժողովրդարաններու, ընկերաբաններու այդ սերունդը, որ առաքելութեամբ պիտի մեկնի դէպի Արեւմուտքի երկիրները, ճանչնալու եւ վերապրող խմբաւորումները հայ զանգուածներու, գիտնականի անխառն կիրքով ու անկաժէ մարդու շահախնդրութեամբ միաժամանակ։ Եւ այդ ուսմունքը պիտի վերածէ տեսութեան ։ Արգասաբեր տեսութիւն, որուն փրաքսիսը՝ կիրարկումը՝ ըլլայ Հայաստեղծում մը, ո՛չ հայապահպանում, երբե՛ք հայապահպանում:

Հապա ձուլո՞ւմը, պիտի հարցուի։ Իմ ճանչցածս, ուսումնասիրածս, ըսի՝ Ֆրանսան եղաւ: Գաղութ մը, որուն ընդմէջէն կարելի է հասկնալ այն երեւոյթը, որ մենք Արեւելքի մէջ սովոր ենք ողբերգութիւն, սպիտակ ջարդ եւ դեռ չգիտեմ ի՛նչ կոչել, բայց որ առարկայականօրէն Սփիւռքահայու կացութիւն կը կոչուի պարզապէս:

Սխալ չհասկցուիմ, դարձեալ։ Այդ կացութեան անժխտելի իրողութիւնը չէ՛ որ կ’ուզեմ ժխտել։ Բայց հարցը այն է, թէ ո՛ր չափով այդ կացութիւնը մեր ստեղծագործութիւնը չէ, մեր կեցուածքին եւ ընտրութեան արդիւնքը չէ։ Դեռ մինչեւ է՞րբ հաւատալ ճակատագրի առասպելին: Որովհետեւ, այո՛, «ձուլում»ը Ֆրանսայի մէջ արդիւնքն է ո՛չ ֆրանսական մշակոյթի կլանող ուժին, ոչ ալ… մեր ճակատագրին, այլ պահպանումի միթոսին, առասպելին, խուճապին: Եւ ճանաչումի, ինքնաճանաչումի չգոյութեան: Այս վերջին հաստատումը նոր փաստեր պահանջելու չափ ծանրակշիռ է հաւանաբար։ Փորձեմ պատմել ու հասկնալ, թէ ի՛նչ կ՛ապրին, ինչպէս կ՛ապրին խումբ մը սփիւռքահայ ուսանողներ, մեր թուարկութեան 1968 տարուան ընթացքին «արեւմտեան կողմն» Սփիւռքի։

– Այժմէական հետաքրքրութի՞ւն. չէ: Հոս կու գամ, որովհետեւ լսած եմ թէ ձեր Միութիւնը իր հանդիպումներուն հայ մշակոյթի շուրջ ուսումնասիրութիւններ կը ներկայացնէ, իսկ կը հետաքրքրուիմ հայ մշակոյթով, որովհետեւ արեւելագիտութեան կը հետեւիմ:

Փարիզի մէջ, ուսանողական միութեան մը հանդիպումը. հայկական ակումբի մը մէջ: Քանի մը պէյրութահայ ուսանող, մէկ պոլսահայ, մէկ–երկու պարսկահայ…: Առաւել՝ քանի մը ֆրանսահայ տղաք, գիտակից հայկականութեան մթնոլորտի մը մէջ կազմաւորուած. բացառութիւններ: Ասիկա՝ խումբի կորիզը։ Որուն վրայ ահա կու գան աւելնալու «նոր»եր։ «Ձուլուած» աղջիկներ ու տղաք: Հրաւիրած ենք զիրենք, եւ ահա կը ծանօթանամ «արեւելագէտ» այս աղջկան. կը հանդիպիմ իր առողջ, անողոք անկեղծութեան:

— Ուրեմն բնաւ չես գտնուած հայկական շրջանակի մէջ:

— Չէ՛: Անշուշտ ընտանիքս կայ, բայց… բայց հոն ալ տարբե՛ր է. չեմ գիտեր՝ պիտի հասկնա՞ք զիս, բայց ըսեմ, որ ընտանիքիս մէջ հայկական խնդիրները ոչ մէկ ատեն այժմէական ու անմիջական նշանակութիւն են ունեցած: Ըսել չեմ ուզեր, որ չէ խօսուած, ընդհակառակը, միայն խօսուած է։ Իսկ ընտանիքը անմիջական գործնական նշանակութիւն ունեցած է միայն իբր տնտեսական ազդակ, կամ ընթացիկ առօրեայ, ուր միւս խօսքերը ոչ մէկ ձեւով չէին իրագործուեր։ Ոչ ոք կար ինծի ցոյց տալու անոնց այժմէական արժէքը, անշուշտ եթէ ունէին այժմէական արժէք…

– Վերացականութեան մէջ ապրած ես։ 

– Այո՛, ու ամբողջ պատանեկութիւնս պայքար մը էղած է այդ վերացականութեան դէմ: Հետեւանք՝ կեանքէս դուրս քշած եմ, կամ քշել փորձած, այն բոլոր բաները, որ սխալ ու վանողական կը գտնէի ծնողներուս աշխարհին մէջ։ Բառերէն կը խորշիմ…

– Իսկ արեւելազիտութի՞ւնը… 

Առաջին Ժպիտը՝ պրկուած դէմքին վրայ. պզտիկ աղջկան ժպիտ մը։ 

–  Կ’ընդունիմ, յանցանքի վրայ բռնեցիր զիս: Ընդհանրապէս կ՛ըսեմ, որ արեւելագիտութիւնը դրական գիտութիւն մըն է, միւս բոլոր գիտութիւններուն պէս: Քեզի չեմ համարձակիր ճիշդ նոյնը ըսել միւս խոստովանութիւններէս ետք, բայց ճշմարտութիւնը շատ ալ հեռու չէ։ Այո՛, գիտութիւն մը, որքան ալ հայերէնի հանդէպ ունեցած հետաքրքրութիւնս միայն գիտական եղած չըլլայ մեկնակէտին։ Հայերէնին հայերէն ըլլալը չէ որ գրաւած է զիս – արդէն մոռցած եմ գիտցած քանի մը բառ խօսակցական հայերէնս։ Այլ, այս գիտակա՛ն կալուածին մէջ, իր դրակա՛ն ըլլալը, այժմէական ըլլալը…

– Գիտական առարկայի՞ այժմէականութիւն… 

Ինչո՞ւ չէ։ 

– Եւ հաւատացէ՛ք, որ Ժոսլինը միակը չէ այս պայքարին մէջ. անցեալէն ժառանգ մնացած բառերու հեւքոտ ներկայի մը միջեւ առկախ։ Իր աւանդութիւնը նորելու անատակ հաւաքականութեան մը, եւ գլխապտոյտ տուող այժմէականութեան մը միջեւ։ Ժոսլինը միակը չէ. տասը հազար են անոնք, քսան տարեկանէն քիչ մը վար ու քիչ մը վեր, Փարիզի շրջանին մէջ ատոր եռապատիկն են՝ ամբողջ Ֆրանսայի տարածքին: Ատոր հնգապատիկը, եօթնապատիկը՝ Միացեալ Նահանգներու մէջ։ Վիճակագրութիւն չունիմ անշուշտ ձեռքս։ Սփիւռքը, իր միջնադարին մէջ, վիճակագրութիւն չի ճանչնար: Եւ թող կորսուին ձեռնածալ ողբասացները, ասպարէզով յոռետեսները, (ասպարէզով լաւատեսները գերադասելի չեն անշուշտ…), ազգային աւանդութեան գանձապահները։ Ես չեմ խօսիր ձեռքի մը մատներու վրայ համրուող այն երկուքին, երեքին մասին, որոնք հոս կամ հոն գիտցեր են ստեղծել հայութեան նոր որակ. որակ՝ որ միայն աւանդութեան ու նոր պայմաններու կրկնակ տիրապետումէն կը ծնի։ Ստեղծել, ու ո՛չ պահպանել. ստեղծումը արդէն կը պահպանէ, իսկ պահպանումը… բա՛ն մըն ալ չի պահպաներ պահպանումը. ո՛չ իսկ ինքզինք: Բայց ես չանցնիմ անդին՝ պատմիչի իմ դերէս: Վերադառնամ Ժոսլինին եւ միւսներուն:

Նախորդ բաժինը (Դ. մաս) կարելի է կարդալ այս կապով:

«Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» յօդուածի այսօրուայ բաժինով (թիւ 4), Քիւրքճեան կը քննարկէ այլուրութեան զգացումը, զոր կ’ապրին ափիւռքահայերը՝ օտար մշակոյթներու բացուելու եւ աւանդական հայկական ինքնութիւնը պահպանելու ուղղութիւններուն միջեւ յառաջացած ներքին պայքարին պատճառով: Ան լուսարձակի տակ կ’առնէ, թէ ինչպէ՞ս առօրեայ կեանքին մէջ գերակշռող դարձած են պարզունակութիւնն ու միօրինակութիւնը՝ օտարուած թէ՛ աւանդականէն, եւ թէ՛ ժամանակակից իրականութիւններէն: Քիւրքճեան կը վիճարկէ, օրինակ, որ թէեւ տնտեսական անհատական յաջողութիւնները արմատացած են լիբանանեան առօրեային մէջ, անդին հաւաքական արժէքները կը մնան իրականութենէն կտրուած՝ այս բեւեռները կամրջելու տեսական ըմբռնողութեան մը բացակայութեան լոյսին տակ: Մարդիկ կորսուած են ուծացման եւ պահպանումի առասպելներուն միջեւ:

Քիւրքճեան կ’անդրադառնայ սփիւռքեան տարբեր փորձառութիւններու, օրինակ՝ հայերը Ֆրանսայի կամ Միջին Արեւելքի մէջ, ուր անոնք մարտահրաւէրներ կը դիմագրաւեն երբ միաժանակ կը փորձեն թէ՛ իրենց ինքնութիւնը պահպանել եւ թէ՛ օտար մշակոյթներու բացուիլ: Ան հարցականի տակ կ’առնէ ձուլուողներու եւ պահպանութեան ձգտողներու միջեւ ստեղծուած խրամատը՝ կենդանի օրինակներով: Քիւրքճեան կը քննադատէ Սփիւռքի մէջ տարածուած ինքնապահպանման պահպանողական գաղափարախօսութիւնը՝ նշելով, որ ան ձախողած գաղափարախօսութիւն մըն է եւ նկատի չ’առներ ժամանակակից հայկական գոյութեան իրականութիւնները, մասնաւորաբար հայկական պետականութեան եւ հաստատութիւններու բացակայութեան լոյսին տակ մէջ:

Քիւրքճեան կը քննադատէ նաեւ սփիւռքեան կեանքի պարզեցուած տրամաբանութիւնը, որ օտար արժէքները կը դիտէ որպէս սպառնալիք, եւ ոչ թէ հարստացման հնարաւորութիւն: Նոր մշակոյթի բացուելու եւ սեփական մշակոյթը պահպանելու միջեւ ընտրութիւն կատարելու անճկուն մտածողութիւնը կը ստեղծէ լճացած եւ իրականութենէն անջատուած ապրելակերպ մը: Հետեւանքը՝ երիտասարդ սերունդները իրենք զիրենք կորսուած ու կտրուած կը զգան իրենց մշակութային արմատներէն՝ պայքարելով գտնելու իրենց ինքնութիւնը շրջագիծի մը մէջ, ուր անոնք բզկտուած են երկու մշակոյթներու միջեւ: Ի վերջոյ, Քիւրքճեան կը թելադրէ հեռու մնալ հին, պարզունակ ստորոգութիւններէ (օրինակ` «ձուլում» ընդդէմ «պահպանում») եւ որդեգրել բարդ եւ յարմարուող՝ հայ ըլլալը սահմանող մտածողութիւն մը, որ կը ճանչնայ եւ կը ներառէ արտաքին ազդեցութիւններն ու իրականութիւնները՝ միաժամանակ անաղարտ պահելով հայկական ինքնութեան կարեւոր երեսները:

Վ. Թ.

Դարձեալ պիտի չուզէի հեռանալ անմիջական նիւթէս, երթալ նոյն փութկոտ ընդհանրացումներուն։ Բայց կեանքս, մեր կեանքը խճողուած է տուեալով, ամփիրիզմով։ Ճզմուած՝ պարզութեան ու միամակարդակութեան մէջ։ Մեր առօրեան օտարած է մեր աւանդութենէն, եւ դեռ օտար՝ մեր այժմէականութեան, ներկային: Տնտեսական մեր իրագործումները միայն, անհատականները մանաւանդ, լայնօրէն արմատ ձգած են համալիբանանեան առօրեային մէջ, մինչ մեր հաւաքական արժէքները կը մնան օտար այդ առօրեային։ Հում աւանդութիւն եւ հում առօրեայ, անգամ մը եւս, կը խճողեն մեր Ներկան, եւ Տեսականը ցաւագինօրէն բացակայ է։ Վերլուծող, համադրող, պայծառալոյս Տեսականը։ Մեզի պատմականօրէն պարտադրուած տուեալներէն, անոնց խեղճ պարզութենէն մեզի նո՛ր, բա՛րդ, բազմեզր (multidimensionnel) գոյութիւն մը համադրող, ստեղծող Տեսականը։

Օտարեալ կեանք մը կ’ապրիմ ես։ Օտարեալ կեանք մը կ’ապրիս դուն: Օտարում, aliénation կ’ապրինք մենք. օտարած ենք ամեն մէկս իր անհատական գոյութենէն, կարելիութիւններէն։ Բոլորս հաւաքաբար օտարած ենք մեր հաւաքական կացութենէն։ Թակարդի մէջ բռնուածի պէս, բռնուած Ձուլումի ու Պահպանումի միթոսներուն, երեւակայական ստորոգութիւններուն միջեւ։ Ըսէ՛ք ինծի՝ ո՞վ է ձուլուածը, ո՞վ է պահպանուածը։ Պահպանուածը Հա՞յկն է, կամ Դանի՞էլը, որոնք նոյն անորոշութիւնները, գոյութենական նոյն խակութիւնը, նոյն պաթոսը եւ դերի վերածուած նոյն դժգոհութիւնը խաղցան նաեւ երկրորդական վարժարանէն ետք, ինչպէս կը խաղայ մեծամասնութիւնը իմ սերնդակիցներուս: Նաւաբեկելու համար ապա՝ Հիւսիսային Ամերիկայի ափերուն վրայ։ Եւ ձուլուածը ալֆորվիլցի Ժա՞նն է, որ փարիզեան արուարձանի իր տունէն մինչեւ գործատեղի եւ գործատեղիէն մինչեւ ակումբ՝ փաստօրէն ֆրանսերէն լեզուի, ֆրանսական առօրեայի ու ֆրանսական մշակոյթի մէջ ընկղմած դրական ու յստակ կերպով գիտէ թէ ի՛նչ կը նշանակէ հայ ըլլալ ու հայութեան հանդէպ յանձնառութիւններ ունենալ։ Ի՜նչ փոյթ իր ֆրանսախօսութիւնը, իր քարթէզիէն մտածելակերպը կամ սիրած soupe à l’oignonը: Ինչո՞վ չափել իր հայութիւնը, թէ ոչ իր պայծառ մտքով եւ նոյնքան պայծառ հաւատքով։ Մէկ խօսքով` ճանաչումի, ինքնաճանաչումի իր որակով ։ Ձուլուա՞ծ է Շարլին, որ պատրաստութեան ու «մտայնութեան» բերումով անկարող է ընդունելու Ահարոնեանով կամ Շահնուրով (իրարմէ այնքա՜ն տարբեր, անշուշտ) բնորոշուող հայկական մասնաւոր, որոշ ժամանակաշրջանի պատկանող զգայնութիւններ. ու այդ անհաղորդութիւնը բնական է պարզապէս: Բայց գիտակից է ան իր գոյութեան բարդ տուեալներուն, որոնց մէկ մասը բնականաբար ֆրանսական է, կամ ֆրանսականէն եկող, – եւ կը փորձէ անձնական համադրութիւն մը իրագործել, մեկնելով հայկական ու ոչ- հայկական այդ տուեալներէն:

Ո՞վ է դարձեալ «հայ պահուածը»։ Հայապահպանման քարոզներով յորդելու չափ լեցուած Միջին Արեւելքի հայ երիտասարդութեան զանգուա՞ծը, որ իր մէջ կը յաւերժացնէ կրկնակ ու ամուլ տագնապը տեղական քաղաքացիութեան ու «արեւելքցիութեան»: Որ, աւելի պարզօրէն, չի կրնար ամբողջապէս հայ ըլլալ, որովհետեւ լիբանանցի է կամ սուրիացի. բայց որ չի ալ կրնար ըլլալ լիբանանցի կամ սուրիացի, ո՛չ միայն որովհետեւ «աւանդաբար» հայ է, այլ որովհետեւ այդ երկիրները իրենք ալ կ’ապրին քաղաքակրթական լինելութեան սուր տագնապ: Արտագաղթելու, աշխարհի չորս ծագերուն ցրուելու ախտագին, սպանիչ տենդէն վարակուած, Արեւմուտքի դէմ (եւ անոր աժան, առօրեայ արժէքներուն դէմ մանաւանդ) իր «արեւելքցի» ըլլալէն ամչցող, տառապող, «ազգային տոհմիկ դաստիարակութիւն» ստացած երիտասարդութի՞ւնը, որ եւրոպական, ամերիկեան կենցաղի հետ առաջին շփումին իսկ պատրաստ է լուացուելու ազգապահպանման բոլոր չափանիշներով իրեն ջամբուած «ազգային» դաստիարակութենէն, կամ դատապարտուած քաշքշուելու, նուաճուած միշտ՝ ոչ-հայ բաներու արգելումէն եւ անխուսափելի ձգողութենէն: Հարցը չի վերաբերիր բաղդատութեան մը` լիբանանեան տիպի ու ֆրանսական տիպի գաղութներու միջեւ։ Հարցը այն է, որ Սփիւռքի տարածքին, հայ պետականութեան ու ամբողջովին հայ հիմնարկութիւններու բացակայութեան, ճակատագրական սխալ է հայութիւնը կապել պահպանումի գաղափարաբանութեան մը։ Իսկ վերը կատարուած դիտողութիւնները՝ պարզապէս փաստեր են, այս էական դրոյթը (thèse) լուսաբանող։ Այս տեսակի գաղափարաբանութենէ մը ծնած է իմ սերունդս: Երէցները զայն կը դատափետեն, իրենց գիտնալիքն է. Ես պիտի չըլլամ սերունդս «պաշտպանող»ը։ Որովհետեւ պատճառները փաստօրէն աւելի անդին կը գտնուին եւ մէկուն, ու միւսին հասողութենէն։ Ամբաստանեալի ու դատախազի դերերը զանցուած են, ի յառաջագունէ. Եւ երեւոյթներու մակերեսէն սահիլ կը նշանակէ՝ ամբաստանել մէկուն «նեղմտութիւնը», միւսին ամուլ դժգոհութիւնը։ Շուշանեանական մելամաղձութիւնը յաւերժացնող երիտասարդ ասպետները ու իրենց դաս տուող ծեր խմբագիրները արտադրութիւններն են միեւնոյն աշխարհայեցողութեան: Իսկ գոյութիւնը, Ֆրանսայի թէ Ամերիկայի մէջ, սերունդի մը (կամ սերունդի մը փոքր մէկ հատուածին, հոգ չէ, փաստը չի դադրիր փաստ ըլլալէ), սերունդի մը՝ որ, ի հեճուկս պահպանումի այդ գաղափարաբանութժան, ստեղծած է կամ ստեղծելու վրայ՝ հայութեան նո՛ր, անտիպ որակ մը՝ սա ալ առաջինի զուգահեռ նոյնքան փայլուն փաստ մըն է պահպանումի «վարդապետութեան» սնանկութեանը։

Եւ, ի վերջոյ, ի՞նչ է հայը Սփիւռքի տարածքին: Տուեալ ժառանգութեան մը բրածոյ պահա՞կը, նոր ու «արտաքին» բաներու հանդէպ անպայման ժխտականօրէն դիրքորոշուող մարդ-մեքենա՞ն։ Պիտի պատասխանուի, անշուշտ որ օտար արժէքները պէտք է հայացնել, եւ այլն, եւ այլն։ Անշո՛ւշտ։ Բայց ինչպէ՞ս հայացնել օտար արժէքը, երբ նախ անոր մասնակցիլը վերածուած է թապուի։ Անկէ անդին՝ օտար արժէքները հայացնելու հրաւէրը բառ է միայն, «պաշտպանողական» կեղծի՛ք: Անկէ անդին միամիտ հակադրում է, դարձեալ ձուլումի ու պահպանումի ցնորական, հրէշային հակադրումը։ Արուեստականօրէն պարզացուած, հաշմուած, ինքիրմէ օտարացած հաւաքական կացութիւն մըն է անկէ անդին։ Գոյութիւն մը, որուն կը պակսի մեծ մշակոյթներու նպաստն ու պատուաստումը չէ՞ որ այդ բաները ձուլումի եւ կորուսման նշանին տակ են տեղաւորուած։ Գոյութիւն՝ որուն կը պակսին նաեւ քաղաքացիական կեանքի կաղապարները – չէ՞ որ բնակութեան երկիրներուն մէջ «տեղացի» զգալու տրամադրութիւնն ալ ձուլումի միթոսին նշանը կը կրէ…: Այս բոլորը՝ սփիւռքեան երկբեւեռ ու պարզ, պարզացուած տրամաբանութեան: Եւ այս բոլորը՝ իրենց հետեւանքներով. այսինքն աճող սերունդներուն յաճախ տժգոյն, աննկարագիր դէմքը, անոնց անպատրաստութիւնը` դիմագրաւելու եւ նուաճելու աւանդականի ծիրէն դուրս որեւէ նորութիւն, որեւէ արժէք (որոնց հետ սակայն օր մը անխուսափելիօրէն դէմ առ դէմ պիտի գտնուին, յաճախ… նուաճուելու համար անոնցմէ): Ուրիշ հետւանք՝ այդ սերունդներուն արմատախիլ վիճակը. Պէյրութէն մինչեւ Փարիզ, մինչեւ Աւստրալիա, մինչեւ… Երեւան՝ իրենք զիրենք գաղթական զգալու եւ իրենց գաղթականութիւնը յաւերժացնելու տրամադրութիւնը: Դրական, խիտ ներկայութեան, աշխատանքի ու ստանձնումի (engagement) ոգիի բացակայութիւն:

 Ի՞նչ են, դարձեալ, հայը, հայութիւնը՝ Սփիւռքի տարածքին։ Միանգամ ընդմիշտ սահմանուած էութի՞ւն մը, գաղափա՞ր մը, թէ՝ գոյութենական կացութիւն, ամեն վայրկեան ճշդելի արժէք։ Ի՞նչ պիտի ընենք սա հայութիւնը. պիտի պահենք-պահպանե՞նք, թէ՞ պիտի ապրինք զայն։ Ի վերջոյ, ինչպէս պիտի ըսէր Ժէռարը, կարելի բան է թէ չէ՞ հայ ըլլալը այսօր…

Այս էական հարցերը կը դրուին այսօր մեզի, մինչ Հալէպի կամ Պէյրութի մէջ զանազան տեղեր՝ տժգոյն պատանիներ կամ տարտամ դժգոհութիւններէ տառապող հրիտասարդներ՝ Շուշանեաններու հիւանդագին պաթոսը կը պտտցնեն իրենց ջղային ցանցի ու սեռականության արմատին (ներէ, գաղափարախօս, առողջ, մի՛ւս Շուշանեան…), ու իրենց սնարին կը պահեն Շահնուրի «Նահանջ»ը։ Կը խօսին անոնք ինչ որ վերացական վայրերու մէջ ձուլուող հայութեան մը մասին, եւ կը կրկնեն, ահաւոր անգիտակցութեամբ ու մազոխականութեամբ, ապայժմէ ահազանգը.

– Կը նահանջեն…, կը ձուլուին . . .: 

Յետոյ տարտամօրէն կ’երազեն Փարիզի մասին, Նիւ Եորքի կամ Մելպուռնի մասին: Նուաճուած անոնցմէ ծաւալող հաճոյքի ու չարիքի երկդիմի թապու մթնոլորտէն: Հին, շահնուրեան մազոխականութենէն դեռ կրծուած։  

Կը դրուին այս էական հարցերը, մինչ Արեւելքի գաղութներուն հայը, ե՛ւ իբր անհատ, ե՛ւ իբր հիմնարկութիւն, կը շարունակէ ապրիլ նոյն այլուրութիւնը, գրեթէ նոյն անշեղ յամառությամբ. վերջին տասնամեակի կարգ մը երեւոյթները տեղական լեզուներու ուսուցում, բարձրագոյն ուսման ընդհանրացում – մակերեսային են միայն, ոչ իսկ կիսամիջոցներ, ու կը ծառայեն միայն ծածկելու, քօղարկելու մտային հիմնական ենթակառոյցը, արժէքներու նոյն երկբեւեռ, պարզ աստիճանաչափը, որ քիչ մը վեր փորձեցի սահմանել։ Որովհետեւ համալսարանի ուսանողը մշակութային դիմագծի, յաճախ ու անհատականութեան նոյն տարտամութենէն կը տառապի, մտաւորական գծով ինքնաճանաչումի ու նախաձեռնութեան նոյն պակասէն։ Ինքնատպութեան պակասէն: Տեսական մտքի ու կազմակերպուած, համակարգեալ աշխարհայեացքի նոյն ահաւոր բացակայութենէն:

(շարունակելի)

Նախորդ բաժինը (Գ. մաս) կարելի է կարդալ այս կապով:

Ինչպէս ծանօթ է, քանի մը ամիսով Լոնտոնէն Հայաստան բերուած է Անահիտ դիցուհիին պրոնզէ արձանին պահպանուած հատուածը` գլուխը, թեւը: Եւ ինչպէս միշտ, խնդիրները սկսան: Անահիտ աստուածուհիի արձանին Հայաստան գտնուիլը երկու խնդիր յառաջացուցած է: Երկուքն էլ յիմար բաներ են, բայց կա՛ն, հետեւաբար զանոնք պարզապէս անտեսելը այնքան ալ ճիշդ պիտի չ’ըլլար:

Առաջին խնդիրը այն է, որ իրենք զիրենք քրիստոնեայ համարող մարդոց մէկ մասը իսկական խաչակրաց արշաւանք սկսած է արձանին ու անոր ցուցադրութեան դէմ: Անոնց հիմնական առարկութիւնը այն է, որ պէտք է մերժել այդ արձանը, որովհետեւ այդ մէկը կռապաշտութիւն է, իսկ մենք քրիստոնեայ ենք: Չես գիտեր ինչպէս, բայց մարդիկ կրօնը կը շփոթեն մշակոյթի հետ եւ յառաջացած է բաւական պարզունակ, բայց գոյութիւն ունեցող հակասութիւն մը: Բոլորը շատ կը սիրեն հպարտանալ Տիգրան Մեծով, բայց երբ խօսքը կը վերաբերի Տիգրան Մեծի ժամանակուայ աստուածուհիին, ապա մարդոց մէկ մասը կը մերժէ զայն: Այսինքն Տիգրան Մեծը պատմութիւն է, իսկ Անահիտ աստուածուհին՝ կռապաշտութիւն: Այդ մարդիկը, որոնք դէմ են արձանին ու ցուցադրութեան՝ կը նշեն, որ Անահիտ ընդամէնը կուռք մըն է եւ քրիստոնեան պէտք չէ այցելութեան երթայ կուռքին, քանի որ․․․ու կը մէջբերեն Աստուածաշնչէն տողեր առ այն, որ «․․․քեզի համար կուռքեր մի շիներ երկրի վրայ»: Մարդոց մէկ մասին այս մերժումը այնքան անհեթեթ է թուի, որ պարզապէս կը ծիծաղին ու կ’անցնին, իսկ Անահիտին դէմ կանգնողներուն կը թուի, թէ իրենք ինչ որ կարեւոր բան մը կը փրկեն: Աւելին, անոնց կարծիքով, Քրիստոս մեզ պիտի պատժէ, որովհետեւ իրական աստուածը ձգած կ’երթանք կուռքին մօտ:

Դատելով Հայաստանի արտաքին յարաբերութիւններու կարգավիճակէն ու տարածաշրջանի աներեւակայելի անկայունութենէն, բոլորովին զարմանալի պիտի չըլլայ, եթէ օր մը Ատրպէյճան յարձակի, կամ, իր թեքթոնիք բնոյթով ծանօթ լեռնաշխարհին մէջ երկրաշարժ պատահի, այդ ատեն բոլոր մերժողները պիտի մեղադրեն «կռապաշտները», որ կուռքին այցելութեան գացին ու Տիրոջ զայրոյթը շարժեցին մեր վրայ: Իրօք, որ այս տեսակէտը քննադատութեան չի դիմանար, ըստ էութեան քննադատութիւն ալ չկայ, բայց խնդիր մը կայ: Մարդոց մէկ մասը իրօք հաւատացած է, որ Անահիտին արձանը տեսնելը կռապաշտութիւն է: Այսինքն մարդոց մէկ կարեւոր մասը ոչ միայն տեղեակ չէ իր ազգին պատմութեան ու մշակոյթին, ոչ միայն պատրաստ է սեւցնելու ու մէկ կողմ նետելու զայն, այլեւ պատրաստ է պայքարելու անոր դէմ: Անահիտի արձանին մերժումը նոյնիքն այդ պայքարն է սեփական պատմութեան ու մշակոյթին դէմ:  Իսկ այդ կը նշանակէ, որ մեր հասարակութեան մէկ մասը վտանգ կը ներկայացնէ ինք նիրեն: Եթէ այս անգամ այդ կ’արտայայտուի Անահիտի արձանին ձեւով, ապա ան միշտ կրնայ արտայայտուիլ նաեւ այլ ձեւերով:

Մեր մօտ սովորական դարձած դարերու պատմութիւն ունեցող եկեղեցիներու պատերը այլանդակելը, վրան տառեր փորագրելը, այլ խօսքով՝ պղծելը: Անոր մէկ այլ արտայայտութիւնն էր Երեւանի Էրեբունիի հնարավայր-ամրոցի պատերուն գարշելի տարբեր մակագրութիւններ ձգելու եղկելի սովորութիւնը: Անահիտի արձանը միայն մէկ փոքր արտացոլանքն է այս ամբողջ ախտին: Եւ այս ոչ թէ պայքար է յանուն քրիստոնէութեան, այլ պայքար յանուն տգիտութեան, որովհետեւ միայն տգիտութիւնը կրնայ պայքարիլ մշակոյթի եւ արուեստի, այս պարագային նաեւ պատմութեան դէմ, որովհետեւ Անահիտը նաեւ մեր պատմութիւնն է: Անահիտը մեր քանդակագործութեան, մշակոյթի, կրօնի պատմութեան մէկ մասն է: Կարելի չէ հիանալ պատմութեան միայն մէկ երեսով, կարելի չէ փառաբանել Տիգրան Մեծը ու մերժել Անահիտը: Ու այն ինչ որ կը կատարուի այսօր հասարակական որոշ խումբերի մօտ, սարսափելի է, որովհետեւ Անահիտի դիւականացումը ու անոր արձանը պատմական-մշակութային դաշտէն կրօնական անիմաստ կռիւի ներքաշելը կ’արժէզրկէ թէ՛ քրիստոնէական մեր ըմբռնումը, թէ՛ սեփական մշակոյթի ու պատմութեան հանդէպ մեր յարգանքը: Ալ ինչպէ՞ս թուրքերէն պատմութիւն եւ մշակոյթ պահպանել պահանջես, եթէ դուն ինքդ զանոնք առաջին մերժողն ես ու դիւականացնողը: Անահիտի արձանին դէմ խօսողները գոնէ գիտե՞ն, որ հայերը մինչեւ քրիստոնէութիւն ընդունիլը, նաեւ երկու հազար տարի եւ աւելի ապրած, ստեղծագործած ու քաղաքակրթական սեփական նուաճումներ արձանագրած են: Մոռնա՞նք մենք զմեզ: Դէպի միջնադա՞ր կ’ուղղուինք: Դէպի հաւատաքննութի՞ւն: Այլակարծութեան մերժումի ամենէն այլանդակ ձեւը, որ ուղղուած է նոյնիքն մեր դէմ: Ընդ որում այս անհեթեթ մոլեկրօնութեամբ, «քրիստոնեաները» լեզու կը դնեն ընդդէմ տարատեսակ խումբերու, որոնք շատ լաւ պտուղներ կը քաղեն Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ դէմ իրենց պայքարին մէջ:

Անահիտի արձանին կապուած երկրորդ հարցը անոր ցուցադրութեան գինն է՝ 5000 հազար դրամ՝ շուրջ 13 ամերիկեան տոլար: Մուտքի այս գինը առանձինն առած կը թուի մեծ չըլլալ, բայց, նկատի առնելով հայկական դրամի արժեզրկումն ու սղութեան մնայուն աճը, ամէն մարդ չի կրնար այդ գումարը վճարել եւ մտնել թանգարան: 5000 դրամը որոշ հայ ընտանիքներու համար մէկ-երկու օրուայ համեստ սնունդի գումար է, յատկապէս, երբ նկատի առնենք նուազագոյն աշխատավարձը՝ 75 հազար դրամ: Այսինքն եթէ միջին թիւով ընտանիք մը ուզէ երթալ Անահիտին արձանը տեսնելու, պիտի վճարէ 15 կամ 20 հազար դրամ: Այս մէկը իսկապէս վրդովեցուցիչ է: Պատմութեան թանգարանը իրաւունք չունի Անահիտի արձանը «վարձու տալու» այցելուներուն: Ոչ բոլորը կրնան այդ գումարը վճարել, իսկ եթէ ան բոլորին հասու չէ, ուրեմն ի՞նչ՝ միայն ունեւորներու համա՞ր է: Անահիտը միայն հարուստի՞ն պատմութիւնն ու մշակոյթն է: Աւելի գռեհիկ է այն, որ միայն Անահիտի արձանին համար պիտի վճարես 5000 դրամ: Եթէ տոմս գնած ես միւս սրահները այցելելու, ապա իրաւունք չունիս Անահիտի արձանը տեսնելու. առանձին պիտի վճարես անոր համար: Այն զեղչերն ու արտօնութիւնները որ կան դպրոցականներու ու թոշակառուների համար՝ չեն գործադրուիր: Անահիտի արձանը տեսնելու համար պէտք է վճարել այդ 5000 դրամը:

Այս մէկը ինքնըստինքեան խայտառակութիւն է: Այսինքն հայոց պատմութեան որոշ հատուածներ աժան են, որոշ հատուածներ՝ ոչ: Աշխարհի հնագոյն կօշիկը, որ յայտնաբերուած է Հայստանի մէջ, Լեւոն 2-րդ Մեծագործ արքայի դաշոյնը, Տիգրան Մեծի դրամները եւ ընդհանրապէս ամբողջ պատմութիւնն աւելի «աժան է», քան Անահիտին արձանը, որ Հայաստան բերուած ընդամէնը քանի մը ամիսով: Ու հետաքրքրական է, թէ որքան գումար «կը հաւաքէ Անահիտը»:

Այս ծաղրա՞նք է, թէ՞ չարչիութիւն: Որո՞ւ մտքէն անցած է ընդհանրապէս գումար սահմանելը: Անահիտին արձանը Երեւանի մէջ միայն քանի մը ամիս պիտի մնայ: Անոր հետագայ պահպանութիւնն ալ ստանձնած են բրիտանացիները: Ուրեմն ո՞վ թոյլ տուած է առանձին գումար սահմանելու: Թերեւս արդարացնեն, որ բրիտանացիներէն զայն վերցնելը որոշ ծախս կ’ենթադրէ կամ արձանին նկատմամբ պատասխանատուութիւնը այնքան մեծ է, որ ան յատուկ պայմաններով պէտք է պահուի: Յետոյ ի՞նչ: Այդ զո՞վ կը հետաքրքրէ: Բերած էք, ուրեմն թոյլ տուէք, որ ան բոլորին հասանելի ըլլայ: Ի վերջոյ, ան մեր բոլորին պատմութիւնն է՝ թէ՛ մեծահարուստ պիզնեսմենին, թէ՛ անտուն թափառականին: Եւ մանաւանդ հիմա, երբ մշակոյթի ու պատմութեան նկատմամբ շատերը նուազ հետաքրքրութիւն ունին ու նման արժէքաւոր ցուցանմուշը առիթ պէտք է հանդիսանար, որ բոլորը, յատկապէս դպրոցականները պարտադիր բերեն տեսնելու, հիանալու, սեփական պատմութեան մէկ այլ կտորին ծանօթացնելու:

Արդէն իսկ կան բազմաթիւ մարդիկ, որոնք վճռականօրէն կը յայտարարեն, որ պիտի չերթան արձանը տեսնելու՝ «սկզբունքային որոշում», որովհետեւ չեն ուզեր յիմարի տեղ դրուիլ ու չարչիական մանրավաճառութիւնը քաջալերել: Լաւ կ’ըլլայ, որ այս բոլորին պատասխանատուները ուշքի գան ու թէկուզ ուշացումով, բայց հանեն այդ ամօթալի 5000-ները: Անահիտը պիզնես-ծրագիր չէ, զայն ոչ թէ պէտք է վերավաճառել, այլ՝ քարոզել, ցուցադրել, հասանելի դարձնել:

Այս երրորդ մասով, Քիւրքճեան կը ներկայացնէ 1950-ականներուն հասակ առած երիտասարդ հայ սերունդին դիմագրաւած զգացական եւ մշակութային բարդ մարտահրաւէրները սփիւռքի տարբեր գաղութներու, մասնաւորաբար Պէյրութի մէջ: Բազմաթիւ լեզուներու եւ մշակոյթներու ազդեցութեան տակ, անոնք կը պայքարէին իրենց ժառանգած հայկական ինքնութիւնը պատշաճեցնելու ժամանակակից կեանքի իրականութիւններուն: Ներքին տագնապ մը՝ որ աւելի կը խորանար աւանդական արժէքներու պահպանման վրայ կեդրոնացած «ազգային» կրթութեան բերումով՝ ընդհանրապէս հակադրուած այդ իրականութիւններուն: Հետեւանքը՝ ինքնամեկուսացում, անորոշութիւն եւ ներքին տագնապ ազգային արժանապատուութեան եւ շրջապատին բացուելու ճնշումներուն միջեւ: Քիւրքճեան լուսարձակի տակ կ’առնէ այս սերունդին հաւաքական հոգեկան վիճակը, որ կը յատկանշուի «այլուրութեան» զգացումով եւ հեռաւոր անցեալն ու զարգացող ներկան հաշտեցնելու շարունակական ճիգով: Գրական որոշ ստեղծագործութիւններ, ինչպէս է պարագան Շահնուրի «Նահանջը առանց երգի»ին, պարզապէս սրած են այդ տագնապը՝ հակառակ ուղղութեամբ տանելով հոսանքը…

Վ. Թ.

Տասներեք–տասնչորս տարեկան էինք։ Հայերէնի ուսուցիչին Վարդանանցի կամ Ապրիլ 24ի մասին տուած շարադրութիւնը յանձնելէ ետք, կ՛իջնէինք Քափիթոլ կամ Ալ–Համրա՝ Ալէն Տըլոնը կամ Մարլին Մոնրոն տեսնելու պաստառին վրայ: Հայերէնը կը խժար մեր ուղեղին մէջ, մինչ սրահին բարձրախօսները անգլերէն կամ ֆրանսերէն կը խօսէին ու կը ճչային ու կը համբուրուէին։ Քովի աթոռներուն վրայ մեզի կիսով հասկնալի արաբերէն մը կը խօսուէր։ Եւ մենք կորսուած էինք այս բոլորին մէջ եւ քիչ մը յանցաւոր՝ մեր տարբերութեամբը։ Ապօրինի բան մըն էր մեր հայութիւնը, կէս բան մը, որմով երբեմն կը յաջողէինք «հպարտ ըլլալ» անշուշտ, ինչպէս պատգամուեր էր մեզի բառերու յամառ մրճահարումով տարիներու երկայնքին, սկսած մանկապարտէզէն։ Բայց չէ՞ որ վերացական կը մնային այդ բոլորը։ Չէ՞ որ առօրեան, մեր տնտեսական գոյութիւնը եւ շրջապատի մշակութային–քաղաքակրթական ներկայութիւնները կը հակադրուէին, մեզ դաստիարակողներո՛ւ իսկ կողմէ – բայց նաեւ առարկա՛յօրէն – մեզի վերացականօրէն եւ խախուտ խանդավառութեան մը խողովակով փոխանցուած արժէքներուն: Անցեր էին որբանոցային ժամանակները առերեւոյթ, եւ մենք «շփացուած», «լիացած» սերունդ էինք, նոյնիսկ յաւելեալ խղճահարութիւն մը շալկած մեր «վայելած առաւելութիւններուն», տաք կերակուրին, ուսումին, սինեմայի ու պտոյտներու պերաճանքին հաշոյն։ Եւ ատիկա ա՛լ աւելի խառնաշփոթ կը դարձնէր մեր զգացական աշխարհը, աւելի կը հեռացնէր մեզ մեր ներքին իրականութենէն։ Որովհետեւ որբեր էինք մենք ալ, ներանձնացեալ որբութեամբ մը, ու չէինք գիտեր ատիկա: Չէին գիտեր մեր ծնողները, որոնք, ճի՛շդ է, անցեր էին այդ որբութեան մէկ աւելի բացայայտ, աւելի աղաղակող վիճակէն: Բայց մեզի կը մերժուէր իրաւացիութիւնը մեր տագնապանքին. կը դրուէին մեր առջեւ՝ տնտեսական համեմատական բարօրութիւն մը, իրական գործունէութեան նուաճում, եւ միւս կողմէ՝ այդ իրականութեան անհաղորդ վերացական աւանդութիւն մը, որ կը պարտադրուէր մեզի՝ անհաւատալի այլուրութիւն ապրող հաւաքականութեան մը ծիրին մէջ։ Մենք աւելի կամ նուազ իւրացուցած էինք այդ աւանդութիւնը, ապրելով միւս կողմէ մեր առօրեան, բնակութեան մեր երկիրներով պայմանաւորուած մեր տնտեսական գոյութիւնը: Տարտամօրէն կը զգայինք արդէն կարիքը օրինականացնելու մեր մէջ անցեալի մը եւ ներկայի մը այդ համակեցութիւնը, իրաւական հիմք մը տալու անոր։ Բայց չէինք գիտեր: Եւ այդ անհաշտ տարրերու անհրաժեշտ, անխուսափելի գոյակցութիւնը մեր մէջ՝ մեզ կ’ընէր վարանոտ, կասկածով լեցուն՝ հանդէպ մեր ուժերուն, մեր կարելիութիւններուն։ Հաշմուած կեանք մը, ո՛չ այլեւս ֆիզիքապէս կամ տնտեսապէս, այլ մշակութային —քաղաքակրթական հաշմումով։ Կեանք մը՝ ուր հում տուեալներ – հում աւանդութիւն մը եւ հում այժմէականութիւն մը՝ կը գոյակցէին, նախնական պարզութեան մը մէջ օտարելով մեզ։ Օտարում ՝ որուն մէջ հաւասարապէս խորթ կը մնային մեզի Ահարոնեանը եւ սինեման, Վարդանանքը եւ արաբերէնի քերականութիւնը։ Որովհետեւ մեր ուսուցիչները, վաստակաւոր վարժապետներ ազգային վարժարանի, կամ երիտասարդ, «խանդավառ տղաք», աւանդական «ջերմ» մթնոլորտի մէջ եւ մեծերու «շունչին տակ» պատրաստուած, ինչպէս կ՛ըսեն, կը փորձէին նոյն տուեալները փոխանցել մեր զգացական աշխարհին – ու հազուադէպօրէն միայն մեր ուղեղին։ Որովհետեւ մեր դաստիարակութեան մէջ հայ աւանդական արժէքները կը տրուէին հակադրուած այժմէականութեան արժէքներուն, մեր շրջապատի իրականութիւններուն: Մահուան եւ կենսապահպանումի մղումները իրենք զիրենք կը կրկնէին Սուրիոյ անապատներէն մինչեւ ազգային վարժարանի մեր դասարանը, այդ «հայկազեան աւանդատուն»ը – երկդիմի՛ բառ բանաստեղծի… —. կը կրկնէին իրենք զիրենք՝ ուսուցիչի բերնին մէջ, բազմապատկուած, կենսաբանականէն անցած մտայինին, կլանած ամբողջ անգիտակից սարքը սերունդի մը միտքին, եւ սպառնալով անցնիլ երրորդ սերունդի մը, աշակերտներու սերունդին, մերինի՛ն — ձուլումի սարսափն ու պահպանումի խուճապը, այժմէականի մերժումը եւ անցեալի ապօրինի, գրեթէ ամօթահար պահպանումը։

Մտային այս կաղապարները պտտցուցած ենք մեր հետ, 1950ի եւ 1960ի միջեւ գիտակցութեան բացուած սերունդ, ինչպէս ըրած էին նախորդող տասնամեակներուն պատանութենէ անցնող սերունդները, ինչպէս ընեն դեռ հաւանաբար որոշ չափով ՝ որոշ թիւով սերունդներ։ Պտտցուցած Պէյրութի փողոցներու երկայնքին, Պուրճ Համուտի քէմփերուն քովն ի վեր՝ հայ ըլլալու ու ամբողջովին հայ չըլլալու տագնապը։ Անգիտակից, խա՛կ տագնապ, հում տուեալներու հում գոյակցութիւն, որ մեծամասնութեան մը պարագային հասունութեան ալ չի հասնիր, չի հասնիր գիտակցութեան լոյսին, եւ կը պահէ ենթական տեւական անչափահասութեան վիճակի մը մէջ:

Հաւաքական կենցաղի ու մտային կառոյցներու այս ձեւաւորումը կը բացատրէ բաւարար չափով այն արձագանգը, որ 1930ի Շահնուրը կամ Շուշանեանը կը գտնէին…1950ին, Պէյրութի, Հալէպի, Գահիրէի Երիտասարդութեան մօտ։ «Նահանջը Առանց Երգի»ն, «Սիրոյ եւ Արկածի Տղաքը» պաշտօնական գաղափարաբանութեան պէս բաներ էին 1955ին: Նոյնը՝ Շուշանեանի Օրագիրը, որ Պէյրութի չգիտեմ ո՛ր թերթը լայն փողահարութեամբ կը հրամցնէր «գրասէր հասարակութեան», ինչպէս կըսեն: Եւ չեմ մոռնար երբեք հանդիպումը, որ 1958ին ունեցանք, Պէյրութի հայկական արուարձաններէն քանի մը տղաք, Շահնուրի «Նահանջ»ին հետ։

Հայկը Դամասկոսէն էր, կ՛ուսանէր մեր հետը Պէյրութ։ Գիտէր, որ օր մը Ամերիկա պիտի երթայ: Պարզապէ՛ս: Բանը գրեթէ ինքնիրեն որոշուած էր։ Ամերիկա երթալ, ընտանեօ՛ք: Եւ Հայկը պիտի երթար։ Դանիէլը՝ ուրիշ պարագայ։ Հալէպէն էր։ Յուզումնահար տղայ մը, Շուշանեան կարդացած ու դէմքին բշտիկներ կրող: Իսկ Տիգրանը ու ես՝ Պուրճ Համուտէն: Ամենօրեայ հանդիպավայր մեր տան բարձր կտուրին դէմ փռուող՝ նեղ փողոցներով, փոքր գորշ տուներով քաղաքէն։ Ծանօթ էինք հայկական այս ոստանի երբեմնի պատկերին, ճահիճներուն ու ցեխին. ապրած էինք ձմեռ գիշերներու բուռն, յուսահատական տեղատ տարափներուն յարձակումը՝ 1945—50 տարիներու թիթեղեայ տանիքներուն վրայ։ Մեր ենթագիտակցութեան մէջ արքեթիփալ ներկայութիւններու վերածուած էին սեւ ու մռայլ մամիկները, Մարաշի կամ Այնթապի գաւառներէն անլուր թրքերէն մը փոխադրած նիհար, խիստ ծերունիները։ Մինչեւ տասը տարեկան հայերէն խօսած Էինք միայն, հայաբնակ մեր փողոցներու երկայնքին. դրացի արաբը «տեղացի» էր, «այլազգի» էր մանաւանդ. երբեմն նոյնիսկ… «թուրք»: Յատկանշական զուգորդում։

Չորս տղայ էինք այսպէս, 1958ի ամառը, նման՝ հազարաւոր, տասնեակ հազարաւոր մեր տարեկիցներուն, Արեւելքի տարածքին. տանիքի մը մերկութեան կեդրոնին, ուրիշ քաղաքակրթութեան մը մարմինին բուսած հայկական ջերմանոցի մը արուեստական մթնոլորտին մէջ մխրճուած, հակասութիւններով եւ mauvaise foiով լեցուն: Եւ կը կարդայինք Շահնուրի «Նահանջ»ը։ Կը կարդայինք՝ ինչպէս մարդ կը վարակուի հիւանդութեամբ մը, որուն հանդէպ դրական նախատրամադրութիւն ունի։ «Խանդավառ», «տաք» ու «հայրենասէր» պատանիներ էինք չորսս ալ, աւելի կամ նուազ «ազգային կրթութեան» եւ հայկական «աւանդութեան» զտարիւն արտադրութիւններ։ Եւ երեսուն տարի ետք Շահնուրի «մեղա»ներէն, նահանջը ահա իր ճամբան կ՛ընէր մեր մէջէն:

– Շուշանեանն ալ նոյն ահազանգը հնչեցուցած է, կ՛ըսէր Դանիէլը: Ֆրանսայի մէջ, Ամերիկայի մէջ հայութիւնը կը ձուլուի, օտար արժէքներու ետեւէն կ’երթայ:

– Ֆրանսացի աղջիկները շատ վտանգաւոր են, կը ճշդէր Հայկը։ Հայ տղաքը հայութենէ կը հրաժարին անոնց համար: Անոնք ալ Արեւելքէն գացող տղոց ետեւէն կ’իյնան. եղբայրս Դամասկոս կօշկակար ընկեր մը ունի, Ֆրանսա գացած է, անիկա ըսեր է իրեն: Հայերէնի պարոնս ալ կ՛ըսէր:

Եւ մենք կը մտածէինք հեռաւոր այս «վտանգ»ներուն մասին։ Կը մտածէինք՝ փախուստի բայց նաեւ քաշողութեան բարդ, հակասական մղումներու մէջէն: Այդպէս էր մեզի համար Նահանջի վտանգը։ Մեզի համար՝ ինչպէս ամբողջ այն սերունդին, որուն դաստիարակութեան տնտեսութիւնը գոց տնտեսութիւն մը եղաւ։ Կիրարկուած՝ մանկավարժներու կողմէ, որոնց աչքին անհրաժեշտ էր «մեր նոր սերունդները պահել աւանդական, տոհմիկ մթնոլորտի մէջ, հեռու՝ արեւմտեան քաղաքակրթութեան արժէքներէն» կամ նոյնիսկ չտալ անոնց բարձրագոյն կրթութիւն, որովհետեւ «բարձրագոյն կրթութիւնը կը քանդէ առհաւական, աւանդական մեր նկարագիրը»։ Այս գաղափարներուն դուք կրնաք հանդիպիլ, ա՛յս բառերով բանաձեւուած, Հալէպի, Պէյրութի մեր մամուլի 1940—50ական թիւերուն մէջ, իսկ անոնցմէ բխող ընդհանուր տրամադրութիւններուն՝ քիչ մը ամեն տեղ: Զարմանալ այլեւս, որ «օտար»ը մեզի համար ունենար անծանօթի ամբողջ ձգողութիւնը, եւ Նահանջը՝ կորուսումին երկդիմի հրապոյր–վանողականութիւնը։ Մեր շնչած մթնոլորտը, ինչպէս 1930ի փարիզեան սերունդինը, խուճապային ինքնապահպանումի եւ խուճապային ինքնակորուսումի մազոխական երկդիմութիւնը ունէր: Եւ մեզի տրուած միակ զէնքը, գոյութենական կացութիւն մը ըմբըռնելու ու փոխակերպելու համար – նախնական պաթոս մը: Պաթոս մը…մտաւոր գործիքի տեղ, վերլուծումի եւ համադրումի տեսական զէնքի տեղ…

(շարունակելի)

Նախորդ բաժինը (Բ. մաս) կարելի է կարդալ այս կապով:

Յարութիւն Քիւրքճեան կը շարունակէ պեղել հայկական ինքնութեան տարբեր դրսեւորումները հետագայ երկրորդ մասով՝ կեդրոնանալով հայկական սփիւռքի «արեւելեան» գաղութներուն առջեւ ծառացած մարտահրաւէրներուն վրայ՝ մասնաւորաբար ձուլուելու կամ նահանջելու ծանր ճնշումներուն: Ան լուսարձակի տակ կ’առնէ թէ ինչպէ՛ս, օրինակ Պուրճ Համուտի, Թեհրանի եւ Գահիրէի հայերը կը պաքարին իրենց մշակութային ինքնութիւնը պահպանելու, ուր խոր արմատներ նետած է 1915-ի ողբերգութեան նման հոգեցնցումը (trauma)՝ առաջնորդելով մեկուսացման եւ պահպանողական միտումներու: Քիւրքճեան այս միտումները կը հակադրէ Փարիզի տարբեր սերունդներու ինքնութեան պայքարին, ուր գոյութենական մարտահրաւէրներուն տարբեր լուծումներ առաջադրուած են: Քիւրքճեան համամիտ չէ «արեւելեան» գաղութներու պարտուողական այս միտումներուն: Այս գաղութները, ըստ իրեն, կտրուած են ժամանակակից կեանքի իրականութիւններէն՝ փոխարէնը կեդրոնանալով ինքնապահպանման եւ նահանջի շերտերուն վրայ, հետեւաբար սահմանափակելով ժամանակակից ինքնութեան հետ քայլ պահելու իրենց կարողութիւնը:

Վ. Թ.

Ահա, իրենց պարզագոյն բանաձեւումին մէջ, հայկական Սփիւռքին դրուող հարցերը աւելի ճիշդ՝ այլազան երեսները նոյն հարցադրումին: Վերացական, անհեթեթ այդ երկրին բնակիչը, ըլլա՛յ ան լոս անճելըսցի Ռիչարտը, ըլլայ Փարիզի արուարձաններէն եկող Քրիսթիանը, ըլլայ պուրճ համուտցի կարապետը կամ թեհրանցի Վարդանը՝ ենթակայ է նոյն հարցադրումին: Աւելի կամ նուազ ստիպուած՝ պատասխանելու անոր։ Եւ Լիւքսամպուրկի քառուղիէն մեկնող առաջին ուղղութիւնը խուճապի կամ ապիկար լռութեա՛ն պատասխան մըն է միայն։ Նահանջի պողոտանրէն անցնող, ձուլումի բայց նաեւ ինքնամեկուսացման նոյնարժէք անելներուն յանգող ։ Մեր թուարկութեան 1968 տարին Փարիզի մէջ կամ այլուր հայութեան մասին մտածող հայածին երիտասարդը չի հասկնար եւ դժուար է հասկնալ, որ ամբողջ սերունդ մը, քառասուն տարիէ ի վեր, Փարիզէն մինչեւ Պէյրութ, Պոսթընէն մինչեւ Թեհրան ճօճած ըլլայ այս երկու հում տուեալներուն միջեւ – պահպանումի խուճապին եւ նահանջի խուճապին. ապրած ըլլայ պարզ տուեալով։ 

Անարդար ընդհանրացում մը կը կատարեմ, անշուշտ, միակտուր կեցուածք եւ աշխարհայեացք վերագրելով ամբողջ սերունդի մը։ Խօսքս Սփիւռքի մեր հիմնարկութիւններուն ու անոնց իրագործումներուն չի վերաբերիր։ Առանց ժխտելու այդ իրագործումները, պէտք է շեշտել որ չունին անոնք ստեղծագործական բնոյթ, այլ պահպանողական, նախ՝ բառի ստուգաբանական իմաստով։ Զիս հետաքըրքրողը, այս պարագային, սերունդի հոգեմտաւոր արտադրութիւնն է։ Եւ կարելի չէ վերը ենթադրած միատարրութիւնս վերագրել, օրինակ, 1930ի «Փարիզի տղոց» — Յ. Օշականի բառով – ամբողջ խումբին: Նիկողոս Սարաֆեանի մը անջրպետի «գրաւում»ները, մակընթաց շարժումներու կամեցողութիւնը՝ ժխտումն իսկ են այդ միատարրութեան.

«Նոր է, նոր, նոր, որ անհիմ
այս հողերէն, թօթուելով մեր կեղծիքները բոլոր
այս քաոսէն կը ծնիմ»:

Ժխտումն է այդ միատարրութեան՝ նաեւ մէկը Շուշանեանի Երկու դէմքերէն միտք—Շուշանեանը, տեսաբան-Շուշանեանը։ Եւ ո՛չ միւսը՝ երբեմն թացիկութեան հասնող յուզումնահեղձ Շուշանեանը, վիպապաշտության, զգացապաշտութեան, պաթոսի մէջ խրած մինչեւ կոկորդը։ (Յստակ ըլլայ միանգամ ընդմիշտ . այս ախտաճանաչումները… դատապարտութիւններ չեն, այլ հաստատումներ. հետեւաբար ի յառաջագունէ կը մերժեն ամեն «պաշտպանողական», ամեն «մեղմացուցիչ դէպք»ի փաստաբանում. հոս մեզ չի հետաքրքրեր՝ ինչո’ւ Շուշանեան կը պարզէ սա կամ նա երեւոյթը։ Ուրիշ հիւթ է ատիկա): Նարդունին՝ այլ հակասութիւն: Առանց խօսելու նոյնինքն Շահնուրի հարուստ երկւութիւններուն մասին։ Ուրեմն, կը մնայ կցել որոշ վերապահումներ: Բայց ինչ որ բնորոշ է՝ է՛ ու կը մնայ այն, որ 1930ի Սփիւռքը ընկալեց գլխաւորաբար պա՛րզը, դիւրինը, խուճապայինը այս արտադրության մէջ: Խուճապ նահանջի, կամ խուճապ պահպանումի։ «Նահանջը Առանց Երգի»ն Շահնուրի կարելի դրականութիւնը կը խեղդէ պոլսական որոշ քաղքենիութենէ մը բխող պարտւողականութեան եւ պաթոսի ծովերու մէջ։ Շուշանեանի միտինէթները, մայթային տռամները, նոյնիսկ «չափահաս որբ»ի այլապէ՛ս յարգելի իր տագնապը՝ կ՛աղօտեն երբեմն «Մենք»ի, «Դրօշակ»ի գաղափարախօս, ստեղծումի ձգտող Շուշանեանը։ Այդ տեսակի ուսումնասիրութեան մը համար ընկերաբանական ու հոգեբանական վերլուծական հսկայ նիւթ կուտակուած է «որբանոցային» շրջանէն եկող գրականյուշագրական էջերու մէջ, իսկ 1926–27էն սկսած՝ մեր ամբողջ մամուլին, կամ զուգահեռաբար լոյս տսել սկսող գրական երկերու մէջ ։ Այդ ծաւալուն, անհրաժեշտ աշխատանքը, որմով հաւանաբար լոյսին պիտի գային, քօղազերծուէին՝ ձուլումի եւ պահպանումի զոյգ միթոսները՝ առասպելները, առերեւոյթ հակադրուող բայց խորքին մէջ միայն լրացընո՛ղ զիրար, իրենց ծննդաբանութեամբը՝ ուր կը մտնեն 1915ը, անոր առընչուող հաւաքաբար ապրուած թրոմաթիզան վիճակները, անկէ բխող բարդութային համակարգերը – այդ աշխատանքը, ուրեմն, դուրս է իմ հետաքրքրութեան, նաեւ յաւակնութիւններու անմիջական ծիրէն: Ինչ որ կը հետաքրքրէ զիս՝ սկիզբի գոյութենական հարցադրումին գծով՝ տեսնելն էր, թէ Սփիւռքի երկրորդ-երրորդ սերունդները, «արեւելեան» գաղութներու մէջ մասնաւորաբար, ի՛նչ ստորոգութիւններու (catégories) ընդմէջէն կը տեսնեն ու կը ճանչնան իրենք զիրենք: Յղումը (réference) Փարիզի առաջին սերունդին հետաքրքրական է անով, որ «արեւելեան» գաղութներուն մէջ պահպանումի ու ձուլումի ստորոգութիւնները իրենց ճամբան կը շարունակեն զանազան ձեւերու տակ, իրենց քշած բերած բոլոր միսթիֆիքասիոններով: Գոյութենական օտարումով (aliénation):

Պիտի չուզէի հեռանալ անմիջական նիւթէս, երթալ վերեւի ընդհանրացումներուն : Եւ պիտի չուզեմ ահա շարունակել զանոնք: Հարկ է վերադառնալ մեր գաղութներու, մեր գաղութի ապրուած կեանքին, անոր մէջ փնտռելու համար ստորոգութիւնները, որոնցմով կը ճանչնանք մենք մեզ ու մեր հաւաքական կացութիւնը : Ստորոգութիւններ, որոնք նոյնը ըլլալու են կամ նոյնանման՝ Պուրճ Համուտէն Թեհրան, կամ Գահիրէէն Պոլիս, անդին՝ տեղական բոլոր տարբերութիւններէն։ 

Ապրա՞ծ էք դուք, ուրեմն, Լիբանանի, Իրանի, Թուրքիոյ մայրաքաղաքներուն մէջ կամ շուրջ, ձեր մանկութիւնը: Հայ մանուկի ձեր մանկութիւնը Միջին Արեւելքի Երկիրնրէն մէկուն տագնապահար, ինքզինք ու իր մշակոյթը փնտռող մթնոլորտին մէջ: Պէյրութն ու Պուրճ Համուտն են եղած իմ սերունդիս մանկութեան բեմանկարը։ Սերունդի մը, որ ո՛չ «դուրսէն» եկողներուն ողբերգութեանը ալիպին ունի ո՛չ ալ քէմփի թիթեղներու ու ցեխի սրտաճմլիկ ֆոլքլորին մէջ աչք բացածներուն երկրորդ աստիճանի արդարացումը։ Ճիշդ է, «մանկութիւն չունեցող»ներու սերունդի ֆիզիքական–հոգեկան ահաւոր բզկտումին, կամ անոր անմիջապէս յաջորդողներու վրանաքաղաքային թշուառութեան, իրական չքաւորութեան ու զրկանքին քով՝ ոմանց անտեղի նրբամոլութիւն կրնայ թուիլ խօսուիլը՝ երրորդ սերունդի մարդկային – մշակութային կամ զուտ հոգեբանական մակարդակին դրսեւորուող տագնապանքին մասին: Տակաւին մեր հետ է 1915ի սերունդը. եւ երբեմն մօտ կը թուի արուեստական խաղաղութեան այս ծովափներուն՝ 53 տարիներու ու քանի մը հարիւր քիլոմեթր աւազներու ետին կորսուած հեռաւոր այդ Տէր–Զօրը, արքեթիփալ իր տիրապետութեամբը՝ մեր հաւաքական ենթագիտակցութեան վրայ։ Ֆիզիքական բնաջնջումի եւ ֆիզիքական զրկանքի ամբողջ պատմութենէ մը ետք, ի հարկէ, պիտի ըսուի թէ համեմատաբար դիւրին է Սփիւռքի անհեթեթ բնակիչին՝ ապրիլ հակասական, օտարեալ (aliéné) գոյութիւն մը, բաժնուած՝ լեզուներու, մշակոյթներու եւ հայրենիքներու միջեւ։ Բայց տարբեր բան պիտի ըսէր որոշ ժողովրդաբանութիւն մը (ethnologie): Կորուսման եւ պահպանման բեւեռներուն միջեւ բաժնուած, բնախօսականի մօտեցող ահաւոր պարզութեամբ մը՝ կորուսման եւ պահպանման նոյն զոյգ միթոսները շալկած իր ենթագիտակից մտքի սարքին, 1950–55էն ասդին գիտակցութեան բացուած սերունդը նոյն խօլ փախուստն է որ կը շարունակէ – լեռնաշխարհէն անապատ եւ անապատէն տարաշխարհ, նոյն վազքը՝ ուր մահուան ու փրկութեան խելագար ճիչերը ներանձնացուած են միայն, եւ կ’ապրուին ծածուկ, մակերեսային պատշաճեցումի մը խաւին տակ։

1950ական թուականներու Պէյրութը, Պուրճ Համուտը: Իրենց արուարձանային ցեխերով ու համայնքային կազմակերպութԽամբ, իրենց ազգային վարժարանի պաթեթիք ուսուցիչներով ու արաբերէնի տգիտութեամբ, թաղականի– տնտեսի իրենց հարցերով եւ երկրի առօրեայէն առասպելական անտեղեակությամբ։ Իրենց աղաներով եւ հայրենի կեանքը տեսածի պէս ոգեկոչող «խոստմնալից երիտասարդ մտաւորական»ներով։

(շարունակելի)

Նախորդ բաժինը (Ա. մաս) կարելի է կարդալ այս կապով:

23 սեպտեմբերին, հրապարակեցինք Ռազմիկ Փանոսեանի՝ «Յարութիւն Քիւրքճեանի յիշատակին. մտաւորական հսկայ մը» խորագրեալ յօդուածը, ուր Փանոսեան յարգանքի տուրք կը մատուցէր Քիւրքճեանի հսկայական ներդրումին սփիւռքահայ նորարար մտքի զարգացման մէջ: Հեղինակը կ’ընդգծէր նաեւ անոր 1968-ին գրուած «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» յօդուածին կարեւորութիւնը, որ կոչ մըն էր ուղղուած հայկական սփիւռքին՝ վերիմաստաւորելու իր ինքնութիւնը՝ բացուելով աշխարհին, այլ ոչ թէ նահանջելով ու մեկուսանալով «կեթոյին» մէջ:

Այսօր, կը սկսինք մաս առ մաս հրատարակել Յարութիւն Քիւրքճեանի այդ անժամանցելի՝ «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» յօդուածը՝ քաղուածաբար «Ահեկան»էն (1968, թիւ 3-4), որուն ոչ-ընդօրինակելի PDF տարբերակը կը գտնուէր մեր տրամադրութեան տակ:

Հետագայ առաջին մասով, Քիւրքճեան կը սկսի լուսարձակի տակ առնել հայ ինքնութեան բարդութիւնները թէ՛ Հայաստանի եւ թէ՛ սփիւռքի մէջ՝ մեկնելով «Գարուն» (1968) ամսագրին մէջ լոյս տեսած Վարգէս Պետրոսեանի գրութենէն, ուր այս վերջինը կ’անդրադառնայ Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած վերափոխութեան վերջին 40-50 տարիներուն՝ ընդգծելով հայ ժողովուրդի անցումը գիւղական կեանքէ քաղաքային կեանքի, եւ կը նշէ անոր գիտական ու ճարտարարուեստական յառաջդիմութիւնը եւ դերը որպէս ժամանակակից աշխարհին մէկ մասը: Պետրոսեան կը շեշտէ, որ հայկական խառնուածքը (ինքնութիւնը) կը զարգանայ ու կը ձեւաւորուի նոր գաղափարներով եւ ազդեցութիւններով եւ պէտք չէ սահմանափակուի անցեալի աւանդոյթներով: Հայրենի գրողները, ներառեալ՝ ինքը, կանգնած են այս բազմաշերտ ինքնութիւնը մեկնաբանելու մարտահրաւէրին առջեւ, որ աւելի կը բարդանայ, երբ կը փոխուի նաեւ աշխարհը:

Քիւրքճեան կը ձայնակցի Պետրոսեանին՝ բաղդատելով Սփիւռքի հայկական ինքնութեան մասին սերունդներու տարբեր ու երբեմն հակասական տեսակէտները: Ան կը պատմէ Փարիզի մէջ իր հայ ընկերոջը՝ Շարլիի հետ ունեցած զրոյցը, ուր անոնք կը քննարկեն սփիւռքի հայկական ինքնութեան իրենց օրերու վիճակը, մասնաւորաբար աւանդապաշտութեան եւ շրջապատին յարմարուելու (ձուլումի) ստեղծած երկուութիւնը: Ի տարբերութիւն նախկին սերունդին, որ շրջապատին բացուիլը կը համարէր օտարացում եւ կորուստ ու զայն կը տեսնէր որպէս ողբերգութիւն, Շարլին եւ անոր ժամանակակիցները իրենց իրավիճակը կը նկատեն շատ աւելի բարդ եւ շերտաւոր: Անոնք կը մերժեն աւանդապաշտութեան եւ ձուլման միջեւ չափազանց պարզեցուած բաժանումը՝ ընդունելով, որ իրենց ինքնութիւնը ազդուած է ժամանակակից կեանքէն: Երիտասարդ ֆրանսահայերու հետ իր զրոյցին մէջ, Քիւրքճեան կը նկատէ, որ շատերը իրենք զիրենք կտրուած կը զգան նախորդ սերունդի հոգերէն, մասնաւորաբար՝ անոնց յոռետեսութենէն, ինչ կը վերաբերի մշակոյթի պահպանումին:

Ըստ էութեան, թէ՛ Վարդգէս Պետրոսեան եւ թէ՛ Յարութիւն Քիւրքճեան կը քննարկեն հայկական ինքնութեան սահմանումի շարունակական գործընթացը տեւաբար փոխուող այս աշխարհին մէջ:

Վ. Թ.

Հատուածներ` Վ. Պետրոսեանի «Հաւասարում Բազմաթիւ Անյայտներով» Էն 

«Մասնաւորապէս վերջին 40-50 տարում, երր հարիւրամեակներից յետոյ առաջին անգամ Հայ ժողովուրդը իր պետականութիւնն ունի, մենք ապրում ենք ազգային խառնուածքի վերանորոգման բարդ պրոցես: Այդ պրոցեսին նպաստում են բազմաթիւ երեւոյթներ՝ սոցիալական, տնտեսական վիթխարի փոոխութիւնները (…), այն, որ համատարած գիւ- ղերի երկրից Հայաստանը դառնում է քաղաքների տեխնիկական ինտելիգենցիայի, գիտութեան, ամենաժամանակակից արդիւնաբերութեան երկիր:

… Հայաստանը ժամանակակից աշխարհի բջիջներից է եւ նրանում էլ՝ տեղի են ունենում ժամանակակից կեանքի բոլոր պրոցեսները։ Այնտեղ ոչ միայն շարունակւում են աւանդները, այլեւ ծնւում են նոր աւանդներ, նոր պատկերացումներ, նոր կերպարներ (…) Մենք իրաւունք չունենք տյդ պրոցեսի հին, երբեմն մեռնող մասը համարելու մեր ազգային կեանքին յատուկ, իսկ նորը, գուցէ առայժմ դեռ անհասկանալին՝ մերժենք: (…)

Այսօրուան հայ ժողովրդի ազգային խորքը շատ աւելի լայն է, բարդ, բազմածալ, շատ աւելի համամարդկային: Ցաւն այն է, որ մեր գրողների շատ գործերում այդ բարդութիւնն էլ պարզեցւում է։

… իմ հաւասարքան մէջ, որի լուծումն իբր պատասխան պիտի տար, թէ ինչ է մեր օրերում ազգային կերպար հասկացողութիւնը, շատ են անյայտնել: Բայց ես, ինչպէս նաեւ իմ սերնդակից շատ հայ գրողներ, ամեն օր պարտաւոր ենք լուծել այդ հաւասարումը, երբ նստում ենք գրասեղանի առաջ։ Իսկ կեանքը շարունակւում է, հաւասարման մէջ (…) աւելանում են նոր անյայտներ, գնալով բարդանում է մեր օրերի հայ մարդու բնութագիրը, քանի որ նա ապրում է իրրեւ քսաներորդ դարի երկրորդ կէսի մարդ՝ իր մարդկային, ազգային եւ համամարդկային հոգսերով (…)»:

(«Գարուն» ամսագիր, թիւ 3, 1968)

ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՒԱՍԱՐՈՒՄ ԲԱԶՄԱԹԻՒ ԱՆՅԱՅՏՆԵՐՈՎ

Վարդգէս Պետրոսեանին` 
Յարութիւն Քիւրքճեան

• Անն տը Պրըթանեի արձանին տակ էր, Լիւքսամպուրկի մեծ աւազանէն ոչ հեռու, որ կարդացի Պետրոսեանի «Հաւասարում»ին վերջին տողերը: Շէնքերով փակուած հորիզոնին՝ Պանթէոնի գմբէթն էր, իսկ դիմացի դարպասէն կը գուշակուէր Պուլ–Միշի խճողուած երթեւեկը, Էտմոն Ռոսթան հրապարակին վրայ:

Դարձայ Շարլիին.

Պիտի տեսնես, mon vieux, որ խորքին մէջ որոշ նմանութիւն կայ. կարդամ քեզի սա հատուածը։

Շարլին փարիզահայ ընկեր մըն է, ֆաքիւլթէի տղոցմէ ։ Ուրեմն «mon vieux»ն տեղական գոյնի բաժինը չէ, ոչ ալ… նորարարական արտայայտութիւն: Մեր խօսակցութիւնը տեղի կ՛ունենայ ֆրանսերէնով, գրեթէ ամբողջութեամբ։ Ֆրանսերէնով՝ որովհետեւ Լիւքսամպուրկի պարտէզն ենք, եւ ընկերս նոյն քաղաքի տուներէն մէկուն մէջ ծնած է, քսան եւ մի քանի տարի առաջ։ Ֆրանսերէնով՝ որովհետեւ ակադեմական ֆրանսերէնը, մեր միտքերը ձեւի կու գան այս պահուն, աւելի հեշտ կը թուի ոչ միայն ֆրանսախօս Շարլիին, այլեւ ինծի՛. այնքա՛ն յաճախ զլացուած է մեր լեզուին՝ արեւմտահայերէնին ակադեմական այդ գործածութիւնը, իր «պաշտպան»ներուն իսկ կողմէ. – չէ՞ որ պէտք է «պարզ», «դիւրամատչելի» ըլլալ, «բոլորին հասկնալի» հայերէն մը գործածել… —։ Բայց հիմնականը, բովանդակութի՛ւնը մեր խօսակցութեան, որ կը շարունակուի ահա ամիսներէ ի վեր՝ Սփիւռքահայու կարելիութեան հարցն է, անոր կացութեան (Condition) սահմանումը, անոր եզրերը (dimensions):

• Չելլէք հիմա մտածելու, որ շահնուրեան ոճի ահազանգ մը պիտի հնչեցնեմ. «կը նահանջե՜ն…, կը նահանջե՜ն…», եւ այլն։ Բեմայարդարումը` Լիւքսամպուրկ, Էտմոն Ռոսթան հրապարակ, քաֆէները – հաւատացէ՛ք որ պատահական է։ Պատահականութեան արդիւնք է, որ այդ օրը Շարլին եւ ես որոշեցինք հոն հանդիպիլ, եւ ո՛չ ուսանողական քաղաքամասի ուրիշ մէկ անկիւնը ։ Սակայն ինչ որ պատահական չէ, ինծի կը թուի, մեր մօտեցումն էր, խօսակցութեան մեր շեշտը· բոլորովին ոչ-պատահական, եւ նշանակալից: Քառասուն տարի մը առաջ, փարիզեան նոյն բեմանկարի գրկին, Լիւքսամպուրկի նոյն ծառերու ստուերին, սերունդ մը ապրած էր գոյութենական այս կացութիւնը, փորձած էր մտածել զայն. բայց խեղդուած էր անկէ ժայթքող պաթոսին մէջ։ Եւ ամեն բան ահա եղեր էր ահաւոր կերպով պարզ: 

—  Կը նահանջեն աւանդութիւն, ընտանիք. կը նահանջէ լեզուն, կը նահանջէ լեզուն…
… Ձուլուեցէք, ձուլուեցէք, ձուլուեցէք… 

Պարզ, եւ ողբերգական՝ իր պարզութեամբը. կացութիւն մը, գոյութենական վիճակ մը, որ երկու եզր միայն ունի. Աւանդութիւնը, որ կը մեռնի… եւ Նահանջը, որ «իր անունը կոռնայ բոլոր քառուղիներէն»: 

Մինչ այսօր…

… Մինչ այսօր, Անն տը Պրըթանեի արձանին տակ, չորս տասնամեակ ետք նահանջի օրհասական ճիչէն, փարիզահայ Շարլին, լիբանահայ ուսանող իր ընկերոջ հետ, գոյութենական նոյն վիճակին առջեւ, կը մտածէ։ Կը մտածէ, եւ կը մերժէ։ Կը մերժէ պաթոսը. կը մերժէ իր նախորդներուն անել պարզութիւնը: Կը մերժէ միամիտ հակադրումը աւանդապաշտութեան ու ձուլումի. 

–  Շատ աւելի բարդ է մեր կացութիւնը. չե՞ս կարծեր։ Որոշ չափով ալ նոյնը չէ՞ ձեր քով, Արեւելքի մէջ։ Աւանդութիւն եւ ձուլում, d’accord. բայց չէ՞ որ պարզ տուեալներ են այդ երկուքը. չէ՞ որ չապրուիր պարզ տուեալներով . . . 

 Յետոյ, ահա այս հանդիպումը՝ Վարդգէս Պետրոսեանի հետ: Ահա սերունդ մը, որ, շատ յստակօրէն՝ հնգամեակէ մը ի վեր, մօտիկ բայց այնքա՜ն հեռաւոր Երեւան մայրաքաղաքի պողոտաներուն վրայ, անոր օրէ օր արագացող, մեքենայացող կշռոյթին ընկալուչ, կը մտածէ իր կարգին իր գոյութենական կացութիւնը, անոր մէկ նոր սահմանումը ։

Պիտի տեսնես, mon vieux, որ բաւական նմանութիւն կայ: 

Եւ փարիզահայ Շարլին, չորս տասնամեակ ետք Փիեռ– Պետրոսի «ֆրանսերէն Հայր-Մեր»էն, կը հետեւի Երեւանցի Վարդգէսի նախադասութիւններուն, անոնցմէ ծաւալող Երիտասարդ, պայծառատես բանականութեան եւ ուժին. «… Իսկ եթէ (…) քննենք այսօրուան Հայաստանի 30000 քառակուսի կիլոմետրը, պատկերը կը դառնայ աւելի լրիւ եւ աւելի խայտաբղէտ, բարդ եւ ծայրայեղութիւններով հարուստ։ Կենցաղի, սովորութիւնների, զարգացման մակարդակի, մարդկային խառնուածքների, հնի եւ նորի, հակասութիւնների այս կոկտէյլն է, որ այսօր կոչւում է հայ եւ Հայաստան: (…) Մենք ապրում ենք նաեւ ազգային խառնուածքի վերանորոգման բարդ պրոցես։ Այս պրոցեսին նպաստում են բազմաթիւ երեւոյթներ՝ սոցիալական, տնտեսական վիթխարի փոփոխութիւնները, մեր հիւանդագին ու անհանդիստ դարաշրջանը…»

Վերջաւորութեան՝

— Անշուշտ. հսկայ տարբերութիւններ կան, բայց խորքին մէջ··· խորքին մէջ նոյն տեսակի հարցեր իրենց ալ կը դրուին: Իրաւունք ունի՛ս… 

• Այսպէս, քառուղի մըն է Լիւքսամպուրկի պարտէզը: Փարիզեան առօրեայի այս ցուցահանդէսէն կը մեկնին զանազան ուղղութիւններ։ Եւ այդ ուղղութիւնները նոյնիմաստ են փարիզահայ ընկերոջս եւ իմ՝ պէյրութահայ ուսանողի ակնարկներուն տակ։ Փարիզեան առօրեայ: Պահակը որ կու գայ իր մետաղեայ աթոռներուն վարձքը պահանջելու։ Պրըթոն գինով բանուորներ, որոնք կ՛անցնին, եւ ոչ-գրական բառերով կ՛ողջունեն Անն դքսուհիին արձանը: Պառաւները եւ իրենց շուները։ Թափթփած կամ վայելուչ աղջիկներ, որոնց կարճ փէշերը աւելի կը կարճնան զիստերուն վրայ, մինչ երկարած սրունքները կը հանգչին մեծ աւազանի եզերքին: Բայց իգական իրենց ընթացիկ ներկայութենէն անդին, անոնք չունին մեզի համար՝ սեռային այն ծանր ճակատագրականութիւնը, որ 1930ական թուականներու վէպերուն կու տայ իրենց յուզումնահեղձ, եւ վերջին հաշուով քիչ մը միամիտ նկարագիրը : Ֆրանսացին, փարիզցին, առհասարակ զուրկ են մեր աչքին այդ ճակատագրականութենէն, խորհուրդէն։ Առանց մտերիմ ըլլալու, ընտանի են անոնք մեզի. մեր հետ կը բաժնեն նոյն առօրյան, մարդկային նոյն ընթացիկ մտահոգութիւնները։ Որոշ չափով՝ մշակութային նոյն ներկան: Իսկ Շարլիի պարագային՝ քաղաքացիական նոյն կեցուածքը ։ Առօրեան մեզ բնականօրէն կը մօտեցնէ ֆրանսացիին, կ՛ընտելացնէ անոր՝ առանց նոյնացնելու։

Եւ հասարակաց այս առօրեայէն անդին, Լիւքսամպուրկի պարտէզ–քառուղիէն անդին՝ իրմէ մեկնող ուղղութիւններ։ Անոնցմէ առաջինը, ըսի արդէն, 1930ական թուականներու քաֆէներէն կ՛անցնի. տագնապահար սերունդէ մը մեզի գէշ կտակուած սա հայութենէն։ – Ճի՛շդ է, լուծուելիք հարց մը կայ հոս. երկւութիւն մը՝ որմէ մեկնելով պէտք է համադրել. բայց այդ մարդիկը չե՛մ հասկնար . . . 

Եւ միայն Շարլին չէ՛ որ չի հասկնար: Քսանեակ մը աղջիկներ ու տղաք, բոլո՛րը ֆրանսահայ, բոլորը քսանհինգէն վար՝ խմբուած էինք առիթով մը, քանի մը ամիս առաջ: Պիտի խօսէինք հայկական ժամանակակից գրականության մասին ։ Ծանօթ չէին 1930ի փարիզահայ դպրոցին ։ Ներկայացուցի Շահնուրը, Սարաֆեանը, Շուշանեանը, Որբունին, միւսները։ Կեցայ առաջին երկուքին վրայ, սպասելով իրենց հակազդեցութեան՝ մասնաւորաբար Շահնուրէն։ Թարգմանեցի ծանօթ հատուածը. «… որովհետեւ ան՝ որ պիտի գայ մեզմէ ետք, պիտի ըլլայ օտար…»: Յետպատերազմեան այս աղջիկներն ու տղաքը, սակայն, անթափանց մնացին Շահնուրի ճնշող, ջախջախող պաթոսին. 

— Չեմ հասկնար, ըսաւ Ալէնը. Եւ իր ֆրանսերէնը՝ ֆրանսերէն ըլլալէ առաջ՝ յստակատես բանականութեան լեզուն էր, լուացուած բոլոր մակաբոյծ յուզականութիւններէն ։ Il est d’un fatalisme! չե՛մ հասկնար ։ 

Տղաքը բռնուած էին: Ո՛չ իրենց յուզականութենէն. իրենց միտքէն միայն, հասկնալու հետաքրքրութենէն. գիտէի՛ն որ հարցը իրենց կը վերաբերէր. որ խուճապահար սերունդ մը, քիչ մը շատ փութկոտ, թաղած էր իրենց հայեցիութիւնը իրենց ծնունդէն իսկ առաջ: Ընդվզեցուցիչ էր. բայց տղաքը կը փորձէին հասկնալ: 

– Ի՞նչ է հայութիւնը այս մարդուն համար, հարցուց Անին ։ Ինչո՞ւ հայութիւնը անցեալին կը կապէ, արձագանգեց Ժէռարը. այդ հաշուով կարելի չէ այսօր հայ ըլլալ: 

– Աւելի լաւ չէ՞ր ըլլար, այս défaitiste վէպերը գրելու տեղ դպրոց մը բանային եւ պզտիկներուն հայերէն սորվեցնէին, Ժանն էր, միշտ գործնական: 

— Անհրաժե՞շտ է լեզուն լաւ գիտնալ՝ լաւ հայ ըլլալու համար: Ես quand même կը կարծեմ որ լաւ հայ եմ, — Սիլվին էր։ 

– Մենք լաւ հայեր չենք, Սիլվի, հայկական դաստիարակութիւն չենք ստացած, վճռեց մաքրակրօն Ժան-Ժաքը։ 

(շարունակելի)

«Ես հայերու լեզուն  սորվեցայ՝ հասկնալու համար, թէ  ինչպէ՛ս եւ  ո՛ր լեզուով Աստուածները[1] խօսած են, վասնզի հայոց լեզուն Աստուածներու լեզուն է, եւ Հայաստան Աստուածներու հայրենիքն է, եւ Աստուածները կը սերին Արարատեան հովիտէն: Աշխարհի վրայ չկայ ուրիշ ոչ մէկ երկիր, որ այնքան լեցուն ըլլայ հրաշալիքներով, որքան Հայոց  հողը» (Լորտ Պայրըն):

*    *   *

            Լորտ պայրըն, 1816-ին՝ 28 տարեկան հասակին, սիրային ու սեռային անհամար գայթակղութիւններ իր ետին ձգած եւ  ամբողջ Անգլիոյ չարախօսութեան ու բամբասանքին առարկայ դարձած, կը յայտարարէր. «Եթէ այս բոլորը իրականութիւն են, ապա ես Անգլիոյ արժանի չեմ, իսկ եթէ սուտ են, ապա Անգլիան ինծի արժանի չէ»,— եւ ընդմիշտ կը հեռանար իր ծննդավայրէն:

            Այնուհետեւ անոր առաջին հանգրուանը կ’ըլլար Վենետիկը:

            Անոր՝ միշտ նորը փնտռող եւ անծանօթին ձգտող քայլերը  օր մըն ալ  պատահմամբ զինք կը տանէին Մխիթարեաններու կղզին՝ Սուրբ Ղազար, ուր ոտք կը դնէ 2 դեկտեմբեր 1816-ին. այստեղ ալ կ’որոշէ հայերէն սորվիլ:

            Սուրբ Ղազար կղզիի մենաստանի միաբաններու օգնութեամբ բանաստեղծը աշխուժօրէն կը ծանօթանայ   հայ-կական ձեռագրերուն եւ այնուհետեւ մեծ հիացումով  կը խօսէր  հայ մշակոյթի մասին: Այնտեղ հայր Յարութիւն Աւգերեան[2] իրեն հայերէն կը սորվեցնէ՝  գրաբար եւ աշխարհաբար,  եւ անոնք միասնաբար կը շարադրեն  «Հայերէն ու անգլերէն լեզուներու  միացեալ քերականութիւն»-ը:

            Աւելի ուշ Պայրըն իր լեզուական պարապմունքներն ու գրութիւնները մէկտեղեց «Լորտ Պայրընի հայերէն հրահանգներն ու ոտանաւորները» անուն հատորին մէջ:

            Ահա թէ ի՛նչ կը գրէր բանաստեղծը  հայերու եւ Հայաստանի մասին.

            «1816-ին հասնելով Վենետիկ, ես,— ինչպէս որեւէ այլ այցելու,— խորապէս ազդուած էի Սուրբ Ղազարի հայ միաբանութենէն, որ կը թուի համատեղել  վանական հաստա- տութեան մը բոլոր  առաւելութիւնները՝ առանց կրելու անոր ախտերէն ոչ մէկը. ասպնջականութիւն, խոնարհութիւն, մաքրութիւն, անկեղծ ջերմեռանդութիւն: Ուխտի միաբաններու տաղանդն ու առաքինութիւնը կարող են համոզելու աշխարհիկ այցելուն, թէ գոյութիւն ունի ուրիշ՝ աւելի գեղեցիկ աշխարհ մը նոյնիսկ երկրային կեանքին մէջ»:           

            «Այս մարդիկ հոգեւոր զաւակներն  են ստրկացած, սակայն ազնուական ազգի մը, որ   դատապարտուած է հալածանքի ու գաղթի, ինչպէս հրեաներն ու յոյները՝ առանց կրելու այս երկուքէն առաջինին դառնութիւնն ու երկրորդին ստրկամտութիւնը: Այս ազգը տիրացած է հարստութեան  առանց վաշխառութեան, եւ այն բոլոր պատիւներուն, որոնք կրնան շնորհուիլ  անոր, որ գերութեան մէջ  է, սակայն չի դաւադրեր»: 

            «Դժուար պիտի ըլլար, թերեւս,  գտնել պատմութիւնը այնպիսի ժողովուրդներու, որոնք նուազ արատաւոր ըլլային իրենց ոճիրներով, որքան  պատմութիւնը հայ ազգին, որ առաքինի էր խաղաղութեան մէջ, եւ որուն յանցանքները  հետեւանք էին հալածանքի: Ինչ ալ եղած ըլլայ հայոց ճակատագիրը,—որ տխուր է,— ինչ ալ տնօրինէ ապագան իրենց համար, անոնց երկիրը պիտի մնայ աշխարհի ամենահետաքրքրականներէն մէկը»:

            «Եթէ ճիշդ մեկնաբանենք Աստուածաշունչը, ապա դրախտը տեղադրուած էր Հայաստանի մէջ, որուն համար  ան այնքան սուղ վճարեց, որքան վճարեցին Ադամի սերունդները ընդհանրապէս, երբ անոնք զրկուեցան այդ դրախտէն, որու փոշիներէն  ծնունդ առաւ իրենց նախահայրը:

             «Հայաստանի մէջ էր որ ջուրը սկսաւ նուազիլ ջրհեղեղեէն ետք եւ անկէ է որ խաղաղութեան աղաւնին բաց թողնուեցաւ  Նոյեան տապանէն»:

            «Բայց դրախտի կորուստին հետեւեցաւ անոր դժբախտութիւնը, որովհետեւ, թէկուզ երկար ժամանակ հզօր թագաւորութիւն մը ըլլար, այսուհանդերձ հազուա-դէպ անկախացաւ ան. պարսիկ կառավարիչները եւ թուրք փաշաները   հաւասա-րապէս օժանդակեցին կորուստին այն վայրին, ուր Աստուած ստեղծեց մարդը “ի պատկերի եւ ի նմանութեան իւրում”»:                                       

 

 

 

[email protected]                

Արմենակ Եղիայեան

[1] Բնագրին մէջ գլխագրուած է:

[2] Չշփոթել «Նոր հայկազեան բառաարան»-ի հեղինակին՝ Մկրտիչ Աւգերեանի հետ:

Ստորեւ, թարգմանաբար կու տանք Ռազմիկ Փանոսեանի` «Յարութիւն Քիւրքճեանի յիշատակին. մտաւորական հսկայ մը» խորագրեալ յօդուածը, որ վերջերս լոյս տեսաւ անգլիատառ հայ մամուլին մէջ, ուղղուած՝ անգլիախօս սփիւռքին: Փանոսեան յարգանքի տուրք կը մատուցէ Յարութիւն Քիւրքճեանի հսկայական ներդրումին սփիւռքահայ նորարար մտքի զարգացման մէջ: Ինչպէս կ’ընդգծէ հեղինակը, Քիւրքճեանի աշխատանքը, մասնաւորաբար անոր 1968-ին գրուած «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» յօդուածը, կոչ մըն էր ուղղուած հայկական սփիւռքին՝ վերիմաստաւորելու իր ինքնութիւնը՝ բացուելով աշխարհին, այլ ոչ թէ նահանջելով ու մեկուսանալով «կեթոյին» մէջ:

Այս ամառ հայկական սփիւռքը կորսնցուց իր մեծագոյն մտաւորականներէն մէկը: 8 Օգոստոսին, Աթէնքի մէջ, 81 տարեկան հասակին կեանքէն հեռացաւ Յարութիւն Քիւրքճեանը:Թէեւ անոր անունը կրնայ լայնօրէն ճանչցուած չըլլալ Միացեալ Նահանգներու եւ անգլիախօս այլ երկիրներու մէջ, (ան երբեք չէ ձգտած անգլերէն գրելու), Քիւրքճեան մեծ ազդեցութիւն ունեցած է սփիւռքեան մտածողութեան վրայ: Այսօր, կայացած սփիւռքը ինքզինք այդպիսին կը նկատէ մասամբ անոր աշխատանքին շնորհիւ, յատկապէս 1960-1970-ական թուականներուն: Իրեն սերնդակից քանի մը այլ երիտասարդ տղոց ու աղջիկներու հետ, Քիւրքճեան լուսարձակի տակ առաւ սփիւռքի ինքնութիւնը ձեւաւորող հիմնական որոշ հարցեր, որոնք այժմէկան կը մնան նաեւ այսօր:

68-ի (1968) այս հայ սերունդը կոչ ուղղեց վերիմաստաւորելու մեր ինքնութիւնը՝ որպէս սփիւռքահայեր, նաեւ՝ ինչպէ՞ս առնչուելու աշխարհին, մեր անցեալին, ներկային ու ապագային, եւ հայրենիքի գաղափարին: Այս սերունդին մաս կը կազմէին Գրիգոր Պըլտեան, Մարկ Նշանեան, Վեհանոյշ Թեքեան, Խաչիկ Թէօլէօլեան, Ժիրայր Լիպարիտեան եւ ուրիշներ, որոնք հետագային իրենց ասպարէզը շարունակեցին այլ մարզերու մէջ: Քիւրքճեան աւելի մնաց «տան» մօտ՝ ծառայելով Լիբանանի եւ Յունաստանի համայնքային կազմակերպութիւններուն եւ դպրոցներուն մէջ:

Յարութիւն Քիւրքճեանի 1968-ի առանցքային անդրադարձ-յօդուածը՝ «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» առաջին անգամ հրատարակուած «Ահեկան»ի մէջ (1968, թիւ 3-4, Պէյրութ), կատարեալ գլուխգործոց մըն է: Այն կոչ կ’ուղղէ վերագնահատելու մեր յարաբերութիւնները օտարին հետ: Մենք պէտք է խուսափինք «կեթթոյի» ընձեռած հանգստաւէտութենէն, կը պնդէ Քիւրքճեան, եւ բացուինք աշխարհին. մենք պէտք է վերարժեւորենք եւ վերաձեւակերպենք սփիւռքեան մեր ինքնութիւնը համաշխարհային շրջագիծի մը մէջ, այլ ոչ թէ ներս նայինք ու նահանջենք դէպի մեր սովորական հանգստաւէտ սահմանները: Այս մէկը իսկապէս ըմբոստ կեցուածք մըն էր 1960-ականներու ոգիով: Պահպանողական միջավայրի մը մէջ, Քիւրքճեան կը պնդէր, որ աշխարհին բացուիլը էական է հայկական ինքնութեան արդիականացման համար եւ կարեւոր` երիտասարդութիւնը ներգրաւուած պահելու սփիւռքեան պայմաններուն մէջ:

Դժբախտաբար, Քիւրքճեանի յեղափոխական մօտեցումը (ինք երբեք չէ օգտագործած «յեղափոխական» բառը) մնաց անարձագանգ: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը եւ 68-ի սերունդին ցրւումը պատճառ դարձան նորարարութեան եւ վերաձեւակերպման ճիգերու կասեցումին: Պէտք էր «կեթթոն» ֆիզիքապէս եւ մտաւորապէս պաշտպանուէր: Պահպանողականութիւնը իր տիրական թաթը տարածեց սփիւռքեան մտքին ու գործելակերպին վրայ: 1988-ի Ղարաբաղեան շարժումին պատճառով Սփիւռքը դադրեցուց վերիմաստաւորելու կամ իր ինքնութեան մասին ինքնուրոյն մտածելու ջանքերը, որովհետեւ բոլոր հայեացքները ուղղուած էին դէպի Երեւան ու Ստեփանակերտ: Սփիւռքը դադրեցաւ պատկերացնելէ իր ապագան, կամ առնուազն իր երեւակայութիւնը տեղադրեց Երեւան: Ինքը՝ Քիւրքճեանը, կը գիտակցէր, որ սփիւռքի յառաջադէմ փոփոխութիւններու կարելիութիւնները ցամքած են եւ առ այդ՝ նահանջեց համայնքի մտաւորական սահմաններէն ներս:

Այսուհանդերձ, այլախոհ որոշ ձայներ տոկացին, թէեւ անոնք յաճախ կը մնային անծանօթ ու չհրապարակուած (բացի Փարիզի «Յառաջ» թերթի էջերէն): 1988-էն երկու տասնամեակ ետք, Քիւրքճեան հրապարակեց իր 1968-ի յօդուածին շարունակութիւնը՝ «Զորս Տասնամեակ Ետք» խորագրով: 2008-ին, ան հարց կու տար, թէ ի՞նչ իրագործեցինք մենք (68-ի սերունդը) վերջին 40 տարին՝ փոխելով սփիւռքի հասկացողութիւնը՝ զայն աւելի բաց եւ համաշխարհային ուղղութիւններու համապատասխան դարձնելու համար: Ան հարցումը կը թողուր անպատասխան, բայց յստակօրէն կոչ կ’ուղղէր վերադառնալու աշխարհին հետ սփիւռքի յարաբերութիւնները սահմանելու հիմնական հարցին՝ ընդգծելով անոր հետ շփուելու անհրաժեշտութիւնը, անկէ մեկուսանալու փոխարէն:

Այս տարուայ յուլիսին, մենք՝ «Գալուստ Կիւլպենկեան» հիմնարկութեան մէջ կազմակերպեցինք եռօրեայ հանդիպում մը՝ մասամբ պատուելու 68-ի սերունդը, մասամբ երկխօսակցութիւն խթանելու տարբեր սերունդներու մէջ ու միջեւ, եւ մասամբ վերակենսաւորելու սփիւռքահայ մտածողութեան աւանդոյթը, այլ խօսքով՝ սփիւռքի ներկայ կացութեան ու ապագային մասին մտածելու սովորութիւնը: Մեր այս նախաձեռնութիւնը որոշ չափով ներշնչուած էր Քիւրքճեանէն: Հանդիպումին վերնագիրը՝ «Հաւասարում Նորոգ», յառաջ բերած էինք անոր 1968-ի յօդուածի վերնագրի բառերուն հետ խաղալով: Առաջին հրաւէր նամակը ուղարկեցի Յարութիւն Քիւրքճեանին: Շատ ուրախացանք, որ ան ընդունեց հրաւէրը: Ճիշդ էր զինք հոն ունենալ թէ՛ յարգանքի տուրք մատուցելու իրեն, եւ թէ՛ ներշնչուելու իրմէ: Քիւրքճեան անդրադարձաւ, թէ որքա՛ն մեծ ազդեցութիւն ունեցած է իր յօդուածը հրապարակումէն 55 տարի ետք, եւ որքա՛ն այժմէական կը մնայ ան: Կարծես դեռ անցեալ շաբաթ գրուած է:

Քիւրքճեան համեստութիւն կը բուրէր, հաճելի ընկերակից էր եւ առատաձեռն անձնաւորութիւն: Որպէս ուսուցիչ ոգեշնչեց ուսանողական բազմաթիւ սերունդներ, խթանեց մեր մտածողութիւնը եւ ծիծաղաշարժ իր պատմութիւններով խանդավառեց մեզ: Լիզպոնի մէջ, մենք խօսեցինք ապագայ ծրագիրներու մասին: Երեք շաբաթ ետք, Covid-ը խլեց անոր կեանքը՝ մեծ պարապ մը ձգելով մեր հոգիներուն ու մտքերուն մէջ: Անոր աւանդը հսկայական է հայախօս աշխարհին մէջ՝ իր բազմաթիւ գրութիւններով, լեզուի եւ գրականութեան դասագիրքերով, հայերէնէ-ֆրանսերէն բառարաններով եւ իբրեւ ուսուցիչ: Լիբանանի եւ Յունաստանի մէջ, հազարաւոր աշակերտներ իրենց մտաւոր զարգացումը կը պարտին իրեն: Անոր նորարարական դասագիրքերուն ծանօթ են հայ լեզուի ուսուցիչները:

Քիւրքճեան մասնագէտ խմբագիր էր: Դաշնակցական մտաւորական շրջանակները լաւ գիտեն, որ 1980–ական թուականներուն կէսերուն, ան կը հրաւիրուի Աթէնք՝ մաս կազմելու «Դրօշակ»ի (կուսակցութեան պաշտօնաթերթ) խմբագրութեան, կուսակցութեան պատմութեան մասին հրապարակումներու զուգահեռ: Շուրջ չորս տարի առաջ, ան ինքզինքնին տուաւ Յակոբ Օշականի հրատարակուած ստեղծագործութիւններուն խմբագրական եւ տպագրական սխալները շտկելու պարտականութիւնը: Երբ ես հարց տուի իրեն, թէ ինչո՞ւ կ’ուզէր ձեռնարկել նման յոգնեցուցիչ աշխատանքի մը, որ իր ժամանակէն պիտի խլէր շուրջ մէկ տարի, ան պարզապէս պատասխանեց իրեն բնորոշ հեզութեամբ. «ես պարտական եմ իրեն, այդ իմ մտաւոր պարտքս է 20-րդ դարու հայ մեծագոյն վիպասանին»: Եւ ան այդ գործը կատարեց ամենայն բծախնդրութեամբ:

Յարութիւն Քիւրքճեանի վերջին խօսքը, որ հնչեց մեր յուլիսեան հաւաքին, անոր կոչն էր «ինքնութեան մնայուն վերանայումի»: 68-ի ըմբոստութեան ոգին տակաւին կը մնար բոցավառ իր հոգւոյն մէջ. մենք չենք կրնար մեր ինքնութիւնը առնել որպէս անշարժ կամ անփոփոխ արժէք. մենք պէտք է անընդհատ թարմացնենք զայն՝ համահունչ համաշխարհային ներկայ պայմաններուն: Իւրաքանչիւր սերունդ պէտք է կատարէ այդ մէկը նկատի առնելով թէ՛ անցեալը, եւ թէ՛ ապագան՝ միաժամանակ կեդրոնանալով ոչ միայն իր՝ ներքին, այլեւ զինք շրջապատող աշխարհին վրայ: Քիւրքճեան սիրեց մեր մշակոյթը, լեզուն ու հաւաքականութիւնը, սակայն ան միաժամանակ բաց էր աշխարհին, նորին ու անծանօթին: Ան այսպէս էր, որովհետեւ յաջողած էր Ճեմարանական իր կրթութիւնը համադրել Սորպոնի մէջ ստացած փիլիսոփայութեան բարձրագոյն ուսման հետ:

Հողը թեթեւ գայ վրադ սիրելի Յարութիւն: Մենք պիտի շարունակենք առաջնորդուիլ իմաստութեամբդ եւ ներշնչուիլ բարութենէդ:

Ռազմիկ Փանոսեան
Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան Հայկական Համայնքներու Բաժանմունքի տնօրէն, Լիզպոն, Փորթուկալ

Թարգմանեց՝ Վ. Թէնպէլեան