Featured - Page 5

Շուրջ 20 օրէ ի վեր, Հայաստանի մէջ մեկնարկած է ուսումնական տարին, եւ արդէն իսկ ամբողջ փունջ մը խնդիրներ ի յայտ եկած են՝ հին ու նոր: Անցեալ գրութեամբ, քիչ թէ շատ ընդհանուր առումով շօշափած էինք կրթական տագնապը՝ մասնաւորաբար համալսարաններու մէջ (բուհեր), այսօր կ’ուզենք ուշադրութիւնը կեդոնացնել դպրոցներու մէջ դրսեւորուող քանի մը հարցերու վրայ:

Առաջին կարեւոր խնդիրը, զոր արդէն իսկ կ’արծարծեն բազմաթիւ ուսուցիչներ՝ դասաւանդման գործընթացի բարդացումն ու դիւանակալացումն է (bureaucratization): Կրթութեան գերատսեչութեան կողմէ կազմուած բազմաթիւ թեմաթիք աշխատանքներ եւ անոնց մասին ուսուցիչներուն պարտադրուող զեկուցումները բաւական մեծ ժամանակ կը խլեն. ուսուցիչները աւելի զբաղած են թուղթեր լեցնելով, քան թէ դաս սովորեցնելով: Հետեւա՞նքը: Թուղթերով ամէն ինչ լաւ կ’երեւի, իսկ իրականութեան մէջ՝ ոչ: Խորքին մէջ, թուղթեր լեցնող ուսուցիչը, որ աւելի վարչական աշխատանքով զբաղած է, քան դաս սովորեցնելով, մեծ ցանկութիւն ունենալով հանդերձ, չի կարողանար առաւելապէս դասի վրայ կեդրոնանալ, որովհետեւ բաւարար ժամանակ չունի․ հարկաւոր է տարատեսակ թուղթեր լեցնել: Կարեւորը թուղթերով ամէն ինչ բնական կը թուի: Եւ ինչպէս միշտ՝ ձեւը կուլ կու տայ բովանդակութիւնը: Տեղին է նշել վրացի բանաստեղծ Պուլատ Օգուջաւայի (մօր կողմէ հայ) հետագայ տողերը՝

«Անկման շրջանի Հռոմէական կայսրութիւնում
Կեանքն ընթանում էր իր հունով,
Կայսրը տեղում էր, զինակիցները՝ կողքը,
Կեանքը հրաշալի էր ըստ զեկուցումների»: 

Յաջորդ մեծ խնդիրը, որ առկայ է Հայաստանի կրթական կեանքին մէջ, կրկնուսոյցներու (tutor, անձնական ուսուցիչ) հիմնարկն է: Այս մէկը նոր երեւոյթ չէ: Գոյութիւն ունեցած է նաեւ Խորհրդային Միութեան շրջանին, բայց անկախութենէն ետք, ան (կրկնուսոյցը) դարձաւ բազմաթիւ ուսուցիչներու ապրելու ձեւը՝ նկատի առնելով, որ պետական աշխատավարձը (նաեւ այժմ) շատ ցած էր: Մէկ կողմ ձգելով այն հարցը, թէ որքանո՞վ ճիշդ է կրկնուսոյց պահելը, երբ դպրոց կայ, ուր ըստ էութեան երեխան պիտի սորվի, պէտք է նշել, որ բազմաթիւ երեխաներ պարզապէս ի վիճակի չեն առանց կրկնուսոյցներու սորվելու: Տարիներ առաջ, կրկնուսոյցները նոյնինք իրենք՝ ուսուցիչներն էին, որ յաճախ կը դառնար կաշառքի ձեւ մը, եւ այն երեխան, որ դպրոցէն ետք կ’երթար նոյն առարկան նոյն ուսուցիչին մօտ սորվելու, կ’արժանանար ուսուցիչին բարեհաճութեան: Այդ մէկը ոչ միայն կը խթանէր ընկերային ահնաւասարութեան դրսեւորումը, այլեւ կը խաթարէր ուսուցիչ-աշակերտ յարաբերութիւնը՝ զայն վերածելով տեսակ մը առեւտրական յարաբերութեան: Բնականաբար կ’առաջանար այլ ծնողներու եւ աշակերտներու դժգոհութիւնը՝ համարելով, որ այդ ուսուցիչը աւելի լաւ աչքով կը նայի իր մօտ առանձին դաս առնող աշակերտին, քան միւսներուն: Հասկնալի է, որ այս երեւոյթը ուղղակիօրէն կը հարուածէր կրթութեան որակը: Միւս կողմէ, դպրոցէն դուրս՝ կրկնուսոյցի մօտ դասի հետեւիլը կը նկատուէր  ընկերային բարձր կարգավիճակ եւ «խելացութեան» աստիճան: Գրեթէ նոյն ձեւով, ինչպէս արեւմտեան հասարակութիւններու մէջ հոգեբանի մօտ երթալը անհրաժեշտութենէն վերածուեցաւ «մոտայի»:

Այժմ կրկնուսոյցները կը շարունակեն իրենց աշխատանքը անհատական կամ գրանցուած ուսումնական կեդրոններու տեսքով: Բազմաթիւ կրկնուսոյցներ բաւական մեծ աշխատանք կը կատարեն եւ անոնք եւս ունին դպրոցի մասին իրենց կարծիքը: Իսկ տարածուած կարծիքը այն է, որ դպրոցներու մէջ լաւ չեն սորվեցներ, նախակրթարանի աշակերտներուն մէկ մասը անհրաժեշտ չափով գրել ու կարդալ չի գիտեր, բարձր դասարանի աշակերտները կը դժուարանան յատկապէս պատմողական առարկաներու պարագային: Անոնց համար դժուար է ճշգրիտ եւ երկար նախադասութիւններ կազմել, դժուար է գեղարուեստական բարդ նախադասութիւններ կարդալ: Հիմնական պատճառներէն մէկն ալ այն է, որ ներկայիս շատ քիչ գիրք կը կարդան: Իսկ երբ քիչ կը կարդան, ապա, բնականաբար չեն կրնար նաեւ հարուստ միտք ունենալ, չեն կրնար հեզասահ կարդալ ու պատկերաւոր միտք արտայայտել: Միւս կողմէ ալ աշակերտներու ճնշող մեծամասնութիւնը ամբողջ օրը համացանցով կը զբաղի, ուր կը գերակշռեն օտար բառերն ու հայերէնի օտարաշունչ արտասանութիւնները: Համացանցին մէջ բոլորը ճիգ կը թափեն կարճ գրելու, խուսափելու երկար ու բարդ բառերէն: Սունկի պէս աճող շուկայ եւ վաճառք զարգացնողներու (marketers) եւ անոնց մաս կազմող ընկերային ցանցերու պաշտօնակիցները (SMM) կը խրախուսեն կարճ նախադասութիւններն ու բառակապակցութիւնները, որոնք յարմար կը նկատուին առեւտուրի համար: Բայց չէ՞ որ երեխաներու կրթութիւնը պէտք չէ նոյն ձեւով կատարուի: Տակաւին, կարճ տեսահոլովակները 1 վայրկեանի սահմանը չեն անցնիր: Հոն կը խօսին արագ ու կարճ՝ յաճախ օտար բառերով: Իսկ այդ մէկը կ’ազդէ խօսելու եւ յիշելու կարողութեան վրայ: Անընդմէջ աղաւաղուած համացանցային կիսաանգլերէն, կիսառուսերէն խօսքով ապրող աշակերտներուն համար դժոխային կը դառնայ քանի մը պարզ եզրոյթներու գոց սորվիլը, Րաֆֆի կարդալը:

Խօսիլն անգամ աւելորդ է արեւմտահայերէնի մասին. անոնց համար գրեթէ օտար լեզու է, որմէ ոչինչ կը հասկնան: Այս բոլորը կը յանգեցնեն մէկ վայրկեաննոց յիշողութեան՝ պարզունակ բառապաշարով: Երեխաներու յիշողութիւնը կը փոքրանայ, իսկ դասերու ծաւալը կը մնայ մեծ: Հասկնալի է, որ մէկ էջ պատմութիւն կարդալ-պատմելը արդէն բաւական բարդ է: Աշակերտները կը դժուարանան բնականօրէն ճիշդ խօսելու, կարդալու, արտայայտուելու: Իսկ ի՞նչ մակարդակ կ’ունենան աշակերտները այդ պարագային: Խիստ ցած: Նոյնն է պարագան նաեւ ուսողութեան եւ վերլուծական առարկաներու: Ուսուցիչն ու կրկնուսոյցները հաւանաբար իրաւամբ կը փորձեն իրենց կարելին ընել, բայց պէտք է նշել, որ քիչ չեն նաեւ ոչ-մասնագէտները թէ՛ որպէս ուսուցիչ, թէ՛ որպէս կրկնուսոյց: Ի վերջոյ, նման եղանակով դպրոց «աւարտելէ» ետք, աշակերտը վերջին մէկ երկու տարին լրացուցիչ դասընթաքներու կը հետեւի համալսարան ընդունուելու անհրաժեշտ առարկաները ամբողջացնելու համար:

Մենք կը հասկնա՞նք արդեօք, թէ ընդհանրապէս ինչ կ’ընենք մեր ապագային ու մեր երեխաներուն հետ: Մենք կը հասկնա՞նք, որ անոնք մեր իսկ ձեռքով կը վերածուին ծոյլ, փոքր յիշողութեամբ, վերլուծական բութ մտքով եւ նոյնիսկ բնական ճշգրիտ խօսք կառուցել չկարողացող խառնախօսի: Մենք կը հասկնա՞նք, թէ ինչ կը նշանակէ, որ դպրոցականներու մեծ մասը ի վիճակի չէ նոյնիսկ բարբառային որեւէ բան կարդալու, ուր մնաց Հայաստանի սահմաններէն դուրս գտնուող մեր հին հայրենիքի տարբեր նահանգներու հայերէնով: Մենք կը հասկնա՞նք, որ նոյնիսկ մեր գրական հայերէնը, մեր ոսկեղենիկ եւ մաքուր, հզօր հայերէնը հայերու համար սկսած դառնալ խորթ բեռ մը, երբ գրագէտ ու մաքուր հայերէն խօսող երեխան ծաղրի կ’ենթարկուի: Մենք կը հասկնա՞նք, թէ ինչ հրէշաւոր ռումբ կը զետեղենք մեր երեխաներու կեանքին մէջ, երբ անոնց կ’արտօնենք առանց փորձառութիւն կուտակելու շփուիլ ամէն տեսակ տեղեկութեան հետ ու կը համարենք, թէ ինչ որ չէ սորված դպրոցին մէջ, թող ամբողջացնէ անձնական ուսուցիչին մօտ:

Իսկ ո՞վ այդ աշակերտին կեանքի դասերը պիտի սորվեցնէ: Ո՞ր կրկնուսոյցը անոր պիտի սորվեցնէ կեանքի բարդ ճանապարհը: Մի՞թէ մենք այնքան անհոգ ենք, որ կրնանք մենք մեզի թոյլ տալ «անտէր» ձգելու աշակերտ-երեխան ու համարել, որ քանի դպրոց կայ, ուրեմն դպրոցն ալ պատասխանատու է աշակերտին համար: Մի՞թէ մենք կը բաւարարուինք այն թուանշաններով, որ աշակերտ-երեխան տուն կը բերէ: Մեզ կը բաւարարէ՞ այդ: Իսկ իրե՞ն: Ուրեմն մենք կրնանք երրրորդ դասարանի աշակերտը մեղադրել, որ գրեթէ գրել-կարդալ չի գիտեր: Արդեօք կրնա՞նք զինք պարզապէս բութ համարել, մեղադրել ուսուցիչը, իսկ յետոյ՝ անձնական ուսուցիչին ըսենք, թէ «դրամ կը վճարենք, ուրեմն թող այնպէս ընէ, որ երեխան վաղը դպրոցին մէջ բարձր նիշ բերէ»:

Իսկ ի՞նչ հասարակութիւն պիտի յառաջանայ հազարաւոր ու տասնեակ հազարաւոր այդ աշակերտներէն, որոնք միշտ պիտի վազեն այլոց փորձառութեան ետեւէն եւ պիտի փորձեն ձեւով մը ստանալ պաշտօնական վկայականը եւ ձեւով մը տեղաւորուիլ սահմանուած «չափանիշերուն» մէջ:

Մենք կրնանք մեղադրել դպրոցը, ուսուցիչը, կրկնուսոյցը, անձնական ուսուցիչը, պետութիւնը, որ քիչ աշխատավարձ կու տայ, կրթական ծրագիրներ պատրաստողները, որոնք կտրուած են իրականութենէն, ծնողները, որոնք անտարբեր են․․․բայց կը հասկնանք, որ այդ ընդամէնը անվերջանալի շղթայ մըն է, ուր մեղաւոր-անմեղի փնտռտուքով տարիներ կը կորսնցնենք, իսկ այդ միջոցին, աշակերտը կը դառնայ մեր փորձերուն, անտարբերութեան, ագահութեան ու անհեռատեսութեան զոհը:

Աւելին, ապշեցուցիչ է մայրաքաղաքին մէջ անվերջ պտըտող գրական խմբակներու, փառատօններու, մրցանակներու եւ նմանատիպ այլ երեւոյթներու շքերթը: Որո՞ւ համար կը գրէք, որո՞նք են ձեր ընթերցողները, որո՞նք են ձեր քննադատները: Ո՞վ պիտի կարդայ ձեզ վաղը, երբ այսօր նոյնիսկ կը դժուարանան մէկ էջ պատմութիւն կարդալու, իսկ ուսանողը կը դժուարանայ իր իսկ դասերը սորվելու: Դուք որո՞ւ համար կը գրէք եւ կը հառաչէք. ձեր ընկերներո՞ւն թէ՞ կողմնակիցներուն: Չնչին փոքրամասնութեա՞ն մը: Դուք, որ իբրեւ թէ կը կարեւորէք մարդն ու անոր աշխարհը եւ յոյզերը եւ կը բողոքէք, որ ձեզի լաւ չեն հասկնար, արդեօք գէթ մէկ անգամ փորձա՞ծ էք դուք ձեզի հասկնալ, թէ ինչո՞ւ եւ ինչպէ՞ս երեխաները կայուն քայերով կը կորսնցնեն իրենց յարգանքն ու սէրը կրթութեան, պատմութեան, գրականութեան նկատմամբ ու միաժամանակ կը կորսնցնեն սորվելու եզակի հնարաւորութիւնը: Անոնք որ նոյնիսկ Վարուժան, Սիամանթօ չեն կարդար (Ալիշանի ու ըսենք Վահէ Հայկի մասին խօսիլն աւելորդ է) ինչպէ՞ս ձեզի պիտի կարդան: Չըլլայ թէ դուք ուրախ էք, որ մակարդակը երթարով կ’իջնէ ու այլեւս մրցակից չէք ունենար:

Աշակերտները այլասերելով մենք անոնցմէ կը պատրաստենք լարուած ռումբեր, որոնք պիտի պայթեցնեն մեր իրականութեան կեղծիքը: Ապագային անոնք պիտի չունենան վճարովի դայեակներ ու երբ անգամ մը եւս հայոց պետութեան ապագայ ղեկավարները տապալին, պէտք է յիշել որ այդ լրջադէմ մարդուն մէջ տակաւին նստած է յանուն թուանշանի տառապող, կրկնուսոյցը կրկնող ու թղթաբանութեան զոհ դարձած փոքրիկ անուշադիր աշակերտը, որ սորվեցաւ միայն մէկ բան՝ խուսափիլ եւ կրկնել: 

Անհամբեր ամիսներ էին մինչեւ Արարատ լեռան գագաթը հասնելու Լուսի Մանկասարեանի փայփայած երազը իրականութիւն կը դառնար: Այս նպատակով, Լուսի կապ հաստատած էր Ռուբէն Ճամպազեանի եւ իր սիրալիր կնոջ Արազին հետ, որոնք արդէն Արարատ լեռան գագաթը նուաճած էին: Անոնք իրենց փորձառութեան մանրամասնութիւնները կը փոխանցէին Լուսիին, յատկապէս Արազը՝ յստակ ու մանրակրկիտ խորհուրդներով եւ իր գոյքերէն մաս մը Լուսիին տալով: Անգնահատելի էր Արազին ու Ռուբէնին  անշահախնդիր վերաբերումը:

Լուսի Մանկասարեան, 17 տարիէ ի վեր, որպէս 4-րդ դասարանի արեւմտահայերէն լեզուի ուսուցչուհի կը պաշտօնավարէ Թորոնթոյի Ս. Սահակ եւ Ս. Մեսրոպ ազգային շաբաթօրեայ վարժարանին մէջ՝ Թորոնթոյի ամենահին հայալեզու դպրոցը, հիմնուած 1956-ին՝ Սուրբ Երրորդութիւն Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցւոյ հովանաւորութեամբ։ Լուսին Հալէպի ազգային Հայկազեան վարժարանի եւ Քարէն Եփփէ ճեմարանի շրջանաւարտ է: Աւարտած է Հալէպի համալսարանի անգլերէն լեզուի բաժանմունքը:

Վերջապէս կը հասնի Արարատի գագաթը բարձրանալու ուղեւորութեան օրը:

Արշաւը կը սկսի 7 օգոստոս 2024-ին վաղ առաւօտեան ժամը 4:30-ին. 18 Արարատ լեռ մագլցողներ հաւաքուած էին Երեւանի հրապարակը Armenian Geographic կազմակերպութեան անձնակազմին հետ: 

Լուսիին կը միանամ Երեւանի մէջ եւ մեկնումի օրը ես ալ կը ծանօթանամ մնացեալ մասնակիցներուն: Պայուսակները կը տեղաւորուին հանրակառքին մէջ եւ խումբը ճամբայ կ’ելլէ դէպէ…Արարատ:

Ձգենք որ Լուսին ինք պատմէ իր երազին իրականացման մանրամասնութիւնները:

«Միշտ ցանկութիւնը ունէի Արարատ լեռ բարձրանալու, բայց ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս իրականացնել զայն: Քրոջս՝ Շաքէին հետ համադրելով ճամբորդութեան թուականները, որոշեցի ամռան արձակուրդիս երթալ Տուպայ եւ Հայաստան:

«Մինչ այդ, 18 օգոստոս 2023-էն սկսած էի կապ հաստատել Armenian Geographic կազմակերպութեան հետ եւ հետաքրքրուիլ 2024-ին ծրագրուած ուղեւորութեանց թուականներուն մասին: 23 հոկտեմբեր  2023-ին տուի որոշումս եւ արձանագրուեցայ 7-էն 13 օգոստոս 2024-ին նախատեսուած արշաւին:

«Իմանլով որ Թորոնթոյէն Ռուբէն Ճամպազեանն ու կինը՝ Արազը արդէն բարձրացած էին Արարատ լեռ, ուզեցի իրենց փորձառութենէն օգտուիլ, եւ այդպէս ալ եղաւ՝ նախ հեռակայ, ապա Երեւանի մէջ անոնց հետ ունեցայ հանդիպումներ եւ խորհրդակցութիւններ:

«Արդեօ՞ք պատրաստ էի Արարատ հսկայ լեռը բարձրանալու: Սովորական առօրեայ մարզանքներ կ’ընեմ, բայց միթէ բաւարա՞ր էին:

«Սկսայ մագլցելու յատուկ գոյքերը ապահովելու աշխատանքին:  Մինչ այդ քրոջս ամուսինէն՝ Մարքէն նուէր ստացած էի ուսապարկ մը (Hiking Bag), որ կարծես իրականութեան դէմ յանդիման դրաւ զիս…ու հիմա ալ կը ծիծաղիմ…ահա՛ Լուսի, միտքդ փոխելու կամ հրաժարելու առիթ չմնաց..:

«Ամռան արձակուրդս սկսաւ եւ Յուլիս 9-ին մեկնեցայ Տուպայ, ապա Կիպրոս: Ինչպէս միշտ հաճելի եւ յիշատակելի  պտոյտներով լեցուն օրագիր ունենալով: Նոյն ժամանակ,  միտքերով կը թռչէի Արարատ լեռան գագաթը հասնելու հարցական մտմտուքներով:

«Օգոստոս 2-ին արդէն Հայաստան էի: Անհամբեր էի յաւելեալ մանրամասնութիւններ իմանալու Արազէն եւ Ռուբենէն: Հանդիպումը սիրալիր էր անկասկած: Արազ մեծ սիրով փոխ տուաւ որոշ առարկաներ, որոնց մասին նախօրոք համաձայնած էինք: Բնականաբար, Արարատ բարձրանալու համար անհրաժեշտ է ունենալ ճիշդ հանդերձանքը, գերշնչող նիւթերէ պատրաստուած յատուկ շապիկ, տաբատ, արշաւային կօշիկ եւ այլն, ու քիչ մըն ալ  արշաւային փորձ: https://www.armgeo.am/everything-about-hiking/

«7 Օգոստոսին, ամբողջ գիշեր գրեթէ չեմ քնացած. արթնցայ առաւօտեան ժամը 2-ը քիչ անց պայուսակներու վերջնական կարգադրութիւնները ընելու՝ անշուշտ քրոջս Շաքէին օգնութեամբ: Դուրս եկանք ու քալեցինք դէպի Երեւանի հրապարակ ժամը առաւօտեան 3:40-ին՝ ուսապարկը շալկած: Հասանք Երեւանի հրապարակը, որ մեր հաւաքման վայրն էր,  ծանօթացանք խումբին, որ կը բաղկանար 18 հոգիէ:

Օր առաջին, 7 օգոստոս

«Երեւանի հրապարակէն հանրակառքը շարժեցաւ առաւօտեան Ժամը 4:30-ին: 7:40-ին հասանք Վրաստանի սահման, ապա ժամը 9 քիչ անց ուղղուեցանք դէպի թրքական սահման: Անցանք Կարզախ գիւղ[1] Ջավախք, Ախալքալաք եւ մտանք Արեւմտեան Հայաստան: Նշենք որ Կարզախի մէջ ծնած է աշուղ Ջիվանին (Սերոբ Ստեփան Բենկոյեան): Այցելեցինք Ծովակ Հիւսիսօ լիճը, որ կը գտնուի Արտահան նահանգին մէջ[2]

«13:30-ին հասանք 1001 եկեղեցիներու ԱՆԻ քաղաքը. երկար շրջեցանք Բագրատունեաց մայրաքաղաքին մէջ: 

«Ժամը 15:00 անց ուղղուեցանք դէպի  Պայազիտ կամ Արշակաւան[3] քաղաքը, Արեւմտեան Հայաստանի Արարատի նահանգին մէջ։ Կը գտնուի Մասիսէն հարաւ-արեւմուտք, Ծաղկանց լեռներու Թոնդրակ լերան հիւսիսային լանջերուն։ Հասանք DOĞUŞ HOTEL ժամը 16:45-ին: Սենեակին մէջ երեք հոգի էինք: Ուրախ-ուրախ կազդուրուեցանք, որմէ ետք, ըստ նախատեսուած ծրագրին, խումբին հետ միասին ընթրեցինք պանդոկէն դուրս: Այդ գիշեր քնացանք պանդոկ:

Օր երկրորդ, 8 օգոստոս, 4-5 ժամ մագլցում 3200 մեթր

«ժամը 7-ին նախաճաշ, իսկ ժամը 9-ին մեկնեցանք հանրակառքով եւ 1 ժամէն Արարատի լանջը, որ կը գտնուի ծովու մակերեսէն 2200 մեթր բարձրութեան վրայ:

«Այլեւս կատակ չէր, լրջօրէն պէտք էր հետեւիլ: Սկսանք բարձրանալ, բաւական դժուար, դադարներ առնելով եւ շուրջ 4–5 ժամէն հասանք 3200 մեթր բարձրութեան՝ մեր առաջին վրաններու կեդրոնը: Իսկ, մեր խոշոր ու ծանր պայուսակները բեռցուեցան ձիերով եւ բերուեցան մեր վրանները:

«Ամբողջ գեշերը չկրցայ քնանալ՝ վախնալով, որ պիտի չկարենամ հասնիլ Արարատի գագաթը:

«Արշաւին մասնակից ընկերուհիի մը հետ յաճախ կը կրկնէինք.- ի՞նչ խենթութիւն ըրինք ու որոշեցինք լեռ բարձրանալ…այսքան տանջանք քաշելո՞ւ… անշուշտ հիմա կը ծիծաղիմ յիշելով մեր այդ զրոյցը:

Օր երրորդ, 9 օգոստոսի առաւօտ, 4 ժամ մագլցում դէպի 4200 մեթր

«Արթնցայ ժամը 5-ին: Ժամը 8-ին՝ նախաճաշ եւ ժամը 9-ին սկսանք շարունակել դէպի երկրորդ վրաններուն կեդրոնը, 4200 մեթր բարձրութեան վրայ:

«Շատ մեծ դժուարութեամբ վերջապէս հասանք 4200 մեթր բարձրութեան, մօտաւորապէս ժամը 13:30-ին: Սաստիկ հով, մշուշ եւ վրաններուն վայրը՝ քարքարոտ: Առաջին վրաններուն կեդրոնը կոչեցինք «5 աստղանի պանդոկ, քանի wi-fi կար»՝ բաղդատելով երկրորդին:

«Ըսեմ որ երկու վրաններու կեդրոնները կային նաեւ ճաշելու յատուկ մեծ վրաններ, ուր խումբը կը հաւաքուէր համտեսելու քիւրտ խոհարար Մահմուտին պատրաստած ճաշերը: Ինծի համար ալ յատուկ ոսպով ապուր պատրաստեց. շատ համով էր:

Օր Չորրորդ, 10 օգոստոս, 1000 մեթր մագլցում դէպի Արարատի գագաթ

«9 օգոստոս 2024-ի կէս գիշերէն ետք, 10 օգոստոսի լուսաբացէն առաջ սկսանք բարձրանալ վերջին 1000 մեթրը դէպի Արարատ լեռան գագաթը: Մեր գլուխներուն վրայ դրած լոյսերով սկսանք կամաց- կամաց բարձրանալ: Ահռելի: Ես քիչ ըսեմ, դուք շատ հասկցէք, քարքարոտ եւ ծայր աստիճան չափազանց դժուար էր ճանապարհը: Օգոստոս 10-ի արեւածագին արդէն Մասիսը երեւցաւ:

«Վերջին 300-400 մեթրը մնացած էր, երբ սկսայ յուսահատիլ, թէ պիտի չկարենամ շարունակել. ոտքերս թուլցած էին եւ ուժ չունէի նոյնիսկ կէս քայլ առնելու: Ահռելի էին մարմնիս ցաւերը, բայց ցանկութիւնս աւելի զօրաւոր էր: Խումբիս անդամներէն ոմանք արդէն յառաջացած էին եւ գեղեցիկ էր տեսնել անոնց քայլերուն դրոշմը ձիւնածածկ Արարատ լեռան վրայ: 

«Մեր առաջնորդին քաջալերական խօսքերով եւ աղօթքներովս հասայ Արարատի գագաթը. առաւօտեան ժամը 8-էր: Ծունկի եկայ լալով թէ՛ ցաւէս եւ թէ՛ ուրախութենէս: Փռուեցայ Արարատի ձիւնին վրայ հանգիստ շունչ մը առնելով:

«35 վարկեան ետք պէտք էր իջնել դէպի 4200 բարձունքը: Անբացատրելի էին ցաւերս: Իջնելը՝ աւելի սարսափելի: Թէ քանի անգամ ինկայ…չհաշուեցի: Ի վերջոյ, հասանք 2-րդ վրաններու կեդրոնը: Շատ քիչ դադար եւ պէտք էր դարձեալ շարունակել դէպի 3200 մեթր բարձունքը:

«Ես եւ խումբին մասնակից ռուսահայ աղջիկը մտածեցինք լեռը իջնելու ուրիշ ձեւի մը մասին: Խումբի ղեկավարին հետ համաձայնեցանք, որ ձիեր վարձենք ու այդպէս ուղղուինք դէպի առաջին վրաններու կեդրոն: Պահ մը պատկերացուցէք ահռելի քարքարոտ լեռէն վար իջնել նստած ձիուն վրայ: Այո՛, որքա՜ն շատ աւելի վտանգաւոր էր զառիվայր ուղղուիլը ձիուն վրայ նստած, բայց գոնէ նստած էի ու չէի քալեր: Նստած էի, եւ մտովի ձիուն սմբակներուն իւրաքանչիւր դոփիւնին հետ կ՛աղօթէի միայն անվտանգ հասնիլ առանց թամբէն իյնալու:

Օր Հինգերորդ,  11 օգոստոս, դէպի Պայազիտ

«11 Օգոստոսին, ի վերջոյ հասանք Արարատի ստորոտը, որմէ ետք կէս ժամ ալ պէտք էր քալէինք, դարձեալ քարքարոտ ճամբաներով, մինչեւ մեզ փոխադրող ինքնաշարժներու կայանը: Վերադարձանք Պայազիտի մեր պանդոկը (DoguBayazit): 

«Հասանք պանդոկ ժամը 2-ին եւ կազդուրուելէ ետք, ժամը 5-ին ուղղուեցանք դէպի castle Ishak Pasha եւ հոնկէ ճաշարան «Արարատ»՝ ընթրիքի. հոն ստացանք նաեւ Արարատ Լեռ բարձրացած ըլլալու մեր վկայագիրները:

Օր Վեցերորդ, 12 օգոստոս, դէպի Ախթամար կղզի

«Արթնցայ առաւօտեան ժամը 5-էր: Նախաճաշէն ետք, ուղղուեցանք դէպի Վանի աւերակներն ու եկեղեցիները: Ճաշեցինք «Ախթամար» ճաշարանը եւ յետոյ նաւով շրջեցանք Վանայ լիճը, այցելեցինք Ախթամար կղզին եւ Սուրբ Խաչ եկեղեցին, կառուցուած՝ 915-921 թուականներուն, ճարտարապետ Մանուէլի կողմէ։ 1113-ին կը դառնայ Ախթամարի կաթողիկոսութեան կեդրոն, 14-րդ դարուն ունէր 2 թեմ՝ 302 եկեղեցիներով եւ 58 վանքերով։   

Օր Եօթներորդ, 13 օգոստոս, դէպի Կարս

«Արթնցայ առաւօտեան ժամը 5-ը անց. նախաճաշ եւ ճամբայ ելանք դէպի Կարս քաղաքը: Պտըտեցանք քաղաքը, ապա սկսաւ վերադարձի մեր ուղեւորութիւնը: Հայկական երգերով հասանք Վրաստան – Հայաստան սահմանը, զոր կտրեցինք ժամը 20:07-ին: Երեւան հասանք ժամը արդէն 12 էր, կէս գիշեր:

«Այդ օրերէն ասդին, նոյնիսկ հիմա Թորոնթոյի մէջ, ուր արդէն սովորական աշխատանքիս անցած եմ՝Արարատի նկարները դիտելով հարց կու տամ զարմացկոտ. հո՞ն էի…Արարատի գագա՞թը…»

[1] Կարծախ կամ Կարզախ, հայաբնակ գիւղ մը Ջավախքի մէջ, Վրաստանի Սամցխե մարզի Ախալքալաքի շրջանը: Ախալքալաք քաղաքէն 29 քմ հարաւ-արեւելք, Խոզապին լիճէն արեւմուտք։ Կը գտնուի ծովի մակերեսէն 1860 մեթր բարձրութեան վրայ։

[2] Հայկական լեռնաշխարհին մէջ մեծ տարածում ունին լավային արգելափակման լիճերը, որոնց մեծագոյնը ու ամենէն խորունկը Ծովակ Հիւսիսոն է։ Կը գտնուի հայկական լեռնաշխարհի հիւսիսը: Մակերեսը՝ 84 քառ. քմ.: Կը գտնուի ծովու մակերեսէն 1959 մեթր բարձրութեան վրայ: Առաւելագոյն խորութիւնը 42 մեթր է: Նախապէս եղած է խոր հովիտ մը, որ հետագային փակուած է լավային պատուարով: Ջուրը քաղցրահամ է: Լիճէն դուրս կու գայ  Չըլդըր գետը, որ ձմեռը կը սառի:

[3] Երեւանէն Պայազիտ կամ Արշակաւան քաղաքի հեռաւորութիւնը 533.5 քմ. էր, զոր կտրեցինք 7 ժամ 20 վայրկեանէն:

Դիմատետրի յատկութիւններէն մէկը նաեւ այն է, որ երբեմն դիմացդ կ’ելլեն մեծերու խօսքերէն հետաքրքրական մէջբերումներ: Այս ծիրէն ներս, վերջերս հանդիպեցանք 20-րդ դարու մեծագոյն գրողներէն՝ չեխ ծագումով Ֆրանց Քաֆքայի հետեւեալ խօսքին. «One idiot is one idiot. Two idiots are two idiots. Ten thousand idiots are a political party»:  Բառացի թարգմանութեամբ, «մէկ տխմարը հաւասար է մէկ տխմարի, երկու տխմարը հաւասար է երկու տխմարի, տասը հազար տխմարը քաղաքական կուսակցութիւն մըն է»: Քաֆքայի այս խօսքը կրնայ անարգական ու լկտի թուիլ, բայց՝ արդեօ՞ք:

Մեր կարծիքով, Քաֆքայի այս նշումը աւելի կը վերաբերի հաւաքական տգիտութեան ու անոր վնասներուն: Երբ անհատներ չեն կրնար քննականօրէն մտածել կամ կը յանձնուին մոլորեցնող ու ապակողմնորոշիչ տեղեկութիւններու, թելադրանքներու, հասարակութեան մը հաւաքական որոշումներն ու վարքագիծը կրնան աննախատեսելի հետեւանքներ ունենալ: Այլ խօսքով, նոյնիսկ մեծամասնութեան մը կողմէ ընդունուած կարծիքներ եւ ընտրանքներ երբեմն կրնան սխալ դուրս գալ, յատկապէս, երբ աւելի առաջնորդուած են զգացումներով, քան տրամաբանութեամբ:

Ժամանակակից ընկերութեան մեծագոյն վտանգներէն մէկը կը հանդիսանայ հռետորական (արդի populism-ը մեծապէս կ’առնչուի հռետորաբանութեան) շարժումներու աճը (Հիթլէրի եւ Մուսոլինիի օրերէն սկսեալ), ուր գրաւչութիւն վայելող ազդեցիկ անձնաւորութիւններ աւելի կը փորձեն խօսիլ զանգուածներու յոյզերուն ու վախերուն, քան մտքին: Նման անձեր պարզ լուծումներ կ’առաջադրեն բարդ խնդիրներու, եւ անոնց գրաւչութիւնը կրնայ ձիւնակոյտի նման աճիլ եւ վերածուիլ զանգուածային շարժումի: Նման պարագաներու, խմբային միօրինակ մտածողութիւնը կը դառնայ տիրական, ուր անկախ կամ հարցադրող միտքը ընդհանրապէս բացակայ է: Հոս է որ յատկապէս տեղին կը դառնայ Քաֆքայի նախազգուշացումը: Խմբային միօրինակ մտածողութիւնը, որ համազօր է հաւաքական տգիտութեան, եւ անոր վրայ կառուցուած զանգուածային շարժումը՝ յաճախ կործանարար հետեւանքներ կ’ունենայ:

Պատմութենէն կրնանք նման շարժումներու բազմաթիւ օրինակներ քաղել, երբ զանգուածներ՝ երեւութապէս միացած ազնուական նպատակի մը շուրջ, փորձանք դարձած են մարդկութեան: Ծայրայեղական գաղափարախօսութիւններու աճը, սնուցուած փրոփականտով եւ անվերահսկելի ոգեշնչութեամբ, ցոյց կու տայ, թէ որքան արագ կարելի է հրաժարիլ տրամաբանութենէ, երբ մարդիկ կը համախմբուին հռետորաբան գործիչի մը կամ ենթադրեալ դատի մը շուրջ: Օրինակներ են Սթալինն ու խորհրդային համայնավարութիւնը, նացի Գերմանիան եւ Ատոլֆ Հիթլերի ազգայնամոլութիւնը, Մաօ Ցէ Թունկն ու Չինաստանի մշակութային յեղափոխութիւնը, որոնք համատարած հալածանքներու եւ միլիոնաւոր մարդոց մահուան պատճառ դարձած են, որովհետեւ մարդիկ որոշած են հրաժարիլ բանականութենէ եւ տրամաբանութենէ: Ամբոխային տրամաբանութեան պատճառած աւելի նոր ողբերգութիւններու շարքին կարելի է նշել Ռուանտայի ցեղասպանութիւնը, որ նոյնպէս սնուցուած էր ուղեղալուացքով, «Տաէշ»ի ծնունդն ու վերելքը, որ կ’օգտագործէր ընկերային ցանցերը ծայրայեղական գաղափարախօսութիւն տարածելու նպատակով, տակաւին՝ Ռոհինկաներու ճգնաժամը Միանմարի մէջ, որ դրդուած է ազգայնական հռետորաբանութեամբ: Նոյնիսկ 2021-ին, Միացեալ Նահանգներու մէջ Թրամփի համակիրներուն Քափիթըլ Հիլ գրոհը ցոյց կու տայ, թէ ինչպէ՛ս ապատեղեկատուութիւնը եւ կոյր կուսակցականութիւնը կրնան վտանգաւոր հետեւանքներ ունենալ:

Քաֆքայի մէջբերումը նաեւ կ’ընդգծէ անհատին պատասխանատուութիւնը հասարակութեան մէջ: Դիւրին է անտեսել անհատին դերը ընկերային նորմերու կամ որոշումներու ձեւաւորման մէջ՝ պատճառաբանելով, որ մէկ ձայնը կամ կարծիքը ի՞նչ կրնայ փոխել: Բայց երբ հազարաւոր անհատներ որդեգրեն ինքնավար մտածելու եղանակը, անոնք միասնաբար կը ստեղծեն հզօր ուժ մը որ, որ կրնայ նոյնիսկ ձեւաւորել հաւաքականութեան մը, մշակոյթի մը կամ նոյնիսկ ազգի մը արժէքային համակարգը: Ամէն պարագայի, ներդաշնակ հաւաքականութիւն մը կը ձեւաւորուի ոչ թէ կոյր համակերպութեամբ կամ հռետորական ​​մղումներով, այլ գիտակից, ինքնավար մտածող անհատներու կամաւոր համագործակցութեամբ, որոնք կը բաժնեն ընդհանուր արժէքները, բայց միաժամանակ կը յարգեն միմեանց մտքի ազատութիւնը: Ամբոխային միտումներով առաջնորդուելու փոխարէն, անհատները որոշումներ կը կայացնեն հիմնուելով անձնական պատասխանատուութեան, քննական ​​մտածողութեան եւ փոխադարձ յարգանքի յանձնառութեան վրայ: Այսպիսով կը յառաջանայ հասարակութիւն մը, ուր ընդունուած է կարծիքներու բազմազանութիւնը, եւ համակարգը կը պահպանուի համաձայնուած օրէնքներու եւ բարոյական սկզբունքներու միջոցով, որոնք կը պաշտպանեն անհատին իրաւունքները՝ միաժամանակ խթանելով համագործակցութիւնն ու ներդաշնակութիւնը:

Ապատեղեկատուութեան եւ անուանարկումի նպատակով ստեղծուած ընկերային ցանցերու տխրահռչակ «մութ սենեակներու» այս դարաշրջանին, աւելի քան երբեք կարեւոր է ճշգրիտ տեղեկութեան որոնումը՝ քննական ու հարցադրող մօտեցումներով: Այս պարագային կարեւոր է անհատական ճիգը եւ նոյնիսկ սեփական համոզումները հարցականի տակ առնելու պատրաստակամութիւնը: Եւ այս միակ միջոցն է՝ կանխելու հաւաքական տգիտութեան վրայ կառուցուած շարժումներու կամ արեւելումներու ձեւաւորումը:

Ակնարկուած տգիտութիւնը անպայմանօրէն չի վերաբերիր ուսման պակասի կամ բացակայութեան: Ան կրնայ նաեւ յառաջանալ իբրեւ կոյր կուսակցականութիւն եւ ընկերային ճնշումի գործիք մը՝ կեղծ տեղեկութիւններու եւ հինցած գաղափարներու վրայ հիմնուած հաւաքական մտածողութիւն մը ստեղծելու միտումով: Երբ մարդիկ կը հետեւին հոսանքի մը պարզապէս այն պատճառով, որ ան ժողովրդականութիւն կը վայելէ կամ ընկերայնօրէն յարմարաւէտ է, անոնք նպաստած կ’ըլլան վտանգաւոր ենթահողի մը ստեղծման, ուր տգիտութիւնը կրնայ ծաղկիլ եւ տարածուիլ:

Կրթութիւնն ու դասիարակութիւնը առանցքային դեր կը խաղան գիտակից հաւաքականութեան մը գոյացման մէջ: Ընթերցասիրութիւնը, սորվելու եւ քննական միտք յառաջացնող գրականութեամբ զբաղելու մշակոյթի մը ստեղծումն ու անոր սատարումը կը նպաստեն անկախ եւ ինքնուրոյն մտածելու ունակութեան զարգացման: Այս ձեւով, մարդիկ հնարաւորութիւն կ’ունենան տեսնելու ամբոխային հռետորաբանութենէն անդին եւ անդրադառնլու զիրենք մոլորեցնող ճիգի մը առկայութեան:

Քաֆքայի խօսքերը մեզի կը յուշեն, որ հասարակութիւն մը որքա՛ն կրնայ փխրուն ըլլալ եւ որքա՛ն կարեւոր է ​​զգօնութիւնը: Բաւարար չէ պարզապէս մասնակից դառնալ ընկերային կամ մշակութային խօսոյթին, այլ՝ անոր մասնակցիլ գիտակցօրէն եւ քննականօրէն: Իբրեւ հաւաքականութեան մը անդամներ, մեր պատասխանատուութիւնն է երաշխաւորել, որ մեր հաւաքական արարքներն ու որոշումները աւելի դրսեւորեն իմաստութիւն եւ տրամաբանութիւն, քան տգիտութիւն ու հռետորաբանութիւն: Ի վերջոյ, որեւէ հաւաքականութեան մը ուժը ոչ թէ հաւաքական կեանքին մասնակցողներու քանակին, այլ անոնց կատարած ընտրանքներուն եւ մասնակցութեան եղանակի որակին մէջ կը կայանայ:

Լիբանան, Գանատա, Միացեալ Նահանգներ, Շուէտ, Պելճիքա եւ Յունաստան ապրող շրջանաւարտները կը գրեն:

Լիբանան

Սոնա Մանասէրեան: Ծնած եմ Հալէպ, 19 ապրիլ 1969-ին: Արմատներով՝ պուրսացի: 1981-ին աւարտած եմ  6-րդ դասարանը Բեթէլ վարժարանին, որմէ ետք ուսումս շարունակած եմ աղջկանց «Տիմաշք» եւ Զաքի Արսուզի դպրոցը մինչեւ պաքալորիա, որմէ ետք սակայն համալսարան չեմ կրցած յաճախել: Ընտանեօք տեղափոխուած ենք Լիբանան: Ամուսնացած եմ եւ ունիմ 2 զաւակ՝ Հրակ եւ Վանա: Շնորհիւ Բէթէլի իմ նուիրական ուսուցիչ-ուսուցչուհիներուս, եղած եմ հայասէր, քրիստոնեայ մայր: Բեթէլի անմոռաց յիշատակներէս են մեր ամէնօրեայ առաւօտեան պաշտամունքը, որուն աւարտին մենք կը շարուէինք ու կը բարձրանայինք մեր դասարանները: Կը յիշեմ պրն. Վարդանը իր խիստ նկարագրով, անոր հայերէնի դասաւանդումը եւ երբեմն ալ դասարանին մէջ բարձրաձայն երգելը:

Գանատա

Թամար Այվազեան: Ծնած եմ Հալէպի, արմատներով՝ մարաշցի: Ամուսնացած եմ եւ ունիմ 19 տարեկան աղջիկ մը: 1981-ին, աւարտելէ ետք Բեթէլ վարժարանը, կեանքի պայմաններու բերումով, ապրած եմ Քուէյթ եւ աշխատած Քուէյթի հայկական դպրոցին մէջ իբրեւ մանկապարտէզի ուսուցչուհի եւ նոյն ատեն «Ռանանշ» ընկերութեան մէջ՝ որպէս տիզայնըր, ձեւաւորող եւ վերակացու հարսանեկան հագուստերու: Հալէպ վերադարձիս, Բեթէլ վարժարանին մէջ աշխատած եմ օթաքարի հսկիչ եւ 5-րդ դասարանի օգնական ուսուցչուհի եւ նոյն ատեն, այլ տեղ մը աշխատած եմ հանդէսի եւ գրասենեակի գործերով: Սուրիոյ պատերազմին պատճառով փոխադրուեցանք Լիբանան, ապա՝ Գանատա: Հիմա կ’ապրիմ Սէն Ճոնզ Նիւֆոնտլանտ քաղաքին մէջ, եւ հաւատալով ուսումի անսահմանութեան՝ կը յաճախեմ հիւանդապահութեան դպրոց մը ու կը հետեւիմ LPN Program-PCA դասընթացքին՝ միաժամանակ շարունակելով ձեւագիտութեան եւ կարի աշխատանքներս: 1981-ի խմբակը լեցուն է անմեղ յիշատակներով՝ մեր չարաճիճութիւններով, բայց Աստուծոյ շնորհքը կը վայելենք եւայս ալ մեծ պարգեւն է մեր Բեթէլ դպրոցի կրթութեան. առաւօտեան պաշտամունքներու դերը մեր մեծ է մեր կեանքին մէջ: Ինչպէս շատեր, ես ալ ուրախ ու վատ յիշատակներ ունիմ: Օրինակ, ուսուցիչ մը կար, որուն շուքէն կը վախնայի: Կային նաեւ ուսուցչուհիներ, որոնց շատ կը սիրէի: Անցեալի յիշողութիւնները երկարապատում են, անցնինք դէպի առաջ, ապրինք՝ այսօրը: Շնորհակալութիւն սիրելիներ:

Միացեալ Նահանգներ

Նորա Մինասեան: Ընտանիքս, հարազատներ ու մօտիկ բարեկամներ զիս կը ճանչնան որպէս Նուշիկ։ Հայրս նիկտեցի է, իսկ մայրս բնիկ մարաշցի։ 1981-ին, հայ աւետարանական Բեթէլ վարժարանի նախակրթարանէն շրջանաւարտ եղած եմ։ 1988-ին, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ փոխադրուեցայ ուսման համար։ Լավերն համալսարանէն շրջանաւարտ եղած եմ համակարգչային գիտութեան եւ ճարտարապետութեան մէջ։ Ապա ստացած եմ Մագիստրոսի կոչումը խորհրդատուական հոգեբանութեան մէջ։ Սիլիգոնեան Հովիտին (Silicon Valley) մէջ երկար տարիներ աշխատած եմ որպէս ծրագրային որակի ապահովման ճարտարագէտ։ Երեք տարի մասնագիտանալէ ետք Ուոլտորֆեան մանկավարժական դասընթացքներուն մէջ, յաճախեցի Քրիստոնէական Համայնքի Աստուածաբանական ճեմարանը, որմէ ետք Պերլինի մէջ ձեռնադրուեցայ որպէս քահանայ՝ 2009-ին։ Ներկայիս կ՚ապրիմ ու կը ծառայեմ Գալիֆորնիոյ մայրաքաղաքին՝ Սագրամէնթոյի մօտ ՖէյրՕգս շրջանին մէջ։ Լաւագոյն յիշատակներէն մին այն է, որ իւրաքանչիւր դպրոցական օր կը սկսէր եկեղեցիին մէջ Տէրունական աղօթքով, ու կը շարունակուէր աղօթելով եւ երգեր ու սաղմոսներ սորվելով։ Սաղմոս 23-ը իմ նախասիրած սաղմոսն է։ Այս աղօթքն ու սաղմոսը ուղեկիցներս եղան կեանքի լաւ ու դժուար վիճակներուն։ Դպրոցը մեր մէջ ստեղծեց այն պարարտ հողը, ուր մեր ուսուցիչները մեր մէջ ցանեցին հաւատքի հունտեր, ինչպէս նաեւ՝ ուսման հանդէպ սէր նոյնիսկ այդ փոքր տարիքէն, որ ծիլ տուաւ, աճեցաւ ու ծաղկեցաւ տարիներու ընթացքին։ Իսկապէս սրտի մեծ ուրախութիւն է երկար տարիներ ետք, դասընկերներս գտնել եւ իսկապէս տեսնել ու զգալ այդ մանկական տարիներու անարատ անմեղութիւնը ամէն մէկուն ձայնին ընդմէջէն։ Երախտապարտ եմ կրկին զիրար գտնելու այս առիթին (հրաշալի վերամիացումին համար) եւ անհամբեր եմ ու յոյսով, որ աւելի առիթը կ՚ունենամ ճանչնալու աշխարհի մէջ տարածուած դասընկերներս։ Բեթէլ վարժարանը փոքրիկ արեւի նման է, որ իր աշակերտները ղրկած է ճառագայթներու նման ամենուրէք լոյս ու սէր տարածելու մարդկութեան։

Մկօ Պետրոսեան: Ծնած եմ Հալէպ, 25 յունիս 1966-ին: Արմատներով՝ տիգրանակերտցի: 1981-ին աւարտած եմ Բեթէլ վարժարանը եւ 1987-ին՝ Ազգային Քարէն Եփփէ Ճեմարանը: Այժմ կ՛ապրիմ Լոս Անճելըս: Աշխատանքս՝ ուսանող եւ աշխատող Լոս Անճելըսի Սիթի Քոլէճին մէջ իբրեւ Graphic Designer: Ամուսնացած եմ, ունիմ 2 դուստր՝ 8 եւ 11 տարեկան: Նախակրթարանի օրերուն,  ունեցած եմ շատ բարի ու հայրենասէր ուսուցիչ-ուսուցչուհիներ, որոնք մեզ շատ լաւ դաստիարակեցին եւ մինչ այս այսօր, թէեւ 43 տարի անցած են Բեթէլ վարժարանը մեր աւարտելուն, ես ու դասընկերներս միշտ ու միշտ կը յիշենք մեր դաստիարակները: Կը յիշենք մեր սիրելի հայերէնի ուսուցիչը՝ պրն. Վարդան Սվաճեանը, անոր հաճելի կատակները, իմաստուն խօսքերը, երբեմն ալ անոր խստութիւնն ու պոռալը մեր վրայ, երբ կը թերանայինք դասարանային պարտականութիւններուն մէջ: Պէտք է խոստովանիլ, որ մեր Բեթէլ վարժարանի ուսուցչական կազմին ջամբած հայրենասիրական եւ հոյակապ դաստիարակութեան շնորհիւ է, որ մենք այսօր 43 երկար տարիներ յետոյ այսպէս կը վերամիաւորուինք: Սիրելի՛ դասընկերներ-դասընկերուհիներ, տեսէ՛ք, թէ որքա՛ն մեր ուսուցիչները լաւագոյն զգացումներ՝ սէր եւ միութիւն ցանած են մեր մէջ: Երախտապարտ ենք անոնց:

Մարալ Չուխատարեան-Սվաճեան: Ծնած եմ Հալէպ, Նոր Գիւղի հայահոծ շրջանը, 1968-ին, զէյթունցի արմատներով: 1998-էն ի վեր հատատուած եմ Քալիֆորնիա: Ամուսնացած էեմ Բիէռ Սվաճեանին հետ 2003 ին, եւ կազմած հայ ընտանեկան տաքուկ բոյն մը: Ունիմ երկու մանչ զաւակներ: Կ’աշխատիմ անշարժ գոյքերու վաճառքով: Թէեւ տարիներու ընթացքին, բոլորս ալ տեղափոխուելով տարբեր երկիրներ՝ փնտռեցինք մեր ապագան, հալածեցինք մեր երազները, պայքարեցանք կեանքի դժուարութիւններուն դէմ, ուրախացանք եւ լացինք միասին, սակայն մեր մանկութեան անմեղ յուշերը մնացին անխախտ եւ արմատացած մեր մտքերուն ու սրտերուն մէջ: Ահա մեծագոյն փաստը մեր այս խումբին կազմութիւնն է 43 տարիներ ետք: Այս պատեհ առիթով, մենք կը փափաքինք վերիշել մեր մանկութեան ու դպրոցական օրերը, պատուելու համար մեր վարժարանի տնօրէնութիւնն ու ուսուցչական կազմը, որոնք սերմանեցին մեր մէջ սէր եւ յարգանք, հայեցի եւ քրիստոնեայ դաստիարակութիւն: Յաջողութիւն բոլորիս, մեծապէս կը գնահատեմ բոլորդ:

Հայկ Մալաքեան: Ծնած եմ Հալէպ, 29 հոկտեմբեր 1968-ին: Հայրս եւ մայրս մարաշցի եղած են։ Աւարտած եմ Բեթել դպրոցը, 1981-ին: Մ. Նահանգներ հաստատուած եմ 1996-ին: Ամուսնացած եմ Սիլվա Սալիպեանի հետ, Լոս Անճելըս, 1997-ին: Ունիմ մէկ աղջիկ զաւակ՝ Ալիք (2001): Դպրոցի յուշերէն՝ օր մը հայերէնի ուսուցիչ պրն․ Վարդան Սվաճեանը դասի պահուն ինծի հարցուց.—ընտանիքիդ անդամներուն անունները տուր: Ես ալ պատասխանեցի ըսելով՝ հայրս՝ Արտաշէս, եղբայրներս՝ Ստեփան, Խաչիկ եւ Արմէն: Պրն. Վարդանը դառնալով ըսաւ.—այս ինչ պատմական յիշատակելի անուններով ընտանիքի անդամներ ունիս՝ մատնանշելով, որ ծնողներս իմաստալից հայկական անուններով անուանած են իրենց զաւակները:

Շուէտ

Արտա Իւղաբերեան-Գրիգորեան: Ծնեալ Հալէպ՝ ուրֆացի: Ներկայիս կը բնակիմ Շուէտի Uppsala քաղաքը ամուսնոյս եւ երեք զաւակներուս հետ: Աւարտած եմ Հալէպի առեւտրական  եւ երաժշտական ուսումնական հիմնարկները: Ներկայիս կ’ուսանիմ եւ կ’աշխատիմ որպէս դաշնամուրի ուսուցչուհի եւ project manager for asylum groups, ուր շուէտերէն կը սորվեցնենք երգի միջոցով: Բեթէլ դպրոցի լաւ յիշատակներէս է առաւօտեան պաշտամունքը դպրոցի եկեղեցիին մէջ, մանաւանդ սաղմոսները, որոնք մինչ այսօր փորագրուած են ուղեղիս մէջ, եւ իմ կարգիս՝ փոխանցած եմ զաւակներուս: Նաեւ՝ մեր անմեղ մանկութիւնը, խաղերը, մեր սէրը իրարու հանդէպ, որուն շնորհիւ մեր այս  խումբին անհաւատալի կազմութիւնիը 43 տարի վերջ: Այս բոլորը կը պարտինք մեր դպրոցի ուսուցչական կազմին եւ տնօրէնութեան, մանաւանդ օրիորդ Մարիէթ Սայէղին եւ տնօրէնուհի տիկին Ազնիւ Քիրիշեանին ու եւ պրն. Վարդան Սվաճեանին, որոնք մեր մէջ ցանած են միութեան եւ հայրենասիրութեան սերմերը: Վատ յիշատակներ ալ կան, բայց շատ չեն. Կարգ մը բաներ չեն մոռցուիր: Օրինակ՝ գաւազան գործածել, երբ պարտականութիւնդ չես ըրած կամ ուշացած ես դպրոցէն:

Պելճիքա

Լենա Գազանճի: Ծնած եմ 28 մարտ 1968-ին, Հալէպ: Հայրս անտիոքցի արաբախօս էր, մայրս՝ էյպէզցի հայ. անշուշտ տունը հայերէն կը խօսէինք։ Մանկապարտէզէն մինչեւ 6-րդ դասարան յաճախած եմ Բեթէլ վարժարանը եւ զայն աւարտած 1981-ին: 1996-էն ի վեր, ամուսնոյս՝ Տէր Արմէն Մելքոնեանի եւ ընտանիքիս հետ հաստատուած եմ Antwerp, Պելճիքա: 4 երեխայ ունիմ՝ 1 դուստր եւ 3 մանչ։ Աշխատած եմ պետական  նախակրթարանի մէջ որպէս քարտուղարութեան օգնական: 6 տարի՝ 2009-2015, ունեցած եւ վարած եմ սուրիական-լիբանանեան ճաշարան մը, որ ունէր երկու անուն՝ Փալմիրա եւ «Հըդ օնշխիւլտիխ ըշխաաբ» (թարգմանութիւն՝ Անմեղ ոչխար): 2013 էն ի վեր կ’աշխատիմ իբրեւ երախաներու խնամատար պետական մանկապարտեզի եւ նախակրթականի մէջ: Լաւագոյն յուշերս են դասէն առաջ եկեղեցւոյ մէջ առօրեայ Տէրունական աղօթքը, որ ինծի համար շատ տպաւորիչ էր. օրը սկսիլ աղօթքով եւ սաղմոսներով: Մենք դպրոցին մէջ սորվեցանք զիրար սիրել ու ներել եւ իրարու օգնել: Ունէինք հայերէնի բացառիկ ուսուցիչ մը, բայց յիրաւի՝ շատ խիստ: Օր մը, ընդօրինակութեան պարտականութիւն ստացանք, բայց ուրիշ մէկը գրած էր փոխարէնս: Երբ հարցաքննեց զիս, ըսի ես գրած եմ։ Պրն. Վարդանը շատ բարկացած՝ գաւազանով ափիս զարկաւ ու ըսաւ .- գիտես ինչո՞ւ զարկի։ Ըսի .- այո, որովհետեւ ես չէի գրողը։ Ըսաւ, ո՛չ, այլ որովհետեւ սուտ խօսեցար։ Ես այդ օրէն ի վեր սորվեցայ սուտ չխօսիլ: Պէտք է նաեւ ըսեմ, որ պրն. Վարդանը Հայաստանի մասին շատ գիտելիքներ կու տար: Երբ  2008-ին, Հայաստան գացի, ուր որ այցելէի՝ պրն. Վարդանը աչքիս առջեւ կը տեսնէի։ Կը յիշեմ Տիկին Վարդանուշը: Ան օր մը ինծի հարցուց մօրս ազգանունը, որովհետեւ ջարդին օրերէն ի վեր բաժնուած ու զիրար կորսնցուցած հարազատներ կը փնտռէր։ 4-րդ դասարանէն կը յիշեմ տիկին Վարդանուշը, որ կաւիճը ձեռքը գրատախտակին վրայ կը գրէր ամենօրեայ իմաստուն խօսք մը (الحكمة اليومية) եւ մինջեւ այսօր բոլորս կը յիշենք ու կը փորձենք կիրարկել այդ ոսկի իմաստուն խօսքերը։ Ես շատ ուրախ եմ, որ Բեթէլ յաճախած եմ: Շատ լաւ ուսուցիչներ ունեցեր եմ՝  օրիորդ Մարիէթը (գիտութիւն), պրն. Մարուանը (արաբերէն): Կը յիշեմ, երբ հիւանդութեան պատճառով բացակայած աշակերտներուն բարի ապաքինման մաղթանքով ու վարդերով այցելութեան կ’երթայինք ու սիրով կը փոխանցէինք բացակայած օրերու դասերը: Եւ այսօր, 43 տարի ետք, մենք վերամիացած ենք ու ամէն օր անցեալի հաճելի պահերը յիշելով՝ մեր օրը ուրախութեամբ կը լեցնենք։

Յունաստան

Ժագլին Քուլումեան: Ծնած եմ Հալէպ՝ տիարպեքիրցի։ Բեթէլ դպրոցէն ետք, ուսումս շարունակած եմ Հալէպի Կիլիկեան վարժարանի միջնակարգ տարիները։ Ապա աւարտած եմ Հալէպի պետական համալսարանի ուսուցիչներու վերապատրաստութեան հիմնարկի թուաբանութեան բաժինը։ Ուսուցչական ասպարէզով աշխատած եմ չորս տարի. երկու տարի՝ 1989-1990, դասաւանդած եմ թուաբանութիւն Աֆրինի մէջ՝ Ճալամէ գիւղը, իբրեւ ուսուցչական փորձառական պարտադիր շրջան: Իսկ, անկէ ետք՝ 1991-1992, Հալէպի արաբական مدرسة ابو بكر الرازي նախակրթարանը: Ամուսնացայ եւ 1993-ին տեղափոխուեցայ Յունաստան: Ունիմ երկու զաւակ՝ Յովիկ, 30 տարեկան, համակարգչային ծրագրաւորող, եւ Վերա՝ 27 տարեկան, ճարտարապետ-շինարար։ Երկուքն ալ յաճախած են տեղւոյն հայկական դպրոցը։ Ես յունարէնին տիրապետելէս ետք, աշխատանքի անցայ 2000-ին։ Ունինք սեփական վաճառատուն մը, ուր սուրիական, լիբանանեան եւ հայկական ապրանքներ կը ծախենք։ Շատ ուրախ եմ, որ արդէն միացած եմ իմ մանկութեան ընկերներուս, 43 տարի ետք։ Գեղեցիկ յիշատակներ ունիմ դասընկերներուս հետ, յատկապես իմ սիրելի Դանիային հետ։

 Իբրեւ եզրակացութիւն կը մէջբերեմ մեր զրոյցին մասնակից Փրոֆ. Արա Սայեղի հետագայ խօսքը.-

«Ներկայի լայնածաւալ թուային արդիական հաղորդամիջոցները, ընկերային ցանցերը շարունակական յառաջխաղացքով դասական հասարակութիւնները, ընկերութիւնները փոխակերպելու բազմազան եւ բազմօգուտ կարողութիւններ ունին։ Սփիւռքացած, երբեմն օտարացած հայ անհատներու, խմբակներու դիմաց հիմնական ցցուող մարտահրաւէրը համախմբումի կարօտն ու կարիքն է, ամրագրելու միատեղ ապրուած կեանքի եւ մանաւանդ հայ ինքնութեան մեր հաւաքական կենսապատումը, այդ ամրագրումը երաշխիքն է մեր գոյատեւութեան ամրապնդումին։

«Թող նման օգտաշատ քայլեր խրախուսիչ օրինակ դառնան այլ խմբաւորումներու համար, նոր օղակներ կազմելու, խմբաւորելու եւ հաւաքական անհրաժեշտ կապերը ամրապնդելու անյետաձգելի դիտաւորութեամբ»։

Հալէպ

Գրիգոր Մերճանեան: Ծնած եմ Հալէպ, 8 փետրուար 1967-ին: Արմատներով՝ այնթապցի: Յաճախած եմ Հալէպի Հայ աւետարանական Բեթէլ վարժարանը մանկապարտէզէն մինչեւ աւարտելս, 1981-ին: Ջանիցի անդամ ըլլալով՝ հետեւած եմ Կիրակի օրերու պաշտանմունքին եւ պատուելի Յովհաննէս Սարմազեանի կրօնի սերտողութեան ժամերուն, որոնք ինծի համար ուրախ ժամեր կ՛ըլլային: Բեթէլ դպրոցի ուսուցիչներուն շնորհիւ, լաւ դաստիարակութիւն եւ ուսում ստացած ենք: Աւարտելէ ետք, իւրաքանչիւրս շարունակեց իր կեանքի ճանապարհը՝ ընտանիք կազմելով եւ այլն: Ես ներկայիս ամուսնալուծուած եմ, զաւակ չունիմ: Նոր Սերունդ մշակութային միութեամ ակումբի սրճարանը յանձն առած եմ: Ինծի համար անհաւատալի է, որ 43 տարի ետք ես կը միանամ իմ դասընկեր-դասընկերուհիներուս: Շնորհակալութիւն:

Ռիմոն Ղազի: Ծնած եմ Հալէպ, 2 օգոստոս 1968-ին: Արմատներով՝ Տիգրանակերտցի: 1981-ին աւարտելէս ետք՝ արհեստի անցայ: Փառք Աստուծոյ լաւ տեղ հասայ: Ընտանիք կազմեցի 2000-ին. ունիմ 3 զաւակ՝ 2 մանչ եւ մէկ դուստր: Լաւ դաստիարակութիւն ստացած եմ իմ լաւ ուսուցիչներէս: Շնորհակալ եմ Բեթէլի քոյր եւ եղբայրներուս:

Թալին Ապաճեան-Պարտաքճեան: Ծնած եմ  24 Փետրուար 1969-ին, Հալէպ: Արմատներով՝ մարաշցի: Ուսանած եմ մինչեւ պրեվէ: Ամուսնացած եմ 1990-ին. ունիմ մէկ դուստր եւ մէկ տղայ: Դպրոցի օրերէս չեմ մոռնար ձիւնով խաղալս, երբ 5-րդ դասարան էի, եւ այդ տարի Հալէպ շատ ձիւն եկաւ:

Սեդա ՊալԳէորգեան: Ծնած եմ Հալէպ, 21 դեկտեմբեր 1968-ին: Արմատներով՝ այնթապցի: Բեթէլ դպրոցը աւարտելէ ետք՝ յաճախած եմ Ազգային Քարէն Եփփէ Ճեմարանը: Ընտանեկան դժուար պայմաններու բերումով չեմ կրցած շարունակել ուսումս: Ամուսնացած եմ տէր Արշակ աւագ քհնյ. Ալաճաճեանին հետ՝ կազմելով իմ տաքուկ ընտանեկան օճախս: Եղած եմ օրինակելի տիպար մայր: Ունիմ 2 աղջիկ՝ Աննա Մարիա եւ Գայանէ Ալաճաճեաններ: Բեթէլ դպրոցին մէջ ստացած եմ հայեցի դաստիարակութիւն, սորված եմ Աստուծոյ վախը, մարդու յարգանքը: Անմոռանալի են ինծի համար, երբ նախքան դասարան բարձրանալը, Աստուած կը փառաբանէինք մեր աղօթքներով: Հպարտ եմ ձեզմով իմ սիրելի դասընկեր-դասընկերուհիներ եւ ուսուցիչներ:

Լենա Սազեան – Տաղլեան: Ծնած է Հալէպ, 4 Յունիս 1969-ին։ Ան ուսանած է Հայ Աւետարանական Բեթէլ վարժարանը մինչեւ 6րդ դասարան, ապա ՀԲԸՄ-ի Լազար Նաճարեան-Գալուստ Կիւլպէնկեան կենդրոնական վարժարանը մինչեւ 12րդ դասարան։ Աւարտած է Հալէպի պետական համալասարանի տնտեսագիութեան ճիւղը ու ապա նետուած կեանքի ասպարէզ՝ դառնալով Հայ Աւետարանական Բեթել վարժարանի յարգուած ուսուցչուհիներէն մին։ Ամուսնացած է Ռաֆֆի Տաղլեանին հետ եւ դարձած մայր երկու զաւակներու՝ բժշկուհի Անժելա Տաղլեան – Ֆըրնզլեան (մանկաբուժ)  եւ բժիշկ Յակոբ Տաղլեան (ոսկրաբուժ):  Սուրիոյ պատերազմի ողջ տեւողութեան, ան չէ հեռացած Հալէպէն՝ հաւատալով , որ արդարութիւնը պիտի յաղթանակէ եւ իրեն համար սիրելի սուրիական հայրենիքը դարձեալ պիտի վերագտնէ իր երբեմնի փայլքն ու խաղաղութիւնը։ 2012-ին կը նահատակուի Տիկ. Լենայի եզբայրը՝ Մինաս Սազեանը, որուն կորուստը մեծ ցաւ ու վիշտ կը պատճառէ իրեն։ Լենան եղած է սիրուած եւ յարգուած մէկ անդամը Հալէպի հայկական համայնքին՝ միշտ մնալով հաւատարիմ ուսուցչուհի եւ նուիրեալ, սիրելի ու զոհուող մայր։ Ան երկարատեւ պայքար կը մղէ հիւանդութեան դէմ, որուն հետեւանքով ալ յաւերժօրէն կը փակէ իր աչքերը 15 Օգոստոս 2023-ին։ Հանգուցեալ Տիկին Լենայի մահուան տխուր առթիւ, Բեթել վարժարանի պատասխանատու մարմինը կը հրապարակէ կարճ մահագրական մը, զոր կը ներկայացնենք ստորեւ.

«Հայ Աւետարանական Բեթէլ երկրորդական վարժարանի տնօրէնութիւնն ու անձնակազմը կը գուժէ վաստակաշատ ուսուցչուհիներէն՝ Տիկ. Լենա Սազեան-Տաղլեանի մահը, որ պատահեցաւ 15 Օգոստսոս 2023-ի երեկոյեան։ Յանուն Սուրիոյ հայ աւետարանական համայնքի պետ Վեր. Դոկտ. Յարութիւն Սելիմեանի եւ ողջ Բեթէլի ընտանիքին, մեր խորազգաց ցաւակցութիւնները կը յայտնենք հանգուցեալի ընտանիքին եւ պարագաներուն եւ Ս. Հոգիին մխիթարութիւնը կը հայցենք»:

Մարալ Էվրէճէքեան-Քզիրեան: Ծնած եմ 10 փետրուար 1968-ին: Արմատներով՝ մարաշցի: Բեթէլ վարժարան յաճախելով ունեցած եմ ուրախ մանկութիւն՝ իմ ընկեր-ընկերուհիներով: Չեմ մոռնար դասարան չի մտած մեր եկեղեցին ու մեր տէրունական աղօթքը: 1981-ին, Բեթէլ դպրոցը աւարտելէ ետք, յաճախած եմ Հալէպի Կիլիկեան ճեմարանը: 18 տարեկանիս ամուսնացած եմ եւ ունիմ 3 զաւակ՝ 2 տղայ եւ 1 աղջիկ եւ շատ ուրախ ու տաքուկ ընտանիք: Անհաւատալի է, որ ես 43 տարիներ ետք կը միանամ Բեթէլ դպրոցի շրջանաւարտ իմ սիրելի դասընկեր-դասընկերուհիներուս:

Լուսին Գէորգ Անուշեան: Ծնած եմ Հալէպ, 14 փետրուար 1969-ին: Նախնական ուսումս՝ մանկարպարտէզէն մինեւ 3-րդ դասարան յաճախած եմ հալէպի Վարդանանց դպրոցը, ապա անցած եմ Բեթէլ վարժարան եւ հոն շրջանաւարտ եղած եմ 1981-ին: Անկէ ետք, յաճախած եմ Կիլիկեան ճեմարան մինչեւ 9-րդ դասարան եւ յաջողած, բայց ուսումս չեմ շարունակած եմ եւ լծուած գործի: Ինքնազարգացուցած եմ անձս զանազան գիտելիքներով՝ անգլերէն, վարսայարդարութիւն, կար, ձեւագիտութիւն ու նորոգութիւն եւ համակարգչի օգտագործում: Ամուսնացած եմ 22 դեկտեմբեր 2002-ին, Աբրահամ Անդրանիկ Պետրոսի հետ: Ունեցած եմ երկու դուստր՝ Արփինէ եւ Ալիսիա: Ներկայիս կ’աշխատիմ տան մէջ՝ նորոգութիւն ընելով:

 Շնորհակալ եմ Տիրոջ, որ Բեթէլ դպրոցին մէջ ստացայ կրթութիւնս, սիրեցի մայրենի լեզուն, մշակոյթս ու հարուստ գիտելիքներ ձեռք բերի Սուրբ Գիրքէն: Կը յիշեմ, որ ամէն օր դասապահէն առաջ կ’ուղղուէինք դէպի եկեղեցի՝ լսելու օրուան հոգեթով պատմուածքը եւ կարդալու սաղմոսը ապա անցնելու դասարան: Ես անձնապէս շատ հպարտ եմ, որ այս դպրոցին մէջ հայերէնը սիրած եմ, կարդալ ու գրել սորված եմ եւ մինչեւ օրս կը պահեմ իմ մայրենին:

Նորա Սապունճեան: Ծնած եմ Հալէպ, 1 Յունուար 1969-ին: Ամուսնացած չեմ: Մայրս՝ Ֆարիտա մարտինցի է, հայրս՝ Գէորգը անթապցի: Բեթէլ վարժարանէն ետք, պաքալորիա ուսումս աւարտեցի եւ աշխատեցայ Հալէպի ֆրանսական վարժարանին մէջ։ Այժմ, կ’ապրիմ տարիքոտ մօրս հետ՝ զինք խնամելով մեծ հոգատարութեամբ: Դպրոցական յիշատակներս շատ են՝ տարիներ պատմելով չի վերջանար։ Շատ բաներ սորվեցուց ինծի պրն. Վարդանը, սակայն, խիստ ըլլալուն համար չէի ուզեր մասնակցիլ հայերէնի դասերուն: Պրն. Վարդանին քաջալերանքով հայերէն դասերուն մասնակցութիւնս բերի։ Այսօր ալ իր խօսքերը կը յիշեմ երբ ըսաւ.—Աղջիկս այս քու մայր լեզուդ է եւ քեզի պէտք պիտի ըլլայ օր մը:

Մեր մանկութեան ժպիտները Բեթէլ դպրոցի պատերուն վրայ ներկայ են տակաւին։ Շատ շնորհակալ եմ Դանիային, Նուպարին ու Մկոյին, որ մեզ միացուցին այսքան երկար տարիներ ետք։ Շատ շնորհակալ եմ մեր ուսուցիչներուն եւ մեր Բեթէլ դպրոցին, ուր հայեցի իրաւ կրթութիւն։

Հայաստան

Աւետիս Օհանեան: Ծնած եմ Հալէպ, 6 յունուար 1969-ին: Քիլիսցի եմ: Հայրենադարձ եմ եւ ներկայիս կ’աշխատիմ ինքնաշարժի թեքնիք սպասարկման մէջ, Երեւան: Ամուսնացած եմ Արեւիկ Խուդիեանի հետ: Շնորհակալութիւնս կը յայտնեմ մեր ուսուցչական կազմին: Երազանքս է, որ բոլոր դասընկերներով հանդիպինք Հայաստան, հայոց աշխարհի մէջ: Սիրում եմ բոլորիդ:

Մարիա ճրճըրեան-Տէկիրմենճեան: Ծնած եմ Հալէպ, 1969-ին: Այնթապցի եմ: Բեթէլ վարժարանէն ետք շարունակած եմ ուսումս աղջկանց «Տիմաշք» դպրոցը: Դպրոցի տարիներուն, որպէս ուսանող եղած եմ տիպար եւ հոգատար իմ ընկերներուս եւ դպրոցիս հանդէպ: Ամուսնացած եմ եւ ունիմ երեք զաւակ. շատ շնորհակալ եմ Աստուծոյ, որ ինծի  պարգեւած է այսպիսի ընտանիք: Միշտ կը փորձեմ զաւակներուս հանդէպ ըլլալ հոգատար եւ ընկերային: 1 ապրիլ 2023 էն ի վեր, ընտանիքիս հետ հաստատուած եմ Հայաստան: Իբրեւ յուշ Բեթէլէն, ես մեծ սիրով կը յաճախէի դպրոց եւ տպաւորուած եմ առաւօտեան պաշտամունքներով եւ սաղմոսներով: Մեծ ընտանիք մը ունեցած եմ դպրոցին մէջ՝ ուսուցիչ եւ ուսուցչուհիներ, որոնք  մեր մէջ կը սերմանէին հոգատարութիւն, հայրենասիրութիւն եւ Աստուածավախութիւն: Տարիներ անց, ընկերային հարթակներու վրայ այսօր մենք վերստին կը միանանք՝ շնորհիւ Դանիային ստեղծած կապին:

Համեստուհի Ներսէսեան: Ծնած եմ Հալէպ, 29 հոկտեմբեր 1968-ին: Արմատներով՝ Ուրֆացի: Աւարտած եմ Հալէպի հայ աւետարանական Բեթէլ վարժարանը, 1981-ին: 1989-ին, ամուսնացած եմ Վահէ Թանկուգեանին հետ եւ ունիմ 2 մանչ եւ 1 դուստր: Տղաքս՝ 33 եւ 27 տարեկան են արդէն, իսկ աղջիկս՝ 30 տարեկան, ամուսնացած է եւ ունիմ մանչ թոռնիկ մը: 2014-ին, հաստատուած եմ Հայաստան: Կ’ապրիմ Երեւան եւ ունիմ իմ կայուն աշխատանքը՝ հրուշակեղէն «Patisserie Hamy’s Sweet»-ը:  Բեթէլ դպրոցի 1981-ի հանդէսի յուշերէս մէկը այն է, որ մենք ունեցանք պրն. Վարդան Սվաճեանի ղեկավարութեամբ խմբային արտասանութիւն մը՝ Յովհաննէս Թումանեանի «Մի Կաթիլ Մեղր» հեքիաթը, ուր իմ բաժինս էր բարձրաձայն ըսել.- «Հասէ՜ք, օգնեցէք…մեռած հօ չէք, սպանեցին մեր գուղացուն…»: Երբ իմ բաժինս հասնէր, պրն. Վարդան բարկանալով կ՛ըսէր.- «Ներսէսեա՛ն բարձրացուր ձայնդ…աւելի բարձր…»: Մանկութեան յուշերս խօսք առին ահա, ու մենք վերամիաւորուած սկսանք իրարու պատմել մէկիկ-մէկիկ մեր բոլոր յիշատակները: Շատ ուրախ եմ, որ աւարտած եմ Բեթէլ վարժարանը՝ իր աղօթքով եւ մեր սիրելի ուսուցիչներու ջամբած կրթութեամբ: Ուրախ եմ այսօր որ գտած եմ իմ մեծ ընտանիքը՝ դասընկեր-դասընկերուհիներս: Սիրում եմ բոլորիդ:

Արշալոյս Պոյաճեան: Ծնած եմ Հալէպ, 11 մարտ 1966-ին: Արմատներով՝ Ուրֆացի: 1981-ին, աւարտած եմ Բեթէլ: Ամուսնացած եմ 1966-ին, բախտաւորուած եմ 2 զաւակներով:  2019-էն ի վեր հաստատուած եմ Հայաստան:

Մարինա Այնթապլեան-Փալանճեան: Ծնած եմ 1 հոկտեմբեր  1968-ին: Աւարտած եմ Բեթէլ Վարժարանը, սակայն որոշ պատճառներով ուսումս չեմ շարունակած: Ամուսնացած եմ 1986-ին: Ունիմ 1

դուստր եւ 2 մանչ: 2012-ին, ընտանեօք տեղափոխուած եմ Լիբանան, ուր բնակած եմ 8 տարի, որմէ ետք տեղափոխուած եմ Հայաստան, ուր արդէն 5 տարիէ կ’ապրիմ:  Դպրոցական օրերը անմոռանալի օրեր եղած են ինծի համար: Ի՜նչքան կը փափաքէի ուսուցչուհի ըլլալ…այդ երազս իրականացաւ տղուս

անգլերէնի ուսուցիչ ըլլալով: Զաւակներս ուսանեցան: Դպրոցի օրերէն չեմ կրնար մոռնալ այն խիստ ուսուցիչը, որմէ կը վախնայինք բոլորս: Եղբայրս, որ նոյն դասարանն էր ինծի հետ, արաբերէնի մէջ տկար էր եւ յաճախ կը մոռնար կէտերը դնելու, որուն հետեւանքով ալ բարկութիւն կամ ծեծ կ՛ուտէր, եւ այս դէպքը ինծի համար շատ ցաւալի էր: Կը հասկնամ. սորվեցնելու նպատակով յանդիմանութիւնը տանելի է, բայց զարնելը՝ սրտի ցաւ:

(շարունակելի)

43 տարիներ անցած են այն թուականէն, երբ Հալէպի հայ աւետարանական Բեթէլ վարժարանի 1981 տարեշրջանի աշակերտ-աշակերտուհիներուն հունձքը հրաժեշտ տուաւ իր դասարանին, սակայն 43 տարիներու հեռաւորութիւնը չէ յաջողած մոռցնել հաճելի եւ լուսաւոր անցեալը: Վերամիացած, այդ տարուան շրջանաւարտները այսօր կազմած են «1981-ի խմբակը»: Սակայն, ինչպէ՞ս ծնունդ առաւ վերամիաւորման գաղափարը, ո՞վ էր նախաձեռնողը եւ որո՞նք գործակցեցան այս խմբակի կազմութեան աշխատանքներուն, եւ տակաւին ի՞նչ ջանքեր թափուեցան յաջողութեամբ պսակելու 1981-ի 32 շրջանաւարտներուն փնտռտուքը. աւարտական դասարանի խմբային նկարը կը մնար զիրար յիշելու եւ գտնելու գլխաւոր միջոցը:

Խիստ գովելի նախաձեռնութիւն մը եւ յատկապէս վերամիաւորումը երբեմնի 12 տարեկան աշակերտ-աշակերտուհիներուն, որոնք արդէն ծնողք դարձած են իրենց  25-30 տարեկան զաւակներուն:

Հոս կը մէջբերեմ մեր զրոյցին մասնակից Փրոֆ. Արա Սայեղի խօսքը.- «Նման համացանցային համախմբում մը, նոյնիսկ իր պարզութեամբ, հայապահպանումի գործնական թիրախը մը ունի՝ մեր կենսապատումի համայնապատկերը յաջորդ սերունդներուն փոխանցելու, շարունակականութիւնը ամրապնդելու նպատակով։

Համխմբումի, միաւորումի հիմնական ու ներգործող համոզումը միասնական ըլլալու կամքն է։ Այս համեստ խմբակի՝ Հալէպի հայ աւետարանական Բեթէլ վարժարանի 1981 տարեշրջանը աւարտած աշակերտները երկար տասնամեակներէ ետք կարողացան այդ կամքը գործնականացնել»։

 * * *

Ալօ՜… բարեւ … Դանիան է խօսողը… ու միայն կարելի է ըսել, թէ ի՜նչ ուրախութիւն կար անոր խօսքին մէջ. մէկ շունչով կարծես կ՛ուզէր պատմել…Յաջորդող տողերուն ընդմէջէն դո՛ւք նոյնպէս սիրելի ընթերցող պիտի ապրիք խմբակին ստեղծման պատմութիւնը՝ Դանիային ոգեւորիչ խօսքերով: Ան կը պատմէ. –

«Յունիսի սկիզբը մտքիս մէջ ծնաւ Հայ աւետարանական Բեթէլ դպրոցի 1981 թուականի մեր դասարանի դասընկերներուն հետ կապ հաստատելու գաղափարը՝ նուազագոյնը առցանց համախմբուելու եւ վերյիշելու մեր անմեղ մանկութեան անդարձ օրերը։ Բայց անպայման օժանդակութեան կարիքը ունէի գտնելու եւ համախմբելու դասընկերներս ու գործնականացնելու ծրագիրս:

Անմիջապէս կապ հաստատեցի Բեթէլ դպրոցի դասընկերներէս՝ Նուպարին եւ Մկոյին, որոնք ֆէսպուքի ընկերներս էին:  Երկուքն ալ խանդավառուած, քաջալերեցին գաղափարը եւ պատրաստակամութիւն յայտնեցին զայն իրականութիւն դարձնելու։ Երախտապարտ եմ անոնց քաջալերանքին: Պէտք է ըսեմ, որ Մկոն քայլ առ քայլ մինչեւ օրս իր մեծ  ներդրումը ունեցաւ այս համախմբումը կեանքի կոչելու եւ յաջողեցնելու։ Կարելի չէ մոռնալ Գոգոյին օգտակար դերը յատկապէս ՖՊ-ի վրայ սեփական էջ չունեցող դասընկերները գտնելու Հալէպի մէջ։ Պէտք է խոստովանիլ նաեւ, որ իւրաքանչիւր  դասընկեր իր զգալի մասնակցութիւնը ունեցաւ ուրիշ դասընկեր մը գտնելու եւ այս խմբակին միացնելու: Այս ձեւով ընթացք առաւ մեր դասընկերներու փնտռտուքը: Խմբակին առաջին միացողները եղան Սեդան, Մարիա Ճրճըրեանը, Յակոբը եւ Նուպարը, որոնց զաւակներուն ուսուցչուհին եղած էի: Յաջորդ միացողները եղան Համեստը, Արտան, Մարալ Ջուխատարեանը եւ Ժագլինը, որոնք դարձեալ իմ ՖՊ-ի ընկերուհիներս են։

Դանիա կը շարունակէ. «Կ’արժէ՞ գրել այս մասին, ի՞նչ կ’ըսես Շաքէ», – «Այո՛, այո»:

Եւ առաջարկը ընդառաջելու հետեւողական աշխատանքը չուշացաւ, որ երբեմնի աշակերտ-աշակերտուհիներ գրեն իրենց 43 տարիներու համառօտ պատմութիւնը: Մեծ աշխատանք էր 25 անձի պատմութեան հաւաքումը, ես պիտի ըսէի՝ նուիրական աշխատանք. իւրաքանչիւրին հետ հաղորդակցութեան մէջ մտնել, ել նամակներով կատարուած գրառումները փոխանակել, համադրել, բաց թողուած եւ որոշ տեղեկութիւններու ստուգումը կատարել, ապա մշակել բովանդակութիւնը ու զայն պատրասել հրապարակման՝ Տարբերակ21 հարթակին միջոցով:

Այսօր, կարելի եղած է 25 հոգի վերամիաւորել. ցաւօք անոնց դասընկերուհիներէն մէկը մահացած: Անոնցմէ  7-ն կ՛ապրի Հալէպ, 5-ը հաստատուած է Հայաստան, ոմանք հեռաւոր ափեր՝ Աւստրալիա, Գանատա, Միացեալ Նահանգներ, ոմանք ալ Եւրոպա:  Այսպէս.-

 Հալէպի Հայ Աւետարանական Բեթէլ վարժարանի 1981-ի 24 շրջանաւարտները կը գրեն.-

 Գերմանիա

Բեթէլի յարկին մէջ ծիլ առած արմատներս հասակ առնելով՝ շրջանաւարտ դարձան 1981-ին եւ ծնունդ տուին Սասունցի խիզախ, ինքնավստահ երիտասարդ Երուանդ Արթինին: Այո՛ այն կերտուած Երուանդն եմ այսօր, որ 43 տարիներ շարունակ ամէն փոթորիկի դիմաց արմատը հաստատուն եւ կառչած կը մնայ իր անցեալին, ու ճիւղաւորուելով այսօր հասած ու հաստատուած է Գերմանիոյ Հայտըլպըրկ քաղաքը, ապրիլ 2014-էն ի վեր: 30 տարի է արդէն կազմած եմ իմ ընտանիքս եւ հայր եմ երեք զաւակներու: Հալէպի մէջ յաջող գործատէր ըլլալէ ետք, այժմ կ՛աշխատիմ ինքնաշարժ նորոգելով (mechanist): Երէկուան պէս կը յիշեմ այդ խանդավառ օրերը, մանաւա՛նդ հայերէնի ուսուցիչ պարոն Վարդան Սվաճեանին բարակ եւ սուր 40-50 սմ. երկարութեամբ գաւազանը, որ հովին մէջ երբ շարժէր, անոր ձայնէն արդէն կը սոսկայինք, ալ ուր մնաց, երբ հարուածը ձեռքերուս պիտի իջնէր.«ձեռքդ բա՛ց» նախադասութիւնը մահուան դատավճիռ էր կարծես: Գաւազանը ձեռքիս չիջած, ցաւը սրտիս մէջ կը զգայի եւ ձեռքերս ինքնին թողալու կը սկսէին: Մղձաւանջ դարձած այդ գաւազանէն օր մը որոշեցի ազատիլ եւ ազատել զիս ու ընկերներս: Հետապնդեցի պարոնին պահած տեղը եւ յաջորդ օր դպրոց կանուխ երթալով՝ արագ մը ուսուցչարանի պահարանէն առի եւ կոտրեցի ու թափեցի: Քանի մը օր հարց ու փորձէ ետք, դժբախտաբար պրն. Վարդանը նոյն գաւազանէն բերաւ եւ այդպէս յաղթանակս կրկին պարտութեան վերածուեցաւ, սակայն ո՜վ գիտէր, որ 30 տարիներ ետք նոյնինքն խիստ պրն. Վարդանը մօտիկ ընկեր պիտի դառնար ինծի եւ անգամ մը եւս առիթը պիտի ունենայի զինք վայելելու բոլորովին այլ կերպով:

«Կեանքի տաղտուկներուն խառնուելով, ոչ մէկուն հետ կապ պահած եմ… որքա՛ն կը ցաւիմ տարիներ ետք միայն իմանալուս, թէ մեր դասընկերուհին՝ Դանիա Հապիպ – Սայէղը, Հալէպի Կիւլպէնկեան դպրոցին մէջ իմ զաւակներուս անգլերէնի ուսուցչուհին եղած է եւ նոյնիսկ կնոջս ծանօթ, բայց երբե՛ք ես ու ան չենք գիտցած եւ չենք ալ հանդիպած իրարու, եւ հիմա այս գեղեցիկ ծրագրին շնորհիւ եւ նկարներուն ընդմէջէն բացայայտուեցաւ մեր հին ընկերութիւնը: Այս առիթով, շնորհակալ եմ սիրելի Բեթէլին, որ ձե՛զ սիրելիներ, իմ կեանքիս ամենակարեւոր մասնիկներէն բաժին մը դարձուցած է եւ կրկին անգամ մանկական յուշերը վերապրելու առիթը տուած է բոլորիս:

 Աւստրալիա

 Յակոբ Սուսանի: Ծնած եմ Հալէպ: Բեթէլ աւարտելէս ետք յաճախած եմ Քարէն Եփփէ Ճեմարան: Ամուսնացած եմ եւ բախտաւորուած 2 մանչ զաւակներով: Սուրիոյ պատերազմի օրերուն տեղափոխուած ենք Լիբանան: Այժմ, հաստատուած եմ Աւստրալիա եւ կ՛աշխատիմ, որպէս traffic controller: Կինս եւ մեծ տղաս նոյնպէս կ՛աշխատին: Փոքր տղաս Սպանիա պիտի մեկնի` ֆութպոլի խումբի միանալու: Իմ անմոռանալի յուշերէս դէպք մը պատմեմ, զոր բնաւ չեմ մոռնար…Նոր Տարուան շրջանն էր եւ ես 3-րդ դասարան էի եւ կ՛ուզէի զէնք մը ունենալ, բայց հայրս ի վիճակի չէր գնելու զայն: Ուրեմն, ուսուցչուհիս՝ օրիորդ Մարիէթը, երբ լացս տեսաւ, ինքը գնեց զէնքը: Ես արմատներով սասունցի եմ: Շատ շատ ուրախ եմ, որ 43 տարի ետք կը վերամիանամ 1981 թուականի շրջանաւարտ դասընկեր-դասընկերուհիներուս:

 Լեհաստան

 Դանիա Հապիպ-Սայեղ: Ծնած եմ Հալէպ, 1969-ին։ 2012-էն ի վեր ընտանիքիս հետ կ՛ապրիմ Լեհաստան: Երկու մանչերու մայր եմ։ Հօրենական արմատներս Տիգրանակերտէն են։ Աւարտած եմ Հայ աւետարանական Բեթել վարժարանը 1981-ին, ապա ՔԵԱ Ճեմարանը՝ 1987-ին։ Բարձրագոյն կրթութիւնս աւարտած եմ Հալէպի Համալսարանի անգլերէն լեզուի գրականութեան բաժանմունքէն։ Մօտ 15 տարի, իբրեւ անգլերէնի ուսուցչուհի պաշտօնավարած եմ Հալէպի Ազգ․ Հայկազեան վարժարան աղջկանց բաժին, ապա Ազգ․ Կիւլպէնկեան նախակրթարաններուն մէջ, իսկ լեհաստանի մէջ ալ ուսուցչական ասպարէզը շարունակած եմ մօտ հինգ տարի, իբրեւ անգլերէնի ուսուցչուհի։ Ներկայիս իմ առօրեաս, ընտանիքիս կողքին, կը լեցնեմ հայկական փոքր կարպետներու-գորգերու դասընթացքներ տալով եւ ցուցահանդէսներով։ Բեթել դպրոցէն կը յիշեմ նարնջագոյն յատկանշական գոյնով volkswagen օդոքարի առաւօտեան մեր տունէն դէպի դպրոց ամէնօրեայ հաճելի պտոյտը: Մեր դպրոցի օդոքարին բարի վարորդն էր Սարգիս Աթաշեանը։ Շատ տպաւորուած եմ, որ այդ հաճելի պտոյտէն ետք, ամէնօրեայ գոհաբանական առաւօտեան աղօթքի կը մասնակցէինք, ապա կ՛անցնէինք մեր դասերուն։ Ինչպէս չյիշեմ մեր հայերէնի ուսուցիչը՝ շատ բարի բայց խստապահանջ պրն․ Վարդան Սվաճեանը։ Մեծ ուրախութեամբ ալ նշեմ, որ Բեթել դպրոցի իմ 7 դասընկեր-դասընկերուհիներուս՝ Նուպարին, Սեդային, Երուանդին, Մարիային, Յակոբին, Թալինին եւ Արշոյին զաւակներուն ուսուչուհին եղած եմ։

Մեծ է երջանկութիւնս, երբ երկար չորս տասնամեակներէ ետք դարձեալ կրցանք միանալ մեր դասընկերներուն, ու մանկանալով՝ վերյիշելու մեր անցած անմեղ եւ անվերադարձ դպրոցական օրերը։

 Հոլանտա

 Նուպար Ազոյեան: Ծնած եմ Հալէպ, 1967-ին: Աւարտած եմ Բեթել դպրոցը, 1981-ին: Արմատներս սասունցի են: Նախակրթարանէս ետք աշխատած եմ քանի մը գործ՝ ոսկերիչ, ադամանդագործ, ապա վարսայարդարութիւն, զոր սորված եմ Պէյրութի մէջ Փոլ Այվազեանի քով, 1990-ին: Ներկայիս վարսայարդար եմ: Ամուսնացած եմ 1997-ին, եւ կնոջս՝ Սօսիին հետ ունինք մանչ մը՝ Անդօ, 24 տարեկան: Մարտ 2013-ին, ընտանեօք հաստատուած եմ Հոլանտայի Tschüss քաղաքը: Դպրոցական օրերէն կը յիշեմ, որ մեր Բեթէլ դպրոցը պատշգամ մը ունէր, որուն երկաթէ դռան ապակին կոտրուած էր: Տնօրէնութիւնը այդ ապակին փոխել տուաւ եւ, ինչպէս ծանօթ է, ապակին կը հաստատուէր խմորով, որ ժամանակ մը վերջ կը քարանար: Մենք չարուկ տղաք էինք` ես, Մովսէս Սարգիսեանն ու Ռիմօն Ղազին, ոստի պզտիկ մատիտ մը մխրճեցինք այդ խմորին մէջ՝ այն մանկական մտածումով, որ պայթուցիկ տինամիթ է եւ հինգ երկվայկեանէն պիտի պայթի…մինչեւ այսօր կը յիշեմ այդ մանկական չարութիւնս եւ կուշտ ու կուռ կը խնդամ:

(շարունակելի)

Տարբերակ21 հարթակի խմբագրութիւնը հետագայ գրութիւնը ստացաւ փրոֆ. Արա Սայեղէն՝ հրատարակութեան խնդրանքով:

          «Քրիստոնէական ժառանգութիւնը Ազերպայճանի բազմամշակութային ինքնութեան մէջ» խորագրով լուսանկարներու ցուցահանդէսին [1] բացումը կատարուեցաւ 24 Մայիս 2024-ին, Լեհաստանի մայրաքաղաք՝ Վարշաւայի կեդրոնը, զբօսաշրջիկներով լեցուն պատմական ամենապանծալի Քրաքովսքիէ բժէտմիէշչէ Krakowskie Przedmieście թաղամասին մէջ գտնուող (L’église des Visitandines – St. Joseph of the Visitationists) եկեղեցւոյ մայր մուտքին դիմաց, որ աչքագրաւ վայր մըն է քարոզչական ծրագիրներ եւ ցուցադրական արշաւներ իրագործելու, հանրային տեսանելիութիւնը հրապուրելու ու հասարակութեան ուշադրութիւնը ներգրաւելու:

Պատկերակալներու վրայ ներկայացուած լուսանկարները՝ անոնց վրայ գտնուող լուսաբանական տեղեկութիւններն ու պատմական մանրամասնութիւնները յաջորդող երկու շաբաթներու ընթացքին՝ մինչեւ 7 Յունիս բացօթեայ երկինքի տակ հետաքրքրուող անցորդներուն, եկեղեցւոյ այցելուներուն եւ մանաւանդ զբօսաշրջիկներուն առիթ ընծայեցին ծանօթանալու այդ երկրի քրիստոնէական մշակոյթի ժառանգութեան:

Խաբուսիկ վերնագրով լուսանկարներու ցուցահանդէսը ներկայացուած էր  պատմական անվաւերականութեամբ եւ ահռելի անպարկեշտութեամբ՝ անվստահութեան եւ կասկածի տրամադրութիւններ առաջացնելով արցախեան պատմամշակոյթի եւ հայու կրօնամշակութային ինքնութեան նկատմամբ։ Այս ցուցահանդէսը կանխամտածուած  յարմարագոյն քարոզչական ծրագիրն է մոլորեցնելու (manipulation) ու հաւատացնելու Լեհաստանի հասարակութիւնը, որ  ընդհանրապէս անտեղեակ է վերոնշեալ ցուցահանդէսի վերնագրի պատմական բովանդակութենէն։

Ակնառու էր լուսանկարներու տեղեկութիւններուն ընդմէջէն ներկայացուած քրիստոնէական այդ ժառանգութիւնը՝ եկեղեցիները եւ կրօնական վայրերը իբր թէ կը պատկանին՝ ալպանացիներու, աղուանական արմատներով, ուտիական քրիստոնէական մշակոյթին։ Իսկ կազմակերպիչներու միտումով՝ ցուցահանդէսը կը ներկայացնէ այդ երկրի քրիստոնէական պատմական հնագոյն հոգեւոր կապերու հարազատ արտացոլումը: Մէկ խօսքով պատմական խեղաթիւրում է՝ յօրինուած կեղծիքի ու խաբէութեան, խեղկատակութեան նախերգանք մը։

Գիտական ապացոյցերէ եւ հիմքերէ հեռու այս ցուցահանդէսը, հիասթափեցնող  պատմակեղծարարութիւնը լայնածիր անարգական բաց մը կը թողէր: Ոտնահարուած էր իսկական իրաւատիրոջ եւ տեղացի հայ բնակչութեան  անվիճելի դարաւոր ներկայութիւնը, անտեսուած էին հայ հոգեւոր ինքնութեան խորհրդանիշերը, հոգեբարոյական արժէքները եւ մանաւանդ՝ հայ քրիստոնէական հոգեւոր եւ մշակութաբանութեան, ստեղծագործութիւններու դարախորհուրդ ժառանգը։ Այս ծրագիրը Ազերպայճանի կողմէ որդեգրուած օրէցօր ընդլայնուող «աղուանականացման» քաղաքականութեան փոքրածաւալ մէկ մանրանկարն է Լեհաստանի մէջ։ Նպատակ ունէր հերքելու, ուրանալու եւ աղաւաղելու հայու հոգեւոր պատկանելիութեան պատմական իրողութիւնը, միջազգայնացնելու պատմական կեղծիքները, ուր արուեստագէտ ու մշակութակերտ հայ ժողովուրդը այդ հողի դարերու իրաւատէրն ու սեփականատէրն է։

Ցուցահանդէսի կազմակերպիչներն են՝ Վարշաւայի մէջ Ազերպայճանի հակահայ ծրագիրներու հմուտ դեսպանուհին՝ Նարկիզ Գուրպանովան, որ վարժութիւնը ունեցած էր նոյնպէս հակազդելու, խոչնդոտելու ու յատկապէս արգիլելու նախընթաց այլ հայանպաստ ծրագիրներ [2][3], եւ Պաքուի բազմամշակութային միջազգային կեդրոնի գործադիր տնօրէն՝ Ռավան Հասանովը եւ «Հայտար Ալիէւ»ի հիմնադրամը։ Ցուցահանդէսի բացման՝ վերոյիշեալներու կողքին ներկայ եղած է ազերիական պատուիրակութիւնը, այսպէս կոչուած՝ ալպանա-ուտիական քրիստոնէական համայնքի նախագահ՝ Ռոպերթ Մոպիլին, Քրիստոնէական կրօնական համայնքի նախագահ Ռասիմ Խալիլովը եւ այլք։

Պատմական աղաւաղումի կողքին հակահայ քարոզչական ժխոր մը ստեղծելու միտումը զգալի էր կրօնական (ան)հանդուրժողութիւններով ունակ այդ երկիրը. «Ազերպայճանի մէջ մենք հպարտ ենք այն փաստով, որ ազգային բոլոր փոքրամասնութիւններու  ներկայացուցիչները կ’ապրին խաղաղութեան, բարեկամութեան եւ փոխըմբռնումի մթնոլորտի մէջ, ինչպէս ստուար  մէկ ընտանիք մը», ցուցահանդէսի պաշտօնական բացումին ընդգծած է Լեհաստանի մէջ Ազերպայճանի դեսպանուհին [1]։

Բնականաբար լեհական եւ հայկական մամուլը անդրադարձաւ Վարշաւայի մէջ  կազմակերպուած հակահայ այս ցուցահանդէսին։ Լեհական լրասփիւռներէն մէկը «Agencja Informacyjna» [4] հրապարակած էր մշակութաբան, «Բնօրրան» պատմամշակութային կազմակերպութեան փորձագէտ, Երեւանի Պետական Համալսարանի դասախօս, monumentwatch.org կայքի աշխատակից Արմինէ Տիգրանեանի յօդուածը, ուր Ա․ Տիգրանեան խստօրէն դատապարտած էր այս ցուցահանդէսին նպատակը, որ հայկական մշակութային ժառանգութեան իւրացումն է, միջազգային բազմալեզու հարթակներու վրայ ապատեղեկատւութեան տարածումը, եւ մանաւանդ Ազերպայճանի կողմէ հայկական ժառանգութեան հակահայ քաղաքականութեան բացայայտումը։ Ա․ Տիգրանեան միջազգային հանրութեան ուշադրութիւնը հրաւիրած էր, որ գործնական քայլերու ձեռնարկէ այս ուղղութեամբ։ Մամուլի գործակալութիւններու, լրատուական հարթակներու վրայ լոյս տեսան լեհերէնով զանազան վերնագիրներ ինչպէս՝ «Ազերպայճանը կը վերաշարադրէ պատմութիւնը, հայկական եկեղեցիները վտանգուած են» [5] եւ այլն։

ԿԱԹՈԼԻԿ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԲԱՐՁՐԱՍՏԻՃԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐՈՒ ԱՌՆՉՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ։

Ազերպայճանի իշխանութիւններու հայկական պատմական փաստերը շահարկելու, հայ ժառանգութեան ինքնութեան կեղծումը, բռնաիւրացումը եւ սեփականացնելու քաղաքականութիւնը, ծրագրուած չարաշահումներու ուղեծիրը վաղեմի է բոլորիս, ծանօթ է նաեւ, Լեհաստանն ալ հակահայ քարոզչութեան հերթական արգաւանդ շուկայ մը դարձնելու նախագիծերն ու նուաստ  միտումները։ Կարելի է այդ մէկը կռահել ցուցահանդէսի բացման հրաւիրեալներէն, ի միջի այլոց՝ կաթոլիկ եկեղեցւոյ բարձրաստիճան այրերու եւ Լեհաստանի խորհրդարանի ազերամէտ երեսփոխան՝ Բաւէլ Քովալի ներկայութենէն։

Հրատապ կարիքը կը զգանք լուսարձակի տակ առնելու անհամատեղելի, անբացատրելի ու յատկապէս հանելուկային, մրոտ օղակ մը՝ Լեհաստանի կաթոլիկ հոգեւորականներու եւ կաթոլիկ եկեղեցւոյ բարձրաստիճան ներկայացուցիչներու ներգրաւումը այդ հակահայ շահարկման մէջ։

• Անմեկնելի է լեհաստանի կաթոլիկ եկեղեցւոյ վերնախաւի, իշխանաւորներու օժանդակութիւնը, համագործակցութիւնը եւ եկեղեցւոյ տարածքը տրամադրելու պատրաստակամութիւնը: Ինչպէ՞ս ընկալել Լեհաստանի կաթոլիկ եկեղեցւոյ Վարշաւայի առաջնորդին՝ ծիրանաւոր Քաժիմիէժ Նիչի օգնական Միխալ եպս․ Յանոխայի ներկայութիւնը։
• Տեղին է յիշել, մօտ ութ տարի առաջ Միխալ եպս․ Յանոխան խումբ մը լեհ հոգեւորականներու հետ այցելած է Արցախ՝ սրբավայրերու մէջ պատարագներու մասնակցած է [6]։ Ցուցահանդէսի համագործակցութենէն կարելի է կռահել թէ այդ հոգեւորականները զաւեշտային սեւ ցանկի վրայ չեն, ներում ստացած ըլլալու են այդ երկրի իշխնութենէն, հայկական Արցախ իրենց «ապօրինի այցելութեան յանցանք»-ին համար «անբաղձալի անձերու» ցուցակին մէջ ընդգրկուած չըլլալով։
• Անըմբռնելի է հոգեւորական՝ Փրոֆ․ հայր Վալտեմար Չիսլոյի մասնակցութիւնը։ Քանիցս Սուրիա, Իրաք, Լիբանան, Յորդանան եւ այլուր այցելած այս լեհ հոգեւորականը, որ «Կարիքաւոր եկեղեցւոյ օգնութիւն» ծրագրի ղեկավարն է՝ քաջածանօթ է Միջին Արեւելքի երկիրներու մէջ քրիստոնեայ փոքրամասնութիւններու տագնապներուն, դիմագրաւած մարտահրաւէրներուն։ Նոյն այս հոգեւորականը Վարշաւայի մէջ «կարտինալ Ստեֆան Վիշինսքիի անուան Աստուածաբանական կաթոլիկ համալսարան»-ի կրօնական ազատութիւններու հետազօտութեան կեդրոնի տնօրէնն է։ Ցուցահանդէսի բացման ընթացքին Չիսլօ իր խօսքին մէջ ըսած է՝ «Ազերպայճանը կը փորձէ տարբեր կրօններու միչեւ երկխօսութեան օրինակ դառնալ։ Մենք կը խօսէինք Լիբանանի մասին՝ այդ գեղեցիկ երկրի մասին, ուր քրիստոնեաներն ու մահմետականները իրարու հետ ներդաշնակ կ՛ապրին, այսօր Ազերպայճանը մեզի ցոյց կու տայ այդ ներդաշնակութեան հանգամանալից օրինակը» [1]։

Վարշաւայի մէջ «Կարտինալ Ստեֆան Վիշինսքիի անուան Աստուածաբանական կաթոլիկ համալսարան»-ին մէջ իրենց կրօնական ուսումը կը ստանան Հայաստանէն ժամանած չորս հիանալի հայ երիտասարդներ, որոնք ապագային հայրենիքի մէջ պիտի նուիրուին հայ կաթոլիկ եկեղեցւոյ ծառայութեան։ Այդ նոյն Աստուածաբանական կաթոլիկ համալսարանի մէջ դասախօս է նաեւ Փրոֆ․ հայր Յուզեֆ Նաումօվիչը, որ միեւնոյն ժամանակ լեհահայ կաթոլիկ եկեղեցւոյ հաւատացեալներուն հոգեւոր հայրն է։

• Մասնաւորաբար աննախատեսելի եւ տխուր է տեսնել խաբուսիկ վերնագրով այս ցուցահանդէսի մասնակիցներուն մէջ «Լեհահայոց մշակոյթի եւ ժառանգութեան հիմնադրամ»-ի խորհուրդի անդամ  Հայր Ալեքսանտր Սենիուքի անունը։ Իսկ նշեալ հիմնադրամի խորհուրդի նախագահն է նոյնինքն Լեհաստանի կաթոլիկ եկեղեցւոյ Վարշաւայի առաջնորդ՝ կարտինալ Քաժիմիէժ Նիչը։ Հայր Ալեքսանտր Սենիուքի կազմակերպչական օժանդակութեան համար Ազերպայճանի դեսպանուհին իր շնորհակալական խօսքին մէջ վկայած ու դրուատած է այդ հոգեւորականը։
• Անհասկնալի է հայ կաթոլիկ եկեղեցւոյ հոգատարութեան կոչուած բարձրաստիճան հոգեւորականներու վարմունքը, որ կարողացած են նման կեղծաւոր միտումով ցուցահանդէսի մը կազմակերպիչներուն հետ համագործակցելով պատմական կեղծիքի սատարողներն ու այդ կեղծիքներու տարածման մասնակիցները դառնալ։

Եթէ այդ հոգեւորականները անտեղեակ են պատմական ճշգրիտ իրողութիւններէն, արդէն այդ մէկը, բարեկրթութեան բացակայութիւն է՝ անվայելչութեան սահման: Իսկ եթէ անոնք կը փափաքին նման կեղծ ու անհեթեթ կրօնական երկխօսութեան մը համագործակցողները դառնալ, կամ ըստ իրենց՝ հաւասառակշռուած էքումենիզմի մէջ դերակատարներ ըլլալ, նախ այդ մէկը պէտք է իրատեսութեան, կշռադատող եւ իրաւացի հիմքերով ու խոհեմութեամբ հիմնաւորուած ըլլայ։

• Կաթոլիկ հոգեւորականներու այս անվայելուչ արարքը, ոչ միայն խորապէս վիրաւորած է իրաւատէր՝ արցախահայութիւնը, համայն հայութիւնը, այլեւ արհամարհած է լեհահայ համայնքի բազմադարեայ ներկայութիւնը Լեհաստանի մէջ։

ԼԵՀԱՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԱՌՆՉՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ:

Լեհահայ կաթոլիկ եկեղեցին պատմականօրէն իբրեւ հայ կաթոլիկութեան առաջին անկախ կառոյց, հայ կաթոլիկ եկեղեցւոյ թեմի ինքնանկախ կարգավիճակ ունեցած է, այլ խօսքով հայ կաթոլիկ պատրիարքութեան թեմերու մաս չէ կազմած։ Սակայն լեհահայ կաթոլիկ եկեղեցւոյ իրողութիւնը կը շրջուի երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք։ Մանաւանդ Լվովի մէջ լեհահայ կաթոլիկ վերջին թեմակալ առաջնորդին, երկարատեւ գահակալութեամբ յատկանշուող (1901-1938), բարեհամբաւ Յուզեֆ Արք․ Թէոտորովիչի (1864-1938) մահէն ետք, երբ Լեհաստանի պատմական արեւելեան սահմանները փոփոխութեան կ’ենթարկուին, փոփոխութեան ենթարկելով նաեւ Լեհաստանի պատմական տարածքները։ Ուստի ինչպէս բոլոր լեհերը, նոյնպէս տեղւոյն լեհահայերն ալ կը լքեն Լվովն ու յարակից շրջաններու լեհահայ կաթոլիկ թեմի բազմաթիւ եկեղեցիները, կալուածները ու կը հաստատուին ներկայ Լեհաստանի զանազան քաղաքներուն եւ մարզերուն մէջ։

Նկատի առնելով որ երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք Լեհաստանի նոր սահմաններու տարածքին վրայ հաստատուած հայ կաթոլիկ եկեղեցին, իբրեւ արեւելեան ծիսակատարութեան պատկանող հաւատացեալներու կառոյց, զրկուած էր սեփական առաջնորդութենէն, ինչպէս էր պարագան բոլոր արեւելեան ծիսակարգերու պատկանող հաւատացեալներուն։ Հռոմի աթոռը, առաջնորդութիւն չունեցող բոլոր ծիսակարգերուն, ինչպէս՝ լեհահայ կաթոլիկ ծիսակարգին պատկանող հաւատացեալներուն հոգատարութիւնը կը վստահի Լեհաստանի տեղական Հռոմէապատկան եկեղեցւոյ առաջնորդութեան խնամքին եւ վարչական խնամատիրութեան։ Ուստի լեհահայ կաթոլիկ ծիսակարգն ալ անմիջականօրէն կ՛ենթարկուի տեղւոյն լեհ կաթոլիկ եկեղեցւոյ առաջնորդութեան։

Պատմական հերթականութեամբ լեհահայ կաթոլիկ ծիսակարգի խնամատարութիւնը վստահուած էր լեհաստանի կաթոլիկ եկեղեցւոյ առաջնորդներուն, ծիրանաւորներ՝ Աուկուսթ Հլօնտ (August Hlond), Սթեֆան Վիշինսքի (Stefan Wiszyński – 1957-1981), Յուզեֆ Կլեմբ (Józef Glemp – 1981-2007) եւ 2007 Յունիս 9 էն սկսեալ Վարշաւայի կաթոլիկ առաջնորդ ծիրանաւոր՝ Քաժիմիէժ Նիչ (Kazimierz Nycz) ։

«Լեհահայոց մշակոյթի եւ ժառանգութեան հիմնադրամ»-ը ստեղծուած է Լեհաստանի կաթոլիկ եկեղեցւոյ առաջնորդ կարտինալ Յուզեֆ Կլեմբի հրամանագրով 2006 Ապրիլ 7 թուականին։ Կարտինալ Յ․ Կլեմբ եզակի այն հոգեւորականներէն էր, որ կարողացաւ պահպանել եւ համախմբել լեհահայութեան պատկանող ձեռագրերն ու լեհահայութեան պատմական թանկարժէք նիւթեղէն մշակոյթը վաճառաշահութեամբ հետամուտ հոգեւորականներէն․ ի վերջոյ սփիւռքի մշակութային հայկական ժառանգութեան պահպանութիւնը լուրջ մղձաւանջ մըն է։ Այլ խօսքով Յ․ Կլեմբ օգտաբեր ներդրում ունեցաւ այդ ժառանգութիւնը մշտապէս փրկելու, ուշադրութեան եւ հոգատարութեան հովանիի տակ պահելու մէջ, «Լեհահայոց մշակոյթի եւ ժառանգութեան հիմնադրամ»-ի միջոցով։

ԱՌՆՉԱԿԻՑ ԿԵՆՍԱԿԱՆ ՅԻՇԵՑՈՒՄՆԵՐ

Արդեօ՞ք պարտք է յիշեցնել կաթոլիկ այդ հոգեւորականներուն, որ Լեհաստանի ընդունուած պաշտօնական ինը փոքրամասնութիւններուն մէջ քրիստոնեայ լեհահայութիւնը հնագոյններէն է։ Իսկ եթէ այդ հոգեւորականները պատահմամբ, ձեւական կամ խորհրդանշական հանգամանքով նշանակուած են «Լեհահայոց մշակոյթի եւ ժառանգութեան հիմնադրամ»-ի խորհուրդի անդամ, ուրեմն այդ մէկը շատ խղճալի է. մերժելի նման վարմունք մը խաւիարային գարշահոտութիւն կը յուշէ։  Ազերպայճանի  «կրօնական հանդուրժողականութեան» մասին խօսելէն առաջ, պարտք է սոյն  քրիստոնեայ հոգեւորականներուն յիշեցնել, թէ այդ երկրի բռնակալ վարչակարգը քրիստոնեայ հայ ժողովուրդի հանդէպ ինչպիսի վայրագութիւններ իրագործած է։  Մանաւանդ այդ երկրի խաղաղ քրիստոնեայ հայ ազգաբնակչութեան դէմ ջարդեր ու զանգուածային բռնատեղահանումներ գործադրած է։

Շատ մօտիկ անցեալէն կարելի է յիշել՝ Խոճալիի բռնարարքներն ու սպանութիւնները, որ տեղի ունեցան տեղւոյն հայ ազգաբնակչութեան հանդէպ 22 Փետրուար 1992 թուին Արցախի Իվանեան (Խոճալի) գիւղին մէջ։ «Խոճալիի ջարդը» կը նկատուի 20-րդ դարու ամենէն սարսափելի ողբերգութիւններէն մէկը: Նմանապէս պէտք է յիշեցնել նաեւ 1997-էն մինչեւ 2006 Նախիջեւանի տարածքին ականահարուած, ջարդուած եւ քարակոյտերու վերածուած ու ապա մաքրագործուած 89 հայկական եկեղեցիները, 5840 խաչքարերը եւ աւելի քան 22 հազար հայ քրիստոնէական գերեզմանաքար-խաչքարերը, որոնց վերջին խմբաքանակը 2006-ին, մաքրագործուեցաւ հին Ջուղայի միջնադարեան գերեզմանատան մէջ [7], եւ տակաւին քրիստոնեայ Արցախահայերու ցեղային զտումները, սպանդային եւ արմատախլման սպառնալիքի տակ 19 Սեպտեմբեր 2023-ին իրականացած բռնագաղթը։ Ինչպէս կարելի է մոռնալ 27 Սեպտեմբեր 2020 թուականի Ազերպայճանի կողմէ սկսած պատերազմի եւ գոյաբանական սպառնալիքներու պատճառով այդ տարածքէն դէպի Հայաստան բռնի տեղահանուած, Լեռնային Ղարաբաղի քրիստոնեայ հայ բնակիչներու ցաւոտ սոսկումները, անսպիացած խոցը ։

Կարելի՞ է չյիշել Եկեղեցիներու Համաշխարհային Խորհուրդի կոչերը՝  յարգելու Արցախի հայ քրիստոնէական սրբազան վայրերը եւ մշակութային ժառանգութիւնը։  2020 թուի պատերազմէն ետք, Ազերպայճանի վերահսկողութեան տակ անցած տարածքներուն մէջ օրէ օր կը կործանին հայկական մշակութային եւ կրօնական ժառանգութեան կառոյցները, որոնց շարքին` եկեղեցիներ, յուշարձաններ, խաչքարեր, գերեզմանատուներ, արձաններ, իսկ հայկական արձանագրութիւնները կը ջնջուին հայկական եկեղեցիներու պատերէն եւ տապանաքարերէն, իսկ որոշ այլ պարագաներուն ալ՝ այդ եկեղեցիները մզկիթներու վերածուած են։ «Caucasus Heritage Watch»ը (CHW) 24 Յունիս 2024 թուին հրապարակեց բռնագրաւուած Արցախի վտանգուած մշակութային ժառանգութեան դիտարկման 7-րդ զեկոյցը: Զեկոյցը ցոյց կու տար, որ Արցախի մէջ Ազերպայճանի կողմէ թիրախ դարձած մշակութային ժառանգութեան աւերուածութիւններուն թիւը 2023-ի աշունէն ի վեր աւելցած է 75 տոկոսով, (CHW)-ի մշտադիտարկման սկիզբէն ի վեր, արբանեակային պատկերները կը բացայայտեն Արցախի մշակութային ժառանգութեան լայնածաւալ ոչնչացումը:

          Վարշաւայի մէջ տեղի ունեցած վիճայարոյց վերնագրով եւ բովանդակութեամբ զաւեշտական ցուցահանդէսի առնչութեամբ բողոքներ տեղի ունեցան, մամուլի մէջ զոր օրինակ՝ գրաւոր բողոք ներկայացուեցաւ հետեւեալներու կողմէ ստորագրուած՝ Լեհաստանի Հայ կաթոլիկ եկեղեցւոյ հովիւ Փրոֆ․ հայր Յուզեֆ Նաումօվիչի, Յակելոնեան համալսարանի վաստակաւոր հայագէտ Փրոֆ․ Անտժէյ Փիսովիչի, լեհահայ պատմութեան քաջածանօթ Փրոֆ․ Անտժէյ Ժիէմպայի եւ նոյն համալսարանէն՝ «Լեհահայոց մշակոյթի եւ ժառանգութեան հիմնադրամ»-ի խորհուրդի նախագահ Փրոֆ․ Քժիշտօֆ Սթօբքայի:

Գործնական արձագանգը չուշացաւ Վարշաւայի մէջ Հայաստանի հանրապետութեան դեսպանութենէն։ Վարշաւայի Տնտեսագիտութեան համալսարանի մէջ սոյն տարուայ Յունիս  26-ին տեղի ունեցաւ Արցախի նուիրուած «Արցախ՝ վտանգուած ժառանգութիւն» լուսանկարներու ցուցահանդէսի պաշտօնական բացման արարողութիւնը, որուն համադրողն ու հիմնական հեղինակն է Հայաստանի դիւանագիտական դպրոցի տնօրէն, դեսպան՝ Վահէ Գաբրիէլեանը:

Այս ցուցահանդէսի բացման ընթացքին ելոյթներ ունեցած են Վարշաւայի Տնտեսագիտութեան համալսարանի ռեկտոր Բիոթր Վախովիաքը, Լեհաստանի մէջ Հայաստանի հանրապետութեան դեսպան Ալեքսանտր Արզումանեանը եւ դեսպան Վահէ Գաբրիէլեանը:

Հայաստանի դեսպանատան կողմէ կազմակերպուած այս ցուցահանդէսը մէկ ամսուայ տեւողութեամբ հանրութեան ցուցադրեց արցախահայերու կողմէ դարերու ընթացքին պատմական իրենց հայրենիքի մէջ ստեղծուած, պատմամշակութային, կրօնական ժառանգութիւնը ներկայացնող վանքերը, եկեղեցիները, ամրոցները, թանգարաններն ու կամուրջները, այդ կառոյցները ներկայիս կը գտնուին ոչնչացման աղէտի եւ կամ վերափոխման ծանրակշիռ վտանգի տակ։

ԵԶՐԱՓԱԿԻՉ ԴԻՏԱՐԿՈՒՄՆԵՐ

Լայնատարած թուային գերարդիական հաղորդամիջոցները անընդմէջ կը փոխակերպեն դասական հասարակութեան, ընկերութիւններու, դասակարգերու կենցաղը, մտածելակերպը եւ գործելակերպը։ Քրիստոնէութիւնը անմասն չէ այդ մշտափոփոխութենէն, աւելի ճիշդ՝ եկեղեցական արդարամիտ ղեկավարութիւնները ներկայիս ծանրա­գոյն մարտահրաւէրներու դիմաց կանգնած են, սահմռկեցուցիչ իրողութիւններ կը  դիմագրաւեն։ Եկեղեցւոյ երդիքին տակ ծուարած պատեհապաշտ  որոշ հոգեւորականներու կողմէ չարաշահումները, անպարկեշտ կենցաղի վարմունքները, եկեղեցականի սրբակենցաղ վարքագիծէն շեղումները, հոգեւորականի դիմակի տակ իրագործուած յանցագործութիւնները, սեռային անբարոյականութիւնները, մանկապղծութիւնները եւ տարատեսակ ապիկար ու պղծահամբաւ արարքները, բարոյախօսական արժէքներու անկումը, անմարդկային բնազդի կոպիտ եւ աններելի դրսեւորումներ են։ Որոշ հոգեւորականներու մերժողական ընթացքին դիմաց քրիստոնէութեան նկատմամբ ընդվզեցուցիչ եւ Եկեղեցւոյ հանդէպ ժխտական, կեցուածք գոյացած է։

Լեհաստանի մէջ հաւատացեալներու ջախջախիչ մեծամասնութիւն ունեցող Կաթոլիկ եկեղեցին ալ զերծ չէ այդ բուռն տագնապներէն, որոնք աւելի բարձրաձայն ու աղմկոտ կը դառնան, հոգեւորականներու հիւանդագին եւ անճարակ ընթացքէն, որոնց խայտաբղէտ վարքը որքան պարսաւելի է, նոյնքան ծանրակշիռ ու սայթաքեցնող է այդ կեղտոտ վարմունքի պարագաներու թուաքանակն ալ։ Իսկ եթէ այդ մարտահրաւէրներուն վրայ աւելնան նման պատմական անիմացութեամբ, դիւրախաբ ընկալումներով, անպարկեշտ արտայայտութիւններով ու շահամոլ մասնակցութեամբ կաթոլիկ հոգեւորականներու նոր անուններ, ազերամէտ նոր ծրագրեր, այդ ժամանակ քրիստոնէադաւան երկխօսութիւնը դատարկ լոզունգի կը վերածուի, անարդար էքումենիզմի պիտակի տակ ձախաւեր չարաշահութիւն կը դառնայ։

Ազերպայճան նախագծուած անպարկեշտ ու աշխուժ ճիգերով, նենգամիտ ու հեռատես ծրագիրներով կարողացած է խաւարել, “ուղեղներու լուացում”-ի ենթարկել Կաթոլիկ եկեղեցւոյ վարչական կառոյցի իշխանաւորներու միտքերը, անոնց ողջ կազմերէն ներս թափանցել եւ ներսէն կրծել, չարաշահիլ Արցախի եւ հայու կրօնամշակութային ինքնութիւնը։ Յաջողած է բոլոր պատեհ առիթներով, մշակութային թէ գեղարուեստական ու կրօնական հակահայ յայտագրերով, ցուցադրական ու քարոզչական արշաւներով աղաւաղել հայ կրօնապատմական ժառանգութեան իսկական էութիւնը։

Գերհրամայական է, որ հայ զգաստ եւ կարող հոգեւոր պետերը իրենց միջկրօնական հանդիպումներուն, հաղորդակցութիւններուն, երկխօսութիւններուն անյապաղ բարձրաձայնեն հարցը եւ դատապարտեն կաթոլիկ հոգեւորականներու վատառողջ նման արարքները, համակարգուած աշխատանքով եւ վճռակամութեամբ հակադարձեն ազերական կեղծ հրապարակումներուն, մոլորեցնող պնդումներուն, յանձնառութեամբ պաշտպանեն հայապատկան հոգեւոր նիւթեղէն դարաւոր ժառանգութիւնը, աշխատանքային յայտագրերու վրայ մնայուն հրատապ օրակարգ ունենան արցախահայութեան քրիստոնէական կրօնամշակութային խեղաթիւրումներու արդարախոհութեան առաջնակարգութիւնը, մանաւանդ հայ հոգեւոր ինքնութեան՝ սրբազան վայրերու, մշակութային բազմադարեայ պատմութեան, հոգեւոր ժառանգութեան արդարացի պաշտպանութիւնը, կանխելու համար Նախիջեւանի մէջ կատարուած նիւթեղէն ժառանգութեան նկատմամբ բարբարոսութիւններու կրկնութիւնը։

Հայաթափուած Արցախի մէջ, ինչպէս արեւմտահայաստանի, Նախիջեւանի եւ այլուր, հայկական ներկայութեամբ եւ ստեղծագործութեամբ ժառանգութիւնները, հայկական ճարտարապետութեան դարավաստակ վանքերու, եկեղեցիներու գմբէթներն ու անոնց վրայ հաստատուած ժառանգաբուխ հաւատքի խաչերը՝ սեփականատէր հայ ժողովուրդի ներկայութեամբ եւ տոկունութեամբ դիմագրաւած, խիզախած եւ ականատես վկաները եղած են յաղթանակներու՝ պանծալի դափնիներով պսակուած եւ հաւատքի ղօղանջներով հիւսած են հայ հոգեմտաւոր ինքնութեան մատեանները։

Սակայն այսօր անոնք հեռու են իրենց մշտնջենաժառանգ ու սեփականատէր հայութենէն՝ կ՛ենթարկուին բարբարոսական կողոպուտի, վանդալութիւններու, հիմնայատակ ու առյաւետ կործանումներու, ենթակայ են բնաջնջումի, կը կարօտին մեր անյապաղ ու ծրագրուած օժանդակութեան եւ միջամտութեան։ Իսկ տակաւին որոշ եկեղեցիներու գմբէթները պարտադրաբար կը խոնարհին բռնագրաւողի բիրտ կապանքներուն, բազմադարեայ խաչերը կը զիջին նուաճող խառնածին ասպատակողներու վայրագութիւններուն ու անոնց մահիկաձեւ, խաւարաժառանգ հաւատքի խորհրդանիշերուն, մանաւանդ երբ անարժան ասպատակողներ կանխագծուած կը փորձեն, չարամտօրէն վերաշարադրել իրենց անպարկեշտ սեփական պատմութիւնը։

Փրոֆ Արա Սայեղ

[1] https://centrumwolnosci.uksw.edu.pl/2024/05/28/wystawa-dziedzictwo-chrzescijanskie-w-wielokulturowej-tozsamosci-azerbejdzanu-na-krakowskim-przedmiesciu/

[2] https://www.aztagdaily.com/archives/546067  

[3] https://hairenikweekly.com/?p=20636   

[4] https://agencja-informacyjna.com/dziedzictwo-zawlaszczone-azerbejdzan/  

[5] https://portal-informacyjny.com/azerbejdzan-przepisuje-historie-ormianskie-koscioly-zagrozone/

[6]https://www.aravot.am/2024/06/04/1424086/?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR17Ok2OP_tCDlI9kfyh07ICdp9x2oAW7kZ36mbjfBvNBFNqSLuu9KhGt00_aem_AeZomzIDJeBCK9_FdEePCuBTMTQYMCCf4IpU9PQHe0kHj3mW5Be-_zu7i7DzOfWshK1uIqiAeD-IFaZKWdM0zS2S

[7] https://www.rferl.org/a/armenia-azerbaijan-julfa-cemetery-destruction-unesco-cultural-heritage/30986581.html   

1 Սեպտեմբերին, Հայաստանի մէջ, ինչպէս այլուր, կը սկսի ուսումնական տարին: Տարին կը բացուի բարեմաղթութիւններով եւ աւանդական դարձած արտայայտութիւններով, որ կրթութիւնը շա՛տ կարեւոր է, որ կրթութիւնը ապագա՛յ է, ազատութի՛ւն է եւ այլն: Իրականութեան մէջ, նայելով հանրապետութեան մէջ կրթութեան մակարդակին, կարելի է համարձակօրէն ըսել, որ խօսքով թերեւս կրթութիւնը կարեւոր է, բայց գործով՝ ո՛չ: Կրթութիւնը այնքան անկարեւոր դարձած է, որ անոր իրական հետեւանքները մենք կը տեսնենք հէնց այսօր:

Վերջին ցուցանիշներով, Հայաստանի համալսարններուն (բուհ) մէջ թափուր մնացած են աւելի քան 6300 տեղեր, որոնց 271-ը՝ պետութիւնը կը հոգայ: Քանի մը օր առաջ ալ լուրեր տարածուեցան, որ բողոքարկումներու եւ կրկնակի ստուգումներու շնորհիւ, քանի մը հարիւր տեղ լեցուած է: Բայց այդքանով վիճակը առանաձնապէս չի բարելաւուիր, որովհետեւ հազարաւոր պարապ մնացած տեղեր կան տակաւին: Այս երեւոյթը իր կարգին կը յանգի բազմաթիւ ամբիոններու կրճատման ու գրեթէ փակման: Նման վտանգի առջեւ կը գտնուին Հայաստանի երկրագործական համալսարանի որոշ բաժանմունքները: Կարծես ճակատագրի հեգնանքով, Հայաստանի մէջ յատկապէս վատ վիճակի մէջ կը գտնուի մարզ մը, որով ալ սկսած է քաղաքակրթութիւնը: Իր հողագործ անցեալով հպարտացող, նոյնիսկ պրոնզէ դարուն երկրագործական յեղափոխութիւն իրականացուցած ժողովուրդին համալսարաններուն մէջ ամենէն աղէտալի վճակը հէնց նոյն երկրագործական ոլորտն է:

Այս բոլորը կը նշանակեն, որ բազմաթիւ համալսարաններու մէջ ո՛չ միայն կը պակսին ուսանողներ եւ ֆինանսաւորում, այլեւ կը պակսին ապագայ գիտնականներ, այժմու դասախօսներն ու գիտնականները փոխարինողներ: Այս մէկը ոչ թէ մէկ տարուայ տխուր ցուցանիշ մըն է, այլ տասնամկաներ շարունակուող վիճակագրութիւն մը: Հայաստանի մէջ կրթութիւնը ոչ մէկ ձեւով չի յաջողիր դրական երեւցող շարժում եւ աշխուժութիւն արձանագրել: Այս տակաւին դիմողներուն թիւին մասին է: Նոյն տխուր վիճակը կը պարզէ համալսարաններու ուսման որակը: Դժուար է ըսել, թէ՛ կրթական ծրագիրները լաւ չեն, ուսանողները չեն ուզեր սորվիլ, թէ՛ դասախօսները վատ կը դասաւանդեն: Բայց յստակ է մէկ բան: Կրթութեան որակը երթալով կը նուազի: Հարիւրաւոր ուսանողներ երբե՛ք չեն կարողանար քննութիւնները  առաջին անգամէն յաջողիլ եւ իրենց յոյսը կը դնեն երկրորդ ու երրորդ առիթներու վրայ: Աւարտական աշխատանքներու հսկայ մէկ մասը ուսանողները պատուէրով կը գնեն անհատներէ եւ կազմակերպութիւններէ, որոնք դրամով աւարտականներ եւ գիտական աշխատանքներ կը վաճառեն: Ընդ որում նմանօրինակ հաստատութիւններու ծանուցումներուն կը հանդիպինք ամէնուրեք: Այս ոչ մէկ ձեւով կը տեղադրուի որակեալ կրթութիւն կոչուածին մէջ: Ի վերջոյ, ուսումը միայն մասնագիտացում չի նշանակեր, այլ անձին կատարելագործումը, հմտացումը՝ կրթութիւնը ընդհանուր առմամբ: Համալսարաններէն ուսանողները պէտք է դուրս գան բազմակողմանիօրէն զարգացած, պատրաստ քննականօրէն մտածելու, կշռադատելու, ստեղծելու: Անոնք պէտք է կարողանան մտաւորականութիւն ձեւաւորել: Բայց բոլորովին այդպէս չէ: Համալսարաններու մէջ միակ վայրը, ուր միշտ լեցուն մարդ կայ`քաֆեթերիան է:

Նոյն տխուր վիճակը կը պարզուի բազմաթիւ գիւղական դպրոցներուն մէջ: Կան գիւղեր նոյնիսկ 50 աշակերտ ալ չունին: Բազմաթիւ գիւղեր, ուր երկու-երեք հարիւր հոգի կ’ապրի, չունին ո՛չ բաւարար չափով ուսուցչական անձնակազմ, ո՛չ ալ աշակերտ: Հետեւանքը՝ դպրոցներ կը փակուին կամ կը միացուին իրարու: Առանց դպրոցի մնացած գիւղերը աւելի մեծ թափով կը դատարկուին: Հայաստանի բնակչութիւնը պարզապէս սկսած է հոսիլ դէպի Երեւան եւ հոնկէ՝ աշխարհի տարբեր վայրեր: Դպրոցներ, յատկապէս ծայրամասային գիւղերու մէջ, կը պատահի, որ ընդունին միայն մէկ աշակերտ, կամ ամբողջ գիւղը ունի հինգ-վեց աշակերտ: Միթէ այս ձեւով կարելի՞ է գիւղ պահել: Իսկ գիւղը Հայաստանի ողնաշարն է: Դատարկ գիւղը եւ թշնամիին յանձնուած գիւղը նոյն բանն է: Հողը չի սիրեր անտէր մնալ, անպայման նոր տէր կը գտնէ:

Կրթական այս նահանջին վրայ կը գումարուի երիտասարդութեան խիստ հետաքրքրքասիրութիւնը տարբեր ախտերու նկատմամբ՝ խաղամոլութիւն, թմրանիւթեր, աննպատակ ժամանց: Ուսումը այլեւս մոտա չէ: Մարդասիրական եւ ճշգրիտ գիտութեանց բազմաթիւ ճիւղեր ընկերային ոչ մէկ երաշխիք կը խոստանան: Ուսանողներէն շատերը կը նախընտրեն «եօլլա տանել» համալսարանը, այդ միջոցին աշխատիլ որեւէ ոչ մասնագիտական տեղ մը, յատկապէս գրաւի (betting, bookmaker) տարբեր գրասենեակներու մէջ, իսկ աւարտելէ ետք զբաղիլ բոլորովին այլ բանով:

Վկայականը սկսած է կորսնցնել իր արժէքը, բուհը՝ իր լրջութիւնը, մասնագիտութիւնը՝ գրաւչութիւնը: Հայաստանի մէջ ուսումը ընդհանրապէս սպասարկած է քանի մը մասնագիտութեան: Աւանդաբար անոնք եղած են տնտեսագիտութիւնը, իրաւաբանութիւնը, ներկայիս անոնց վրայ կը գումարուի ծրագրաւորումը (programming) իր ճիւղաւորումներով:

Այս ձեւով տնտեսութիւն չի կառուցուիր, կիրթ հասարակութիւն չես ունենար, որպէս պետութիւն`մրցունակ չես դառնար ո՛չ քու կրթութեանդ որակով, ո՛չ ալ քու կարողականութեամբ: Այդ ներուժը ցիրուցան կ’ըլլայ օրուան հաց փնտռող երիտասարդներու մէջ:

Որո՞ւ պէտք է անգրագէտ հասարակութիւնը: Որո՞ւն կը ծառայեն Հայաստանի մէջ գործող տասնեակ համալսարանները. ամէն տարի քանի մը հազար աւարտական վկայականներ, եթէ անոնք ոչ մէկ ուժ ունին: Հայաստանէն դուրս շատ քիչ երկիրներ ու շատ քիչ մասնագիտութիւններ կան, որոնք կ’ընդունին այդ վկայականին ուժը` անկախ Bologna համակարգին մաս կազմելէն: Հայաստան առաջնակարգ տեղ կը գրաւէ իր վկայականաւոր հասարակութեամբ, բայց հազարաւոր տեղերով ետ կը մնայ այդ վկայականին որակին եւ ուժին առումով: Վկայականը այսօր ո՛չ թէ կրթական ցենզի հաւաստագիր է, այլ ընկերային կարգավիճակ մը: Անգիր կանոնով մը երիտասարդը անպայման պէտք է համալսարան աւարտէ, այլապէս հասարակութեան լիարժէք մասը չի նկատուիր: Եւ այդ ընթացիկ սուտը, որ կապած է մեր հասարակութեան ձեռքերը, խեղդող այլ շղթայ մըն է, որ արգելք կը հանդիսանայ առաջ երթալու եւ ետ կը քաշէ:

Կրթական որակի եւ մասնագէտներու պակասին զուգահեռ՝ սունկի պէս կ’աճին սիրողական հոգեբաններ, պլոկըրներ, խորհրդատուներ, ինչ որ ազդեցիկներ (influencers), որոնք առաւօտէն երեկոյ զբաղած են խորհուրդներ տալով, իսկ մէկ մասն ալ իր կիսամերկ մարմինը ցոյց տալով կամ տխմար հիւմըրներ ընելով՝ որոշակի համբաւ ձեռք կը բերէ եւ դրամ կը շահի ազատ ծանուցողի (freelance) իր կարգավիճով: Ով որ ծառայութիւն կ’ուզէ վաճառել, կը ծանուցէ անոնց միջոցով: Ալ ինչո՞ւ վեց տարի սորվիլ, տանջուիլ ու ոչ մէկ երաշխիք ունենալ, որ կը կարողանաս աշխատանք գտնել եւ արժանապատիւ ապագայ կառուցել, երբ կարելի է աժան պլոկինկով քանի մը անգամ աւելի շատ գումար վաստկիլ, քան գիտնականը կամ դասախօսը:

Կրթութիւնը ազատութիւն է հոն, ուր կը գնահատեն ազատութեան գինը, ապագայ է հոն, ուր կ’ուզեն ապրիլ, հնարաւորութիւն է անոնց համար, որոնք պատրաստ են մարտահրաւէրներու, իսկ մեր մօտ կրթական համակարգը լճացած ճահիճ մըն է՝ ուսումնական ընդօրինակութեամբ եւ աչքակապութեամբ:

Իսկ ճահիճին մէջ վարդեր չեն բուսնիր:

2020-ի պատերազմէն եւ 2023-ի Արցախի բռնի հայաթափումէն ետք, հայ հասարակութեան մտքին մէջ սկսան զարգանալ հարցեր, թէ այդ քոչուոր ատրպէյճանցիները ինչպէ՞ս կրցան յաղթել նստակեաց հայերուն: Հարցին ձեւաւորումը կատարուեցաւ խիստ պարզունակ ձեւով, եւ սկսան քննարկուիլ ոչ թէ այն պատճառները, որոնք առաջնորդեցին հայ-ատրպէյճանական ռազմաքաղաքական ու տնտեսական հաւասարակշռութեան խախտումին, այլ այն, թէ քոչուորական ծագում ունեցողը սկզբունքով պիտի չկարենար յաղթել նստակեաց երկրագործին: Այս մէկը անհեթեթ մօտեցում մըն է, որ աշխուժօրէն շրջանառութեան մէջ դրուած էր 44-օրեայ պատերազմէն շատ առաջ եւ կը շարունակուի նաեւ հիմա: Մինչդեռ հարցը, զոր պէտք էր տալ, ոչ թէ քոչուորի յաղթանակին կամ նստակեացի պարտութեան մասին պէտք էր ըլլար, այլ ունենար խիստ սթափ եւ հաշուարկային բնոյթ:

Քոչուոր-նստակեաց համեմատութիւններու առանցքային մոլորութիւններէն մէկն այն է, որ մենք մինչեւ հիմա հակուած ենք կարծելու, թէ հայերը չեն պարտուիր, որովհետեւ մենք հոս ապրած ենք դարերով եւ կայանալով որպէս ժողովուրդ, կայացուցած ենք մեր պետականութիւնները, իսկ ատրպէյճանցիները պիտի պարտուէին, որովհետեւ անոնք իրենց պետութիւնը նուէր ստացած էին, որովհետեւ որպէս ժողովուրդ չեն կայացած եւ այդ կարգի այլ «որովհետեւներ»: Զարմանալի է, բայց այդ քննարկումներուն յաճախ կը մասնակցին նաեւ գիտական շրջանակի դէմքեր, որոնք լրջօրէն կ’առաջադրեն մշակութային հարցեր եւ կը փորձեն փիլիսոփայութիւնն ու մշակոյթը հակադրել զինուորական եւ տնտեսական ուժին:

Բացի այն իրողութենէն, որ այդ քննարկումները ոչ մէկ արդիւնք չեն տար եւ միայն կը շոյեն սեփական Ես-ը, անոնք նաեւ իրականութիւնը չտեսնելու միջոց կը հանդիսանան: Ատրպէյճանցիները արհամարհական քոչուոր անուանելէ առաջ, մենք պէտք է ընդունինք շատ պարզ, բայց դժուարամարս երեւոյթ մը. ազգերն ու պետութիւնները միշտ չէ, որ կը կայանան հայկական-դասական ձեւով: Այսինքն պարտադիր չէ, որ որեւէ ցեղային միութիւն երկար դարեր ապրի իրեն արիւնակից այլ ցեղային միութիւններու հետ, միաւորուի, դառնայ մէկ ժողովուրդ եւ յետոյ միայն կայացնէ իր համազգային պետութիւնը, այսինքն իր փոքրիկ ցեղապետութիւններն ու քլանները համախմբուին վարչական մէկ իշխանութեան ներքեւ: Մենք ընդհանրապէս որդեգրած ենք ինքնութեան կայացման այդ սկզբունքը եւ կը հաւատանք, որ ժողովուրդը, ազգն է, որ պետութիւն կը ստեղծէ: Բայց մենք ոչ մէկ ձեւով չենք ուզեր ընդունիլ, որ կրանյ պատահիլ (ընդ որում շատ յաճախ) հակառակը, որ նախ ստեղծուի պետութիւնը, իսկ յետոյ՝ նոր ժողովուրդը:

Եթէ այս տողերը զարմանք կը յառաջացնեն, այդ մէկը նշան է միայն այն իրողութեան, թէ մենք որքան անգէտ ենք համաշխարհային իրողութիւններու հանդէպ եւ որքան տգէտ՝ ինքնութեան մասին խօսելու ժամանակ: Եւ հոս միայն Ատրպէյճանը չէ, ուր պետութիւնը ինք կը կայացնէ ազգը: Աշխարհի տարածքին տասնեակ նման պետութիւններ կան, որոնք իրենք կը գոյացնեն ժողովուրդը: Բազմաթիւ են օրինակները, երբ ոչ թէ ժողովուրդը կամ ազգը կը դառնայ պետութեան ստեղծման վճրորոշ ազդակը, այլ հակառակը՝ պետութիւնը կը դառնայ տուեալ ժողովուրդի ինքնութեան կարեւոր մէկ մասը: Վերցնենք օրինակ Ամերիկեան ցամաքամասը: Քանի՞ ազգային պետութիւն ծանօթ են մեզի եւ անոնցմէ քանի՞ն կայացած է հայկական-դասական ձեւով: Գրեթէ ոչ մէկը: Ամերիկեան ցամաքամասի պետութիւնները հրաշալի օրինակ կը ծառայեն այն իրողութեան, որ պետութիւնը եւս կրնայ ազգ գոյացնել: Պրազիլ, Արժանթին, Փարակուէյ, Ուրուկուէյ, Վենեզուելլա եւ այլն: Որո՞նք կ’ապրին այդ երկիրներուն մէջ: Փարակուէյցինե՞ր, վենեզուելլացինե՞ր: Ո՛չ: Այնտեղ կ’ապրին Լատին Ամերիկայի բնիկ ժողովուրդներու եւ նուաճող սպանացիներու, փորթուգալացիներու եւ եւրոպական այլ ժողովուրդներու միախառնումէն յառաջացած սերունդեր, որոնք ունին սպանական, հոլանտական, փորթուգալական եւ այլ ծագումներ: Եւ Ուրուկուէյը կամ Փարակուէյը չունին հազարամեակներով հոն կայացած մէկ ու միասնական ժողովուրդ մը, ինչպէս օրինակ հայերը Հայաստանի մէջ: Բայց մեր միտքէն չ’անցնիր արհամարհական խօսիլ Գոլոմպիոյ կամ Միացեալ նահանգներու մասին, զանոնք անուանել եկուորներ, հայհոյել եւ ըսել, որ անոնք ինքնութենէ զուրկ շուներ են եւ ազգ չեն, որովհետեւ չեն անցած այն ճամբով, որմէ անցած ենք մենք: Ներկայիս ամերիկեան ցամաքամասի երկիրները բաւական յաջող ազգային քաղաքականութիւն կը վարեն եւ այդ պետութիւնները տարբեր կշռոյթով, բայց հաստատօրէն կը գոյացնեն ազգային ինքնութիւններ, որոնք արդէն աւելի կամ պակաս չափով ունին ազգային բաւարար ինքնքգիտակցութիւն: Կամ օրինակ շատերու երազանքի երկիրը նակտուող Միացեալ Նահագները: Ան դասական օրինակ մըն է, թէ պետութիւնը կրնայ ազգ կայացնել: Միացեալ նահագները, որուն ժողովուրդը կը ներկայացնէ աշխարհի տասնեակ ազգերու եւ ժողովուրդներու խառնուրդ մը, արդէն իսկ ունի «ամերիկացի» ազգային ինքնագիտակցութիւնը եւ ամերիկացին պակաս հպարտ չէ իր ամերիկացի ըլլալուն համար այնպէս, ինչպէս հայը հպարտ է, որ ինք հայ է: Մանաւանդ, եթէ նկատի առնենք, որ ամերիկեան պետութեան ազգային քաղաքականութիւնը այնքան զօրաւոր է, որ անգլիացիներու անգլերէնը դարձած է ամերիկեան ինքնութեան նշաձողերէն մէկը, անոնց super–հերոս (Marvel, DC եւ այլն) կերպարները, ֆիլմերը, քոմիքսները ոչ պակաս ազդեցութիւն ունին ամերիկացիներու ինքնութեան ձեւաւորման վրայ, որքան եւ հայկական Վահագնը կամ Սասունցի Դաւիթը, իսկ երբեմն ալ` անոնք աւելի ցանկալի են նոյնիքն հայերու համար քան սեփականը:

Բացի ասկէ, աշխարհի մէջ քիչ չեն օրինակները, երբ ո՛չ միայն տարածքը կամ պետութիւնը ինքնութիւն կու տայ ժողովուրդին կամ անոր մէկ հատուածին, այլեւ շրջանային իրավիճակները, կրօնը եւ այլն: Օրինակ սերպերու մէկ հատուածը՝ իսլամականացումի եւ աշխարհաքաղաքական շրջանային իրավիճակի ազդեցութեան տակ, վաղուց արդէն ինքզինք կ’անուանէ իսլամ, թէեւ ազգային առումով, անոնք սերպ են:

Նոյնը կարելի է ըսել ատրպէյճանցիներու պարագային: Կովկասեան թաթարներու եւ տարասեակ թրքական քոչուոր ցեղերու եւ տարածաշրջանի բնիկներու մէկ մասին հետ միաձուլուած եւ «ատրպատական» ու «ալպանիա», «աղուանք» տեղանունները իրենց համար էթնիք անուններ դարձուցած ատրպէյճանցիները արդէն ունին ազգային ինքնագիտակցութիւն մը, որուն պահապանը Ատրպէյճան պետութիւնն է: Ու այս պահուն պատմական արդարութեան նայողները շատ քիչ են, եւ նայողներն ալ՝ թերահաւատ: Այո՛, ատրպէյճանցիները չեն կրնար իրենց ինքնութեան հարստութեամբ եւ հզօրութեամբ համեմատուիլ հայերու հետ, բայց միթէ այդ իրողութիւնը խանգարե՞ց, որ անոնք յաղթեն մեզի վերջին տարիներուն:

Ինչո՞ւ այս քննարկումը: Շատ պարզ այն պատճառով, որ մենք ետ մնացած ենք աշխարհէն, ետ մնացած ենք կարեւոր իրադարձութիւններէն, մեր մտածողութիւնը քարացած է,  ինքնութեան մասին մեր պատկերացումները` աղաւաղուած: Մենք կարողութիւնը չունինք ճանչնալու մենք զմեզ եւ չենք կրնար հասկնալ, թէ ո՞վ կանգնած է մեր դիմացը: Մենք կ’ապրինք արդէն սպառած պատկերացումներով եւ քննարկումներով, մինչդեռ մեր թշնամիները յաջողութեամբ կը լուծեն այն խնդիրները, զորս մենք նոյսնիսկ չենք ալ նկատեր:

Մեզի ոչ միայն նոր խօսոյթ եւ գաղափար հարկաւոր է, այլեւ թարմացած ու սթափ աշխարհայեացք, որովհետեւ միայն այդ կերպով կը յաջողինք հասկնալու, թէ ի՞նչ տեղի կ’ունենայ մեր շուրջը: Որպէսզի ոչ թէ ուշացած արձագանգներ տանք արդէն կատարուած փաստերուն, այլ կարենանք ազդել իրադարձութիւններու վրայ, այլապէս մենք միայն կրնանք արձագանգել՝ ուշացած ու թոյլ:

Իսկ արձագանգը կեանքի ու ապագայի նշան չէ: Աւերակներն ալ կրնան արձագանգել:

Իր 3 օգոստոս 2024-ի թիւով, անգլիական «The Guardian» թերթը հրապարակած է հարցազրոյց մը թուրք գրագիտուհի Էլիֆ Շաֆաքի հետ: Հարցազրոյցը վարած է Քլէր Արմիսթէտ: «Էլիֆ Շաֆաք. Որպէս գրող Թուրքիոյ մէջ կրնաս յարձակման ենթարկուիլ, դատուիլ եւ բանտարկուիլ» խորագրեալ հարցազրոյցին մէջ, գրագիտուհին կ’անդրադառնայ իր կեանքի հոլովոյթին եւ գրող ըլլալու բարդութիւններուն՝ երկրի մը մէջ, ուր բառերը կրնան վտանգաւոր նկատուիլ: Խորագիրը բարացուցական այս առումով:

Զրոյցը կեդրոնացած է Շաֆաքի վերջին՝ «Երկինքի մէջ գետեր կան» վէպին շուրջ եւ կ’ընդգծէ գրագիտուհիին խոր հաւատքը ստեղծագործութեան ներուժին հանդէպ` արծարծելու արդի ժամանակներու բեւեռացումներն ու տագնապները: Անձրեւի կաթիլի խորհրդանշական ճամբորդութեան միջոցով՝ հին Նինուէէն մինչեւ եզիտիներու ներկայ ցեղասպանութիւնը, Շաֆաք վարպետօրէն կը միահիւսէ անցեալն ու ներկան` ընդգծելով պայքարի յարատեւութիւը ժամանկի թաւալումին հետ՝ ըլլա՛յ կենսոլորտային, ըլլա՛յ մարդկային ճակատներու վրայ:

Շաֆաք, որ հեռացած է Թուրքիայէն եւ այժմ կ’ապրի Լոնտոն, աշխարհահռչակ գրող է եւ ծանօթ իր բեղմնաւոր ստեղծագործութիւններով, որոնք կ’ընդգրկեն թէ՛ գեղարուեստական-վիպական եւ թէ՛ ոչ-վիպական գործեր, ինչպէս՝ յուշագրութիւններ եւ յօդուածներ: Ֆրանսա ծնած եւ Թուրքիոյ մէջ հասակ առած գրագիտուհին խորապէս ազդուած է իր բազմամշակութային դաստիարակութենէն եւ իբրեւ կին՝ թրքական ընկերութեան սեռային խտրականութեան վրայ հիմնուած պահպանողական աւանդոյթներէն եւ հաւասարութեան մասին խօսելու դէմ դրուած արգելքներէն: Արեւելեան եւ արեւմտեան գրական աւանդութիւնները միաձուլելու եզակի ունակութեամբ օժտուած, Շաֆաքի վէպերը բարդ են եւ խառն` յաճախ միաձուլելով բազմաթիւ կերպարներ եւ այնպիսի թեմաներ, որոնք կ’ընդգրկեն ինքնութեան, յիշողութեան եւ աւանդականին ու արդիականութեան միջեւ բախումի մասին հարցեր: Գրելով թէ՛ թրքերէն եւ թէ՛ անգլերէն` ան միջազգային համբաւի տիրացած է իր գրական ստեղծագործական խորքով ու ոճով եւ թապու նկատուած թեմաներու անվախ անդրադարձով, ներառեալ՝ Հայոց ցեղասպանութիւնը, սեռային խտրականութիւնը եւ փոքրամասնութիւնների պաշտպանութիւնը:

Շաֆաքի ամենէն վիճայարոյց եւ նշանակալից գործերէն մէկը` «Իսթանպուլի բիճը» (The Bastard of Istanbul) (2006) կը խորանայ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութեան զգայուն եւ Թուրքիոյ մէջ թապու նկատուած, արգիլուած թեմային մէջ: Վէպը կը միահիւսէ թուրք ընտանիքի մը եւ ամերիկահայ ընտանիքի մը կեանքը՝ ուսումնասիրելով յիշողութեան, ժխտումի եւ ինքնութեան մասին թեմաներ՝ պատմական տառապանքի ծիրէն ներս: Այս գործին պատճառով, Շաֆաք Թուրքիոյ մէջ ենթարկուեցաւ քրէական հետապնդումի՝ թրքական քրէական օրէնսգրքի 301-րդ յօդուածին տրամադրութեան համաձայն, որ ցեղասպանութեան նման նիւթերու արծարծումը կը նկատէ «թրքութիւնը անարգող» արարք, թէեւ ան վերջաւորութեան անպարտ հռչակուեցաւ: Այս դէպքը միջազգային ուշադրութիւնը հրաւիրեց Թուրքիոյ մէջ խօսքի ազատութեան առնչուած հարցերուն վրայ եւ աշխարհ Շաֆաքը որդգրեց իբրեւ խիզախ եւ ուշագրաւ ձայն մը ժամանակակից գրականութեան մէջ :

Հակառակ իր դիմագրաւած բոլոր մարտահրաւէրներուն, Շաֆաքի գրականութիւնը տոգորուած է յոյսով: Ան գեղարուեստական ​​գրականութիւնը կ’ընդունի իբրեւ ժողովրդավարական տարածք մը, ուր կնճռոտ հարցերը կարելի է ուսումնասիրել կարեկցութեամբ եւ նրբերանգներով: Աշխարհի մը մէջ, ուր մարդկային խօսոյթը ընդհանրապէս բեւեռացած է, Շաֆաք ջատագով է դանդաղ եւ խոհուն վերլուծումի, զորս կը խրախուսէ գեղարուեստական ​​գրականութիւնը: Անոր հաւատքը պատումներու փոխակերպող ուժին նկատմամբ՝ ինքզինք ուրիշին տեղը դնելու, թէկուզ ընդամէնը քանի մը ժամով, կը դրսեւորէ բեւեռացած այս աշխարհին մէջ իրարհասկացողութեան եւ կարեկցանքի խթանման ու տարածման իր յանձնառութիւնը:

Այս մօտեցումը ուշագրաւ է անոր վէպերուն մէջ, ինչպէս՝ «Իսթանպուլի բիճը», որ կը խօսի պատմական տառապանքի եւ մշակութային հակամարտութիւններու մասին, «10 վայրկեան 38 երկվայրկեան այս տարօրինակ աշխարհին մէջ» (10 Minutes 38 Seconds in This Strange World), որ կը խօսի անիրաւուած անհատներու կեանքին մասին, եւ «Սիրոյ քառասուն կանոնները» (The Forty Rules of Love), որ կ’ուսումնասիրէ սիրոյ, հաւատքի եւ անձնական աճի հատումները մեր կեանքին մէջ: Այս պատմութիւններուն ճամբով, Շաֆաք իր ընթերցողները կը հրաւիրէ նայելու մակերեսէն անդին՝ հարցադրելու, հասկնալու եւ, ի վերջոյ, կապուելու ուրիշներու մարդկայնութեան:

Արդարեւ, «Էլիֆ Շաֆաք. Որպէս գրող Թուրքիոյ մէջ կրնաս յարձակման ենթարկուիլ, դատուիլ եւ բանտարկուիլ» խորագրուած հարցազրոյցին մէջ, Շաֆաք արագ գործի լծուելու պատգամ մը կը փոխանցէ: Ան կ’անդրադառնայ եզիտիներու շարունակուող հալածանքներուն եւ Թուրքիոյ մէջ ամբարտակներու կառուցման հետեւանքով յառաջացած կենսոլորտային աղէտներուն՝ այս խնդիրներուն առաջքը առնելու միջազգային համագործակցութեան կոչ ուղղելով: Անոր կոչը հրաւէր է մեղմելու  ուրիշներու տառապանքները, ու չանտեսելու զանոնք:

Շաֆաքի հետ հարցազրոյցը լոյս կը սփռէ քաղաքականապէս խոցելի միջավայրի մէջ գրող ըլլալու դժուարութիւններուն վրայ՝ ընդգծելով հաստատուած կարգերը մերժողներու եւ փոփոխութեան մարտահրաւէր նետողներու առջեւ ծառացած վտանգները:

Դարաշրջանի մը մէջ, որ կը բնութագրուի արհեստագիտական սրընթաց յառաջդիմութեամբ եւ հասարակական-ընկերային յարատեւ ​​փոփոխութիւններով, «տուփէն դուրս» (outside the box) մտածելու կարողութիւնը երբե՛ք այսքան կարեւոր չէ եղած: Մտածելու այս ձեւը, որ կը գլէ ու կ’անցնի աւանդական սահմանները, մղիչ ուժը կը հանդիսանայ գիտական ու քաղաղաքական-ընկերային որեւէ փոփոխութեան ու յառաջդիմութեան: «Տուփէն դուրս» մտածել կը նշանակէ հարցերուն մօտենալ նոր տեսանկիւններէ, մերժել առկայ նորմերը եւ ընդունիլ ոչ-աւանդական լուծումներ: Ան կը պահանջէ ստեղծագործ միտք, լայնամտութիւն եւ ձեռնոցներ վերցնելու պատրաստակամութիւն:

Հայոց պատմութեան մէջ, տուփէն դուրս մտածողներ եղած են, օրինակ, մեր կարծիքով, Մեծն Տիգրանը, Մեսրոպ Մաշտոցը, Պապ թագաւորը, Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփան, Բագրատունեաց թագաւորութեան հիմնադիր Աշոտ Ա Մեծը, Գրիգոր Նարեկացին, Իսրայէլ Օրին, Խաչատուր Աբովեանը, Րաֆֆին, Կոմիտասը, Յովհաննէս Թումանեանը, Արամ Մանուկեանը, Պօղոս Նուպար Փաշան, Լեւոն Շանթը, Վահան Թէքէեանը: Միջազգային պատմութեան մէջ՝ Մահաթմա Կանտիի ոչ-բռնի դիմադրութեան փիլիսոփայութիւնը, Մարթըն Լութըր Քինկի ամերիկեան քաղաքացիական իրաւունքներու շարժումը: Այնշթայնի յարաբերականութեան տեսութիւնը, Սթիւ Ճոպսի «Apple»ը, Ռայթ եղբայրներու թռչելու յախուռն փափաքը եւ օդանաւի գիւտը, իսկ արուեստական բանականութեան ստեղծումը կը ներկայացնէ կոթողային այլ նուաճում մը, որ ծնունդն է «տուփէն դուրս» արտասովոր մտածողութեան:

Նշեալները օրինակներ են, դեռ կարելի է երկարել շարքը, բայց մեր նպատակը անուններու եւ իրագործումներու շարանը չէ, այլ ճիգ մը ցոյց տալու, թէ «տուփէն դուրս» մտածելու եղանակով ինչե՜ր կարելի է ընել:

Պատմական մեծ մարտահրաւէրներու դիմաց, հայ ժողովուրդին համար առանձնայատուկ նշանակութիւն պէտք է ունենայ «տուփէն դուրս» մտածելու կարողութիւնը: Այս մտածելաձեւը, որ, ինչպէս ըսինք, կ’ենթադրէ կտրել դասական իմաստութեան սահմանները եւ պեղել հաստատուած ու ընդունուած նորմերէն անդին, կրնայ փոխակերպել հայ ժողովուրդին իրավիճակը թէ՛ քաղաքական, թէ՛ ընկերային-հասարակական եւ թէ՛ գիտական-արհեստագիտական մարզերուն մէջ:

Հայերս տոկունութեան եւ յարմարելու երկար պատմութիւն ունինք: Վերապրած ենք ցեղասպանութիւններէ, եւ բռնի տեղահանութիւններէ ետք աշխարհի տարածքին ստեղծած ենք համայնքներ, որոնք վերածուած են սփիւռքներու, բայց երբեք այն միացեալ միաւորին, զոր, հակամէտ ենք, երբեմն գլխագիր՝ Սփիւռք կոչելու: Այս սփիւռքներու կազմակերպման ընթացքին, անհատաբար ցուցաբերած ենք նորարար մտածողութեան եւ հաստատակամութեան որոշ կարողութիւն: Սակայն, ժամանակակից հայը, (այս եզրին մասին պէտք է լրջօրէն մտածել) նաեւ Հայաստանի մէջ, երբեք չէ ցուցաբերած «տուփէն դուրս» մտածելու վարքագիծ, առնուազն հաւաքական մակարդակի վրայ, եւ այդ միջոցով լուծելու ընթացիկ մարտահրաւէրները եւ օգտուելու բազում նոր հնարաւորութիւններէն: Չենք վարանիր երբեմն նշելու, որ հայը տակաւին կը մտածէ 1860-ի ազգային սահմանադրութեան եղանակով կամ Րաֆֆիի խաչագողներուն տրամաբանութեամբ. կա՛մ ամիրա ենք, կա՛մ թաղականին կնիկը, կա՛մ Աբիսողոմ Աղա (առաջին կարգ նստիլը եւ նկարուիլը պայման), կա՛մ ալ «ըստ հրաւէրի» յառաջաբաններ գրելու եւ նոյն դասախօսութիւնը տասը անգամ վաճառելու պատրաստ «գիտնականներ»: Չմոռնանք Թումանեանի «Քաջ Նազարը» եւ այսօրուան քաջ նազարները: Փանջունիները եւ քազ նազարները շատոնց մտերիմներ դարձած են….

Հայաստանի աշխարհաքաղաքական մարտահրաւէրները, մանաւանդ շրջապատուած ոչ-բարեկամ (թշնամի չըսելու համար) երկիրներով, կը պարտադրեն ռազմավարական «տուփէն դուրս» մտածողութիւններ: Դիւանագիտական ​​ստեղծագործ ճիգերը, շրջանային դաշինքները եւ միջազգային բարեկամութիւնները կրնան նպաստել յաղթահարելու այս բարդութիւնները: Պատմութեան դասեր, հարցադրումներ, վերլուծումներ, հաւանականութիւններու ճշդում, հաւաքական քննարկումներ, նորարական աշխարհահայացք, բոլորը անցնել ազգային շահերու եւ անվտանգութեան պրիսմակէն ու որոշումներ կայացնել: Շատ կը լսենք այս օրերուն. «հայ ժողովուրդը պատմութենէն դասեր քաղելու սովորութիւն չունի՛», նաեւ «ապագան երբե՛ք ծրագրել չի գիտեր»:

Հասարակական հարցերը, ինչպէս՝ կրթութիւնն ու առողջապահութիւնը նոյնպէս կը պահանջեն նորարար մօտեցումներ եւ ոչ-աւանդական լուծումներ: Տակաւին, Հայաստան դէմ յանդիման կը գտնուի տնտեսական մարտահրաւէրներու: «Տուփէն դուրս» մտածելը կրնայ առաջնորդել տնտեսական նոր մարզերու զարգացման, ինչպէս արհեստագիտութիւնն եւ զբօսաշրջութիւնը, եւ խթանելու ձեռներէցութիւնը: Օրինակ, աշխարհասփիւռ հայութեան կամ հայկական սփիւռքներու փորձառութեան եւ միջոցներու օգտագործումը կրնայ տնտեսական նոր հնարաւորութիւններ ստեղծել Հայաստանի մէջ: Հոս եւս կարեւոր է «տուփին մէջ ձգել» աւանդական սփիւռքին սահմանումը եւ «Հայաստան-սփիւռք» «գործակցութեան» կամ «չգործակցութեան» հնամաշ ու քանդիչ մտածողութիւնները: Պետութիւն-սփիւռքներ յարաբերութիւնը պէտք է յառաջադէմ նոր տարազով մը արտայայտուի: Երբ ​​կեանքի որակը բարելաւուի Հայաստանի մէջ՝ ապահովութեան, պատկանելիութեան եւ տնտեսական առումներով, այդ մէկը հիմնովին կը նուազեցնէ արտագաղթը Հայաստանէն, որ ռազմավարական նշանակութիւն ունի երկրի կայունութեան, զարգացման եւ գոյատեւման համար:

Հայաստան ունի շրջանին մէջ արհեստագիտական կեդրոն դառնալու ներուժը` մարդկային դրամագլուխի, ստեղծագործական ունակութիւններու եւ արհեստագիտութիւններու նկատմամբ աճող հետաքրքրութեան շնորհիւ: Իր երիտասարդ, ուսեալ բնակչութեամբ, որ պատրաստ է ընդունելու նորարարութիւնները, Հայաստան կը գտնուի տնտեսական նոր հնարաւորութիւններու շեմին: Նորարարական մշակոյթ խթանելով եւ նորաստեղծ ձեռնարկութիւններուն (start-ups) զօրավիգ կանգնելով, Հայաստան կրնայ արհեստագիտական բարձր լուծումներ առաջադրել եւ առաջատար դիրք գրաւել արագ զարգացող արհեստագիտական աշխարհին մէջ: Այս իմաստով, «տուփէն դուրս» մտածող կարեւոր քայլ կը նկատուի 1 յուլիսի 2024-ին Երեւանի մէջ պաշտօնական բացումը՝ Շարլ Ազնաւուրի անունը կրող Հայաստանի ազգային գերհամակարգչային կեդրոնին: Այս կեդրոնին առաքելութիւնն է խթանել հետազօտութիւնները ճարտարարուեստի, կրթութեան եւ գիտութեան մարզերուն մէջ:

Իսկ «տուփէն դուրս» մտածելու եւ այդ մտածումը իրականութեան վերածելու մեծագոյն նախաձեռնութիւններէն մէկը հայ իրականութեան մէջ այսօր կը հանդիսանայ «ԹՈՒՄՈ» ստեղծարար արհեստագիտական կրթութեան կեդրոններու հաստատումը Հայաստանի ամբողջ տարածքին: Կ’ուզե՞նք «տուփէն դուրս» մտածողութիւնը լաւապէս ըմբռնել ու ընդօրինակել՝ դիմենք «Թումո»յի հիմնադիրներ Սեմ եւ Սիլվա Սիմոնեաններուն ու հիմնադիր եւ գործադիր տնօրէն՝ Մարի Լու Փափազեանին: «Թումոն» անվճար արտադպրոցական ծրագիրներ կը տրամադրէ 12-էն 18 տարեկան պատանիներուն ու անոնց արհեստագիտական հմտութիւններ կը սորվեցնէ, գործնական մօտեցումը մը՝ որ ոչ միայն աշակերտները կ’օժտէ անհրաժեշտ գիտելիքներով, այլեւ կը խթանէ քննական ​​մտածողութիւնը, խնդիրներու լուծումը եւ համագործակցութիւնը, որոնք յաջողութեան կարեւոր որակներ կը նկատուին արհեստագիտութեան մէջ:

Օգտագործել հայկական սփիւռքներու փափուկ ուժը

«Փափուկ ուժը» կը վերաբերի պետութիւններու կամ երկիրներու ուրիշներու վրայ ազդելու կարողութեան՝ գրաւչութեան եւ համոզումի մեթոտներու, որոնք կը ծագին երկրի մը մշակոյթէն, քաղաքական իտէալներէն եւ քաղաքականութենէն (տեսնել փրոֆ. Հրաչ Չիլինիկիրեանի յօդուածը հետեւեալ կապով): Մինչդեռ «կարծր ուժը» կ’ընդգրկէ պարտադրանքի, ռազմական ուժի եւ տնտեսական լծակներու օգտգործումը յատուկ նպատակներու հասնելու կամ երկրի մը նպաստաւոր արդիւնքներ ձեռք ձգելու համար: Ուժի կիրառութեան երկու ձեւերն ալ վճռորոշ են պետութեան մը արտաքին քաղաքականութեան մէջ, որովհետեւ «փափուկ ուժը» կը խթանէ կայուն յարաբերութիւններն ու ազդեցութիւնը, մինչդեռ «կարծր ուժը» լուծում կը բերէ կարճաժամկէտ նպատակներու բիրտ ուժի գործածութեան միջոցով (նոյն):

Հայաստան- սփիւռքներու յարաբերութիւններու շրջագիծին մէջ «կարծր ուժը» այնքան ալ գործնական չէ, բայց ինչպէ՞ս օգտագործել սփիւռքներու «փափուկ ուժը»: Այսօր հայերը միջազգային ճանաչում ունին իրենց հարուստ մշակոյթով, գիտական ​​նուաճումներով, ստեղծագործական ունակութիւններով եւ առեւտուրի մէջ յաջողութիւններով: Կոմիտաս, Արամ Խաչատուրեան, Շարլ Ազնաւուր եւ Սերժ Թանքեան միջազգային ծանօթ դէմքեր են երաժշտութեան մարզին մէջ: Տասնեակ հազարաւոր հայերու համատարած ճանաչումը արուեստի եւ մշակոյթի տարբեր մարզերուն մէջ կը վկայէ առկայութիւնը հայկական սփիւռքներու ունեցած «փափուկ մեծ ուժին»:

Գիտութեան մէջ, հայ գիտնականներ կարեւոր յայտնաբերումներ կատարած են ամբողջ աշխարհի տարածքին: Covid-19 համաճարակի ժամանակ Նուպար Աֆեյեանի Moderna-ն մշակելով առաջին պատուաստներէն մէկը՝ վիթխարի նպաստ բերաւ մարդկութեան: Գիտութեան մէջ տակաւին պէտք է նշել անունները Ռայմոնտ Վահան Տամատեանի (MRI սարքի գիւտարարը), Արտեմ Փաթափութեանի (Նոպելեան մրցանակակիր, մոլեքուլային կենսաբան), Վարդան Գրիգորեանի (պատմաբան եւ Պրաուն համալսարանի ու Նիւ Եորքի Քարնեկի ընկերութեան հիմնադրամի նախագահ, «Aurora» մարդասիրական նախաձեռնութեան համահիմնադիր), տոքթ. Լեւոն Խաչիկեանի (կենսաբժշկական գիտաշխատող), Քրիսթինա Մարանչիի (արուեստաբան, հայ արուեստի եւ ճարտարապետութեան ուսումնասիրութեան մէջ նշանակալի ներդրումով), Տարօն Աճեմօղլուի (տնտեսագէտ) եւ Վիքթոր Համբարձումեանի (աստղագէտ): Business-ի մէջ պէտք է յիշատակել նաեւ անունները Ալեք Մանուկեանի եւ Քըրք Գրիգորեանի իբրեւ «տուփէն դուրս» մտածող հայերու ազդեցութեան եւ յաջողութեան օրինակներ: Այս բոլորը միասին կ’ընդգծեն սփիւռքներու լայն կարելիութիւնները փափուկ ուժ կիրարկելու առումով:

Յստակ է այլեւս, այսօր սփիւռքներու փափուկ ուժը աւելի ու աւելի կը կեդրոնանայ անհատներու, քան աւանդական կառոյցներու եւ կազմակերպութիւններու ձեռքը: 21-րդ դարուն, հայ անհատներ, անկախ իրենց գտնուած վայրէն, կրնան օգտագործել իրենց փափուկ ուժը կամ ցանցային միջոցներով ուղիղ կապեր հաստատել Հայաստանի հետ: Անցեալ տասնամեակներուն, դասական-աւանդական հաստատութիւններու միջնորդական դերը մեծապէս նահանջած է սփիւռքներու համայնքային կեանքին մէջ: Սակայն, հրատապային սկսած է դառնալ այս փափուկ ուժը համախմբելու անհրաժեշտութիւնը մնայուն ​​եւ համակարգուած կառոյցի մը կամ կառոյցներու մէջ:

Սփիւռքներու փափուկ ուժը ամբողջութեամբ օգտագործելու եւ ամրապնդելու նպատակով, «տուփէն դուրս» մտածելը անգամ մը եւս ինքզինք կը պարտադրէ: Ոչ միայն այդ. դասական մօտեցումները պէտք է վերատեսութեան ենթարկուին եւ «տուփէն դուրս» փնտռուին համաշխարհային հայ համայնքի կամ գլխագիր Սփիւռքի մը ստեղծման կարելիութիւնները՝ նորարարական մեթոդներով: Ստեղծագործ եւ ոչ-աւանդական ռազմավարութիւններ որոնելով՝ սփիւռքը հաւանաբար կարենայ ազդեցութեան եւ հայկական պատկանելիութեան ու կապի նոր ուղիներ գտնել:

Սակայն, վստահաբար շատեր ոչ միայն պիտի ուզեն «տուփին մէջ» մնալ, այլեւ պիտի չթողուն որ ուրիշներ նաեւ «տուփէն դուրս» ելլեն ու տարբեր մտածեն: Հայկական աւանդական պահպանողականութիւնը (կուսակցութիւններ, եկեղեցիներ, միութիւններ) պիտի փորձէ պահել իր «տուփին մէջ»ի մտածողութեան ձեւը եւ խոչընդոտել նորարութիւնները, որոնք անհրաժեշտ են ժամանակակից մարտահրաւէրները դիմագրաւել կարենալու համար: Կը տեսնենք արդէն, որ այս պահպանողականութիւնը ինչպէ՛ս նստած է տուփին կափարիչին վրայ եւ յառաջընթացի ամէն ելումուտ փակած: Թէ ի՞նչ «գանձեր» պահուած են հոն, միայն ապագան կրնայ օր մը յայտնաբերել:

Արդ, հայ ժողովուրդին համար «տուփէն դուրս» մտածելը ո՛չ միայն ընտրութիւն է, այլեւ անհրաժեշտութիւն մը մարտահրաւէրները դիմագրաւելու եւ յառաջ երթալու համար: Նորարարական մօտեցումներ որդեգրելով քաղաքականութեան, տնտեսութեան, արհեստագիտութեան եւ ընկերային հարցերու մէջ, հայերը կը յաջողին շարունակելու տոկունութեան եւ կացութիւններու յարմարելու իրենց դարաւոր աւանդը: Ստեղծագործ մտածողութեան ճամբով կարելի է որոնել ու գտնել նոր կարելիութիւններ, խթանել ազգային միասնականութիւնը եւ ապահովել Հայաստանի ու հայ ժողովուրդին բարգաւաճ ապագան:

Պատանեկութեանս օրերն էին. Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի օրերը։ Այդ շրջանին, կարելի չէր որեւէ ծրագիր կամ գործունէութիւն իրագործել, որովհետեւ շատ հաւանական էր, որ անաւարտ պիտի մնար։ Ռմբակոծումը կրնար անակնկալօրէն ինքզինք պարտադրել ամենուրէք։

Գիրք կարդալը հիմնական զբաղումներէս կամ կրնամ ըսել «սփոփանքներէս» մէկն էր. բարեբախտաբար՝ ոչ միայն իմ: Գրեթէ ամէն տուն գրադարան ունէր, որ տան զարդն էր եւ կարեւոր մէկ մասը տան կահաւորման։ Հօրս տան մէջն ալ, նրբանցքին մէկ կողմը, զետեղուած էր գրադարան մը, ուր կարելի էր գտնել հաստափոր ու մանրակազմ գիրքեր։ Գրական, գիտական, փիլիսոփայական եւ այլազան նիւթերով հարուստ գիրքեր։ վարի բաժինը կար երազահան մը եւ տարբեր լեզուներով բառարաններ։ Յարկ մըն ալ վերապահուած էր «Բժիշկ» ամսագիրին, որ այդ շրջանին լոյս կը տեսնէր Լիբանանի մէջ։ Այս գիրքերը իրար հրմշտկելով՝ կարծես կ՛ուզէին իրենց արդար տեղը ապահովել այդ գրադարանին մէջ։ Տան մէջ անկիւն մըն էր, բայց ամբողջ ներաշխարհ մը կը պարփակէր իր մէջ։

Այդ տարիներուն, Սուրէն Խանամիրեան Ազգային Գոլէճի ուսանողուհի էի։ Գոլէճը կը գտնուէր Ս․ Նշան մայր եկեղեցւոյ շրջափակին մէջ։  Զբօսանքի ժամերուն, գաղտնաբար կ՛իջնէինք եկեղեցւոյ ետեւի կողմը գտնուող աստիճաններէն վար, որ Զոքաք էլ Պլաթի կողմը կը նայի եւ կ՛ուղղուէինք դէպի ճամբուն վրայ գտնուող գրադարանը։ Գիրքեր կը գնէիք կամ կը վարձէինք եւ կը փոխանակէինք դասընկեր-դասընկերուհիներու հետ։ Յափշտակութեամբ կը կարդայինք Րաֆֆիի, Համաստեղի, Գրիգոր Զոհրապի եւ գրական այլ ժանրերու պատկանող գիրքեր։ Գիրք կարդալու խանդավառութիւնը վարակիչ էր։ Տարեդարձներու առիթով՝ նուէրները յաճախ գիրքեր կ՛ըլլային։

Այդ օրերուն համացանց գոյութիւն չունէր, կեանքը համրընթաց էր, բայց հաճելի օրեր էին․․․

Այսօր գիրքը իր երբեմնի «հմայքը»  կորսնցուցած ըլլալով՝ մէկդի կը դրուի, ինչպէս տան մէջ անհրաժեշտ չեղող իրերը, ապա կ՛ենթարկուին իրենց վիճակուած ճակատագիրին։

«Ո՞վ գիրք պիտի կարդայ»:

Ընկերային ցանցերը ՝ ճիշդ կամ սխալ տեղեկութիւններով ողողած են աշխարհը։ Կարեւոր է լաւատեղեակ եւ ճիշդ աղբիւրներէ օգտուիլ։ Գետ մը երբ յորդի, աւերածութիւններ կը կատարէ չորս դին։ Ընկերային ցանցերն ալ իրենց ապատեղեկութիւններով կը յորդին եւ մեր կեդրոնացումը կը շեղեն իրականութենէն։

Եկէ՛ք գիրք կարդանք, որպէսզի շինիչ գաղափարներով զիրար ոգեւորենք եւ ներշնչենք։ Ամրապնդենք մեր կեանքը ճիշդ գիտելիքներով։ Գիրք կարդալը արուեստ է։ Գեղանկարիչ մը երբ պատկեր մը կը գծագրէ, արտաքին աշխարհը կը միախառնէ իր ներաշխարհին։ Գիրք կարդալն ալ եւ զայն լաւ ձեւով ըմբոշխնելը արուեստ մըն է, որ մեր ներքին աշխարհը կը միաձուլէ արտաքինին եւ մեզ կը տանի դէպի հեռաւոր հորիզոններ․․․

Գիրք մը մեր ներաշխարհը կերպարանափոխելու ալ  յատկութիւնը ունի։ Կրնայ իբրեւ ուղեցոյց ծառայել։ «Բուժում» մըն է օրուան տաղտուկներէն հեռանալու։ Վերջապէս, գիտելիք ամբարելու գլխաւոր երաշխիքներէն մէկն է գիրք կարդալը։

«Ո՞վ գիրք պիտի կարդայ»:

Ըստ իս, գիրքը տակաւին իր արժանաւոր տեղը կը գրաւէ մարդկայն կեանքին մէջ։

Եկէ՛ք գիրք կարդանք, մանաւանդ հայերէն գիրք։

Լիզա Բանճարճեան Թելվիզեան

Քանի մը օր առաջ Փարիզի մէջ տեղի ունեցաւ Ողիմպիական խաղերու բացման արարողութիւնը, զոր շատեր քննադատեցին, եւ որով ուրիշներ հիացան: Հիացան, որովհետեւ շատ գեղեցիկ ու հետաքրքրական, նաեւ զուարճալի էր: Քննադատեցին, որովհետեւ շատերուն դուր չեկաւ սեռափոխներով (transvestites) Լէոնարտօ տա Վինչիի «Խորհրդաւոր ընթրիքին» բեմադրութիւնը: Ու ինչպէս միշտ, ձեւը շուքի մէջ ձգեց բովանդակութիւնը եւ քննադատութիւնն ու հիացմունքը դրսեւորուեցան առաւելապէս մակերեսային հարցերու շուրջ:

Մինչդեռ ողիմպիական խաղերու քննադատութիւնը ոչ թէ պէտք է ծաւալէր քրիստոնէական զգացումները վիրաւորուած ըլլալուն շուրջ, այլ ի՞նչ նպատակով տեղի կ’ունենան անոնք եւ ի՞նչ է անոնց իմաստը: Ընդհանուր առմամբ, ողիմպիական խաղեր ոչ մէկ փոփոխութիւն չեն բերեր, ոչ ալ կրնան: Միամտութիւն է կարծել, որ քանի մը հազար մարզիկներով հաւաքուիլը եւ իրարու հետ մրցիլը որեւէ կապ ունի խաղութեան կամ մարդկայնութեան, ու արդէն կեղծաւորութիւն է յայտարարել, որ սփորը կը միացնէ մարդիկ, որ այս խաղերը խաղաղութեան խորհրդանիշ են եւ այլն: Որովհետեւ այդպէս չէ: Ողիմպիական խաղերը ղրուշ մը արժէք չունին խաղաղութեան կամ մարդկայնութեան առումով: Թերեւս ինչ որ օգուտ տուած են հին յոյներուն այն է, որ խաղերու ժամանակ փոլիսները (քաղաք-պետութիւնները, ինչպէս՝ Աթենքը, Սփարթան, Կորնթոսը եւ Թեպէն) կը սառեցնէին պատերազմը, բայց հիմա նման բան չկայ: Շահու վրայ հիմնուած մեր աշխարհին մէջ ոչ մէկ մասսայական զուարճանք չի կրնար խաղաղութեան առաջնորդել:

Նմանօրինկ կեղծիք մըն ալ օսքարի մրցանակաբաշխութիւնն էր, երբ ուքրանացի բեմադրիչին օսքար տուին, կարծես ոչ ոք գիտէր, թէ ինչ կը կատարուի հոն եւ միայն այդ ֆիլմով իմացան; Շատ ալ լաւ գիտէին ու մասնաւորաբար ուքրանացիներուն օսքար տուին անոնց «լաւ մեռնելուն համար»: Հիմա ալ Ողիմպիական կրկէս է, բայց ո՛չ կազմակերպիչները, ո՛չ մասնակիցները կաթիլ մը համարձակութիւն ունին ըսելու, որ այդ եւս քաղաքական երեւոյթ մըն է, պիզնես է ու մարդիկ զբաղեցնելու միջոց եւ այդ պատճառով ալ անվերջ ու անտեղի կ’ընդգծեն Ողիմպիական խաղերու «բարձր առաքելութիւնը»՝ իբրեւ խաղաղութեան խորհրդանիշ եւ այլն:

Կազայի մէջ երեխաներու սպանդը դադրա՞ծ է, պատերազմը աւարտա՞ծ է, աշխարհի հարիւրաւոր վայրերու մէծ ընթացող մարդավաճառութիւնը դադրա՞ծ է, տնտեսական ողբերգութիւնները դադրա՞ծ են, զէնքի արտադրութիւնն ու վաճառքը դադրա՞ծ են․․․․ընդհանրապէս ինչ որ լաւ բան մը պատահա՞ծ է: Անշուշտ  ոչ: Ու ոչ ալ լաւ բան պիտի պատահի, որովհետեւ խեղճերուն, թոյլերուն վրայ բոլորը թքած ունին ու միշտ այդպէս եղած է, որովհետեւ մենք, որ երկու ոտքով կը քալենք, տակաւին գիշատիչներ ենք ու ամէն օր կ’անպատուենք բոլոր կրօններն ու գաղափարները, ամէն օր ու ամէն տեղ կը ստորացնենք մարդը, կը նուաստացնենք, կը զրկենք, կը խաբենք, կը կեղծենք, կը ոչնչացնենք: Իսկ քրիստոնեաներու մէկ մասը վրդոված է, որ Լէոնարտոյի նկարը բեմադրուած է սեռափոխներու միջոցով: Այսինքն եթէ այդպէս չպատահէր, բեմադրէին ենթադրենք կրօնական որեւէ այլ նկար, ամէն ինչ լա՞ւ պիտի համարուէր: Կամ նոյնիսկ այդ ալ կարեւոր չէ: Ենթադրենք այդ դրուագը նոյնիսկ գոյութիւն չունենար, եւ թէ ամէն ինչ այնքա՛ն լաւ էր, որ կարգ մը եկեղեցիներ, օրինակ, պիտի օրհնէի՞ն այդ կրկէսը, որովհետեւ ան խաղաղութեան խորհրդանի՞շ է: Ասկէ աւելի մեծ կեղծի՞ք: Աշխարհի տարածքին միլիոնաւորները կը տառապին թերի սնուցման, կրթութեան բացակայութեան, կեանքի վտանգի, հիւանդութիւններու սարսափներու, իսկ քրիստոնեաները ընդամէնը նկարի մը բեմադրութիւնը (դատապարտելի կամ ոչ) վերածած են մեծ պատմութեան, երբ անդին իրական աշխարհի մէջ ամէն բան շատ աւելի վատ է:

Իսկ ի՞նչ կը պատուիրէ Աստուած, զոր ամէն կրօն տարբեր կերպ կ’անուանէ: Չկայ կրօն մը, որ կը խրախուսէ կեղծաւորութիւնը, խաբէութիւնը, այլանդակութիւնը, սպանդը: Չկայ որեւէ քաղաքական կամ հասարակական փիլիսոփայութիւն, որ կը քարոզէ այն ամբողջ այլանդակութիւնը, որ հիմա կը կատարուի ամէն օր եւ ամէնուր:

Ուրեմն ի՞նչ: Հրաժարի՞լ Ողիմպիական խաղերէն: Անշուշտ ոչ, որովհետեւ այդ մէկը ընելու համար մենք առայժմ չունինք ո՛չ գիտակցուած պատճառ, ո՛չ ալ համարձակութիւն: Բանէ մը հրաժարելու պարագային, մենք պէտք է այլ բանով մը փոխարինենք զայն, իսկ մենք տակաւին որեւէ լուրջ բան չունինք: Այսինքն ոչ թէ լուրջ բան, այլ այնպիսի հետաքրքրական եւ մասսայական երեւոյթ մը, որ աւելի լաւ կը զբաղեցնէ մարդիկը, կը կատարէ իր քաղաքական դերը եւ աւելի լաւ գումար կ’ապահովէ, քան Ողիմպիական խաղերը: Դժուար չէ որեւէ համամարդկային լոզունգ յօրինել:

Բացի անկէ, եթէ պայմանաւորուած ողիմպիական խաղերէն հրաժարինք, այդ կը նշանակէ դիմակները հանել եւ մէկ կողմ դնել: Իսկ ի՞նչ կը պատահի այդ ժամանակ: Յայտարարենք, որ թքած ունինք բացարձակ ամէն ինչի վրայ եւ մեզի միայն շահը կ’առաջնորդէ: Այդ մէկը չենք կրնար ընել, որովհետեւ սուտն ու բամբասանքը մարդկային հասարակութիւնը միացնող կարեւոր երեւոյթներէն կը նկատուին: Հետեւեբար, մենք կը շարունակենք մասսայական կրկէսները` ողիմպիական խաղեր, Եւրոներ, աշխարհի խաղեր, Ֆորմուլա-1, Օսքար եւ այդ կարգի բաներ եւ ամէն անգամ կը յայտարարենք, որ այդ բոլորը կը հետապնդեն մարդիկ քով քովի բերելու, միութիւն ստեղծելու, խաղաղութիւն քարոզելու եւ այլ բարձր բաներ…

Եւ ի՞նչ կը ստացուի ընդհանուր առումով: Դիտենք ողիմպիական խաղերը, ցնծանք եւ միաժամանակ սարսափելի լուրեր կարդանք աղէտալի առօրեայ իրադարձութիւններու մասին, բայց միաժամանակ մենք զմեզ համոզենք, որ այդ զուարճանքը միտուած է խաղաղութեան եւ համամարդկայնութեան:

Իսկ եթէ ողիմպիական խաղերու ժամանակ ցուցադրուէր քանի մը հազար երեխաներու սպանդէն որեւէ պատկեր կամ տեսագրութիւն, այդ մէկը աւելի ազդու չէր ըլլա՞ր: Թերեւս ըլլար, բայց այդ պարագային «քէֆը հարամ կ’ըլլար», մինչ այդքան մեծ գումարներ ծախսուած է այդ «շո»ին համար: Այդ բոլոր գումարներուն յատկացումը աւելի կարեւոր բաներու, իրօք կրնար ծառայել համամարդկութեան ու խաղաղութեան: Բայց այդ մէկը երբե՛ք պիտի չպատահի: Միամտութիւն է նման բան մտածելը: Այնպէս, որ չարժէր կեդրոնանալ անկարելիին վրայ:

Իսկ քանի դեռ հարուստները կը զուարճանան, դժբախտները թող շարունակեն մեռնիլ ու տառապիլ: Այդ տառապանքը նոր ու հրաշալի առիթ մըն է, որ նոր ձեռնարկներ կազմակերպուին, նոր լոզունգներ յօրինուին եւ նոր խոստումներ տրուին ծառայելու մարդկութեան, խաղաղութեան ու տակաւին նման շատ բաներու:  Որքան շա՛տ ըլլայ տառապանքը, այնքան աւելի շա՛տ կարելի է պայքարիլ անոր դէմ, այնպէս, որ տառապանքները մարդկային հասարակութեան պէտք են: Անոնցմով կարելի է շատ բան ծածկել: Միւս կողմէ ալ մեծ գումարներ շահելու լաւ հնարաւորութիւն կը ստեղծէ:

Իսկ ի՞նչ կը մտածեն պատերազմող երկիրներուն մէջ: Սովի ու ծարաւի մատնուած երկիրներուն մէջ: Այն երկիրներուն, ուր նոյնիսկ գրել կարդալ չեն գիտեր, ուր մնաց ոլիմպիական խաղերու մասին լսած ըլլան: Պաղեստինցի 5 տարեկան որեւէ աղջնակ հաստատ շատ պիտի զարմանար, երբ լսէր, որ իր ծնողները սպանուելէ ետք, աշխարհի մէջ մարդիկ հաւաքուած են խաղեր խաղելու` յանուն խաղաղութեան: Անիմաստ ու հակասական: Երեխաները ամէն բան կը գիտնան եւ աւելի արագ կը գիտնան: Երեխաները աւելի լաւ կ’անդրադառնան, երբ զիրենք կը խաբեն: Անոր համար ալ սուտն ու կեղծիքը աւելի համոզիչ ու շքեղ են, ինչպէս օրինակ ողիմպիական խաղերը:

Եւ այսպէս, մենք ունինք ընթացիկ շքեղ կեղծիք, մենք ունինք ամէն օր աւելցող տառապանք: Մենք չունինք համամարդկային որեւէ գիտակցութիւն եւ իրօք արդարամտութիւն, որովհետեւ ամէն ինչէ բացի, որքան ալ արդարացումներ ըլլան, որ ողիմպիական խաղերը պիտի կայանան, միշտ ալ աչքերուդ առջեւ են այն դժբախտները, որոնք հնարաւորութիւն չունին օգտուելու անկէ:

Ողիմպիական խաղերը հարուստներու համար են, ոչ թէ բոլոր մարդոց: Ողիմպիական խաղերը ապահով եւ հզօր երկիրներու խաղալիքներն են, ոչ աւելին:

Ու քանի դեռ մարդկութիւնը կը շարունակէ մէկ կողմէ արիւն թափել, միւս կողմէ ցնծալ, քանի դեռ միլիառներ կը ծախսուին կրկէսներու համար, բայց միլիոնաւոր երեխաներ հաց չունին ուտելու, ապա վերստին կը համոզուիս, որ «մարդ արարածը դեռ հեռու է իր կոչման արժանի ըլլալէ եւ չես գիտեր, թէ երբեւիցէ կը հասնի՞ այդ կոչումին, թէ այդ մէկը կը մնայ իմաստուններու եւ դժբախտներու երազանքը»:

Նշանաւոր արձակագիր Օլտըս Հաքսլի 1932-ին հեղինակած է հիանալի գործ մը՝ «Չքնաղ նոր աշխարհ» (Brave New World), որ կը նկատուի եութոբիան (utopia) ժխտող գրականութեան գլուխգործոցներէն մէկը։ Հակառակ երեւութապէս դրական եւ ուրախ միջավայրին, այս գիրքը աւելի մռայլ եւ սարսափելի իրավիճակի մէջ գտնուող աշխարհ մը կը ներկայացնէ, քան նոյնիսկ Ճորճ Օրուէլի «1984»-ը։ Հաքսլիի նկարագրած աշխարհին մէջ անհատականութիւնը ամբողջովին ջնջուած է եւ չկան որեւէ քաղաքական կամ տնտեսական գաղափարախօսութիւններ, չկան պատերազմներ։ Մարդիկ կ’աճեցուին արուեստական վերահսկուած միջավայրեու մէջ՝ նախապէս սահմանուած չափորշիչներով՝ ալֆա, պեթա, կամմա, էփսիլիոններ։ Խիստ դասակարգուած այդ աշխարհին մէջ չկան ընտանիքներ եւ իւրաքանչիւր դաս զբաղած է իրեն  համար սահմանուած աշխատանքներ եւ պարտականութիւններ կատարելով։ Պետութիւնը խստօրէն կը հսկէ եւ մանկուց արդէն իսկ սահմանուած ունակութիւններով ծնած երեխաները կը ստանան մշակուած դաստիարակութիւն եւ չունին տարբերող կամ այլ պահուածք։ Անոնք մնայուն անվնաս թմրացուցիչ կ’առնեն, հանգիստ են եւ ուրախ։ Իտէալական ստրկատիրութիւն մը, ուր բոլորը երջանիկ են եւ ոչինչ գոյութիւն ունի, բացի անկէ, որ կը զետեղեն մարդուն մէջ իր ծննդեան պահէն սկսեալ։

Իր գործը ստեղծելէն շուրջ քսան տարի անց՝ 1950-ականներուն Հաքսլի կը գրէ ուշագրաւ այլ աշխատութիւն մը «Վերադարձ չքնաղ նոր աշխարհ» (Brave New World Revisited, 1958) ուր ան կը ներկայացնէ իր գիրքին վերլուծութիւնը եւ կը խօսի պետական քարոզչութեան, ուղեղի լուացման, վերահսկումի մասին։ Հաքսլի կ’ըսէ, որ իր «Նոր չքնաղ աշխարհ» գիրքին մէջ ներկայացուած ապագայի պատկերացման իրականացումը աւելի մօտ է, քան կարելի է կարծել։ Ազատութիւնը երթալով կը հեռանայ մարդոցմէ՝ արհեստագիտական իւրաքանչիւր զարգացումի զուգահեռ։ Ընդ որում այդ ազատութեան հեռացումը ոչ թէ կը կատարուի բռնի, ինչպէս Օրուէլի «1984»ի պարագային, այլ մարդիկ նոյնիսկ չեն ալ նկատեր, որ իրենք վերածուած են խամաճիկներու։ Այդ նոյն խնդիրներուն մեծ անդրադարձ կատարած են օրինակ Էրիք Ֆրոմը (Erich Fromm) իր «Փախուստ ազատութենէն» (Escape from Freedom) փիլիսոփայական, վերլուծական գիրքին եւ Եվկէնի Զամյաթինը (Yevgeny Zamyatin)՝ «Մենք» հակաեութոպիսթական գիրքին մէջ։ Ֆրոմ կը նշէ, թէ մարդիկ ինչպէս իրենց կամքով կը հրաժարին ազատութենէ եւ անսահմանափակ լիազօրութիւններ կու տան բռնապետերուն, որովհետե այդ ձեւով կը խուսափին անձնական պատասխանատւութենէ եւ կ’ուզեն, որ որեւէ զօրաւոր ձեռք գայ եւ ամէն բան կարգի դնէ։ Եւ նոյնիքն այդ զօրաւոր ձեռքն ալ սովորաբար կը վերածուի բռնատիրութեան, այնպէս, ինչպէս Իտալիոյ, Գերմանիոյ, Ռուսիոյ, լատինական երկիրներու մէջ եւ այլուր։

Եւ այս բոլորին մէջ իր յստակ ու կայուն տեղը ունի քարոզչութիւնը, որովհետեւ համակարգային որեւէ երեւոյթ նախ եւ առաջ կը փորձէ իր օրինականութիւնը ապահովել եւ յաջողութեան պարագային՝ ամրապնդել այդ յաջողութիւնը։ Եւ այդ քարոզչութիւնը, որ Հաքսլիի մօտ յաջողութեամբ կ’արտայայտուի սոմմա թմրեցուցիչի օգնութեամբ,  Օրուէլի մօտ՝ աննախադէպ դաժան ճնշումներով, մեր իրականութեան մէջ կը դրսեւորուի դրական, բանական քարոզչութեամբ, զոր մենք կը տեսնենք ժամանակակից լիպերալ-ազատական ընկալումներուն մէջ։

Այս պարագային բաւական ուշագրաւ են Թեոտոր Պարպըրի «Քուն եւ հիփնոսիս» («Sleep» and «Hypnosis») եւ Միլն Պրամուելի (Milne Bramwell) «Հիփնոսիսի պատմութիւնը, կիրարկութիւնը եւ տեսութիւնը» աշխատանքները։ Այս աշխատանքներուն մէջ կը նշուին հիփնոսիսի կիրառութեան ազդեցութիւնները խոր եւ մակերեսային քունի պարագային, առանձին խումբերու պարագային ի՞նչ մեթոդներ կը կիրարկուին աւելի տպաւորիչ արդիւնքներու հասնելու համար, ինչպէս նաեւ՝ ի՞նչ արդիւնքներ գրանցուած են։ Հիփնոսիսի եւ անոր արդիւքներուն մասին քննարկումները Հաքսլի նաեւ կը դիտարկէ քննադատելու ունակութեան տեսանկիւնէն։ Հիփնոսիսի միջոցով կարելի է թէ՛ անհատը առանձին, թէ՛ խումբը դարձնել համեմատաբար աւելի քննադատող, կամ՝ տարակարծիք եւ ըմբոստ։ Երկու երեւոյթներու ծայրայեղական դրսեւորումնեը կրնան բացասաբար ազդել անհատին եւ խումբին։ Իսկ եթէ այդ բոլորը կը դիտարկենք հասարակական եւ ազգային-պետական քարոզչութեան մակարդակի վրայ, կրնանք քննարկել, թէ ժողովրդավար եւ ամբողջատիրական համակարգերուն մէջ, ինչպիսի՞ մեթոդներ կը կիրարկուին հասարակութեան միտքեր ներշնչելու եւ համոզելու համար։ Հասարակական հիփնոսիսը ի հարկէ կ’աշխատի ամբողջովին այլ ձեւով, բայց նպատակը նոյնն է՝ ներշնչել այն, որ ձեռնտու է իշխանութիւններուն ու կառավարիչներուն։ Նոյն ձեւով եւ անկէ կախեալ է, թէ տուեալ հասարակութիւնը կառավարման ի՞նչ համակարգ ունի, հասարակական հիփնոսիսը, կամ այլ խօսքով, պաշտօնական քարոզչութիւնը կրնայ որդեգրել այնպիսի մօտեցումներ, որոնք կրնան հասարակութիւնը դարձնել աւելի դիւրին համոզուող եւ կամազուրկ։ Իր կարգին, շուէտացի նշանաւոր հոգեբոյժ Օթո Կէյորկ Վէթէրսթրէնտ (Otto Georg Wetterstrand) իր աշխատութիւններուն մէջ կը նշէ յատկապէս քնացած վիճակի մէջ գտնուող մարդոց  վրայ հիփնոսիսի ազդեցութեան արդիւնաւէտութիւնը, ինչպէս նաեւ, որ հիփնոսիսը շատ աւելի ազդու է մանուկներուն։ 

Այժմու աշխարհին մէջ, այդ «մանուկ» եւ «մակերեսային ու խոր քուն» եզրերը քաղաքական առումով կարելի է նոյնացնել կրթութեան եւ փորձառութեան պակասի հետ։ Ոչ-ուսեալ հասարակութիւնները աւելի շատ ենթակայ են քարոզչութեան։ Նաեւ հասարակութիւն մը աւելի հակուած կ’ըլլայ դիւրին հաւատալու իրեն մատուցուած քարոզներուն, եթէ ան ո՛չ միայն կրթութեան եւ փորձառութեան պակաս ունի, այլեւ՝ կը գտնուի տնտեսական ծանր վիճակի մը մէջ, այսինքն՝ խոր սթրեսի մէջ։ Խոր եւ երկարատեւ սթրեսը կրնայ կոտրել ո՛չ միայն անհատի մը, այլեւ՝ ամբողջ հասարակութեան մը կամքը։ Այդ բոլորը գիտական առումով իր ժամանակին փաստեց ռուս բնախօս ակադեմիկոս Իվան Փավլովը, որ պայմանական ռիֆլեքսներու (conditioned reflexes) տեսութեան մշակումով ցոյց տուաւ, որ ջղային ծանր իրավիճակը կրնայ կոտրել ու հնազանդ դարձնել օրկանիզմը։ Փավլով իր տեսութիւնը փաստեց շուներու վրայ կատարուած փորձերով, բայց իրմէ ետք, համայնավարներն ու ֆաշիսթները գործնականօրէն հաստատեցին այդ՝ անլուր տանջանքներու միջոցով կոտրելով անհատներու եւ խումբերու դիմադրութիւնը՝ զանոնք հոգեպէս հաշմելով ու հնազանդ ֆանաթիքներ դարձնելով, իսկ ոչ-ցանկալիները՝ ոչնչացնելով։

Մեր օրերուն, քարոզի, այլ խօսքով հասարակական հիփնոսիսի գործիքներ կարելի է նկատել մասսայական մետիան, տարբեր յաւելուածները (Apps)՝ թիք-թոք, ինսթակրամ, Ֆեյսպուք եւ այլն, ինչպէս նաեւ մասսայական սպառողական մշակոյթը՝ երգ-երաժշտութիւն, տարբեր թրենտներ, ֆլեշմոպեր եւ այլն։ Անոնցմով ո՛չ միայն կարելի է վերահսկել հասարակական միտքը, զայն առաջնորդել նախընտրած ուղղութեամբ, այլեւ՝ զայն դաստիարակել ընտրովի սկզբունքերով, որոնցմէ ան ոչ մէկ ձեւով կը շեղի։ Այսինքն Հաքսլիի «սոմմա» թմրեցուցիչը եւ արուեստական վերահսկուած միջավայրերը հիմա իրականութիւն կը դառնան նշուած մեթոդներով։

Այս բոլորէն կ’առաջանան բազմաթիւ հարցեր, որոնց շարքին պէտք է առանձնցնել մէկը՝ արդեօ՞ք կարելի է նման մեծ միջոցներ ունենալով՝ հասարակութիւնը ոչ թէ կոտրել, այլ դարձնել աւելի զօրաւոր ու հաստատակամ։ Կը կարծեմ, որ կարելի է։ Բայց արդեօք նման բան կը կատարուի՞։ Արդեօք իշխանութիւնները (սկզբունքային առումով) պատրա՞ստ են յառաջադէմ կառավարման՝ յանուն համընդհանուր զարգացման։ Իշխանութիւնը ինքը թունաւոր դեղահատ մըն է եւ կը գինովցնէ  որեւէ դեղէ աւելի։ Մեկ անգամ իշխանութեան համը առած ռեժիմները չեն ուզեր զիջիլ իրենց դիրքերը եւ իշխանութեան կռիւը կ’առաջնորդէ հասարակութեան ուղղուած քարոզչական նորանոր փորձերու, երբ ամէն ձեւով հսկողութեան տակ կը դրուի հասարակութեան կեանքը, եւ մարդը կը սկսի սիրել, մտածել եւ ապրիլ այնպէս, ինչպէս զինք համոզած են ու կը համոզեն։ Եւ կը համոզե՛ն։

Այս մէկը հարց մըն է, որուն կարելի չէ միանշանակ պատասխանել։ Սովորաբար ամենէն սարսափելի բաները կը կատարուին լաւագոյն ցանկութիւններէ ելլելով։ Ո՛չ Հիթլերը, ո՛չ Սթալինը իշխանութեան չեն ձգտած, որ սպանեն եւ կործանեն, որովհետեւ հաճելի բան է այդ։ անոնք առաջնորդուած են անձնական ձգտումներով եւ, երեւութապէս՝ լուսաւոր գաղափարներով։ Բայց հետեւանքը տեսանելի է։ Նոյն ձեւով, նաեւ այսօր, երբ ամբողջատիրութիւնը կը փորձէ կրկին գլուխ բարձրացնել, իսկ ազատականութիւնը որոշակիօրէն շփոթի մատնուած է, ի՞նչ մեթոդներու կը դիմեն առաջնորդներն ու կառավարիչները՝ իրենց սեփական ծրագիրները աւելի համոզիչ քարոզելու եւ հասարակութիւնը «Նոր, սքանչելի աշխարհ» մը առաջնորդելու եւ նոր ստրկութիւնը աւելի գրաւիչ դարձնելու համար։ Այս թեմաներով քննարկումները շարունակելու ընթացքին պէտք է նշել ռուս-ուքրանական պատերազմը, Կազայի պատերազմն ու ջարդը, Արցախի բռնի հայաթափումը, տասնեակ այլ անիմաստ կոտորածները ու այն գինը, որ կը վճարուի ապահովութեան ու խաղաղութեան համար, նշել այն իմաստը, որ տարբեր երկիրներու մէջ կը հասկնան «ազատութիւն» եւ «իրաւունք» ըսելով եւ նշել անհամար շարասիւները՝ բաղկացած  սպիտակ, սեւ, թխամորթ, դեղին երիտասարդներէ, որոնք զինուորական տարբեր համազգեստներ հագած կը տողանցեն դէպի իրենց հասարակաց գերեզմանը։

Քաղաքական կեանքի մէջ կուսակցականութիւնը սկսած է վերածուիլ կործանարար ուժի` խարխլելով հաստատութենական քաղաքականութեան հիմքերը եւ քայքայելով այն արժէքները, որոնք ժամանակին կ’առաջնորդէին ժողովրդավարական կարգերը: Քաղաքական կուսակցութիւններու նկատմամբ հաւատարմութիւնը սկսած է գերակշռել առարկայական մտածողութիւնն ու գաղափարախօսութիւնները` ստեղծելով միջավայր մը, ուր սկզբունքները կը նահանջեն կոյր հաւատարմութեան առջեւ:

Ուրիշ բան կարելի չէ ըսել, երբ քանի մը ամիս ետք ամերիկացիք քուէտուփեր պիտի ուղղուին ընտրելու չընտրելիները:

Կուսակցականութիւնը, քաղաքական որոշ կուսակցութեան մը հանդէպ հաւատարմութիւնը, յաճախ այլ նկատառումներու հաշւոյն, միշտ եղած է ժողովրդավարական աշխարհավարութեան մէկ մասը, սակայն, վերջին տասնամեակներուն ան այնքան աշխուժացած է, որ դարձած է սպառնալիք քաղաքական հաստատութիւններու հեզասահ գործունէութեան, պարկեշտութեան եւ արդիւնաւէտութեան: Պատմականօրէն քաղաքական կուսակցութիւնները ձեւաւորուած են գաղափարախօսութիւններու եւ արժէքներու շուրջ, որոնք քաղաքականութիւն մշակելու եւ կառավարելու օրինականութիւն կու տային տուեալ կուսակցութեան: Այսօր այս գաղափարախօսութիւնները նահանջած են թունաւոր հաւատարմութեան մը առջեւ, ուր առաջնակարգը կուսակցական իշխանութեան պահպանումը դարձած է, եւ ոչ թէ ընդհանրական շահերու հետապնդումը:

Ժամանակակից կուսակցականութեան մտահոգիչ կողմերէն մէկը անոր ազդեցութիւնն է առարկայական մտածողութեան վրայ: Երբ կուսակցութեան մը հանդէպ հաւատարմութիւնը կը դառնայ առաջնակարգ, քննականօրէն մտածելու եւ փաստերու վրայ հիմնաւորուած որոշումներ կայացնելու կարողութիւնը կը նուազի անհամեմատօրէն: Հանրային գործիչներու եւ կուսակցականներու վրայ յաճախ ճնշում կը բանեցուի կուսակցական որոշումներուն ենթարկուելու, նոյնիսկ երբ այդ որոշումները կը հակասեն իրենց սեփական սկզբունքներուն կամ ընդհանրական շահերուն: Այս իրողութիւնը կը ստեղծէ վիճակ մը, ուր կուսակցական դիրքորոշումներ կը գնահատուին ոչ թէ ըստ իրենց ընդհանրականութեան եւ արժէքին, այլ կուսակցական օրակարգի հետ համապատասխանութեան:

Ճիշդ այս մթնոլորտն է, որ այսօր կը տիրէ Միացեալ Նահանգներու մէջ:

Օրինակ, օրէնսդրական քննարկումները, որոնք սկզբունքով պէտք է կեդրոնանան առաջադրուած քաղաքականութեան մը դրական եւ ժխտական կողմերու քննարկումին վրայ, ընդհանրապէս կը վերածուին կուսակցական բանավէճերու եւ յաճախ կռիւներու` կողմերէն իւրաքանչիւրը մերժելով միւսին նոյնիսկ օգտաշատ առաջարկները: Բնականօրէն, ոչ միայն կը խեղդուին բովանդակալից ու առարկայական քննարկումները, այլեւ կը խոչընդոտուին հրատապ հարցերու արդիւնաւէտ լուծումները:

Հետաքրքրական է, որ Միացեալ Նահանգներու հիմնադիրներէն եւ առաջին նախագահ Ճորճ Ուաշինկթըն իր իր երկրորդ նստաշրջանի աւարտին հրապարակած հրաժեշտի խօսքին մէջ զգուշացուցած է կուսակցութիւններէ, ըսելով. «կուսակցական ոգիի ընթացիկ եւ շարունակական շեղումները բաւարար են, որ իմաստուն ժողովուրդ մը իր պարտականութիւնը դարձնէ զայն չքաջալերելը եւ զսպելը» (The common and continual mischiefs of the spirit of party are sufficient to make it the interest and duty of a wise people to discourage and restrain it, George Washington): Խօսքը կը վերաբերի կուսակցական հակամարտութիւններու եւ կուսակցական շահախնդրութեան հետեւանքով յառաջացած յաճախակի տարակարծութիւններու: Ուաշինկթընի համաձայն, քաղաքական կուսակցութիւնները պատճառ կը հանդիսանան հակամարտութիւններու, փտածութեան, եւ կուսակցական շահերը յաճախ կը գերադասեն ընդհանրական շահերու: Միացեալ Նահանգներու առաջին նախագահը դիտել կու տայ նաեւ, որ կուսակցականցած խնդիրները այնքան վնասակար են, որ իմաստուն ու խելամիտ հասարակութիւն մը պէտք է դիմէ անհրաժեշտ քայլերու՝ զանոնք կարելի եղածին չափ վանելու համար:

Հաստատութիւնները` ըլլան կառավարական, կրթական, թէ դատական, արդիւնաւէտութեան մեկնակէտով կ’ապաւինին հասարակաց արժէքներու եւ նորմերու, ինչպէս՝ պարկեշտութեան, թափանցիկութեան, հաշուետւութեան եւ ընդհանրական բարօրութեան: Սակայն, նշմարելի է, որ մինչ կուսակցականութիւնը կը զօրանայ, այդ արժէքները երթալով կը խեղաթիւրուին:

Կառավարութեան պարագային, կուսակցական հաւատարմութիւնը կրնայ պատճառ դառնալ անհատներու նշանակումին՝ մեկնելով անոնց քաղաքական պատկանելիութենէն, եւ ոչ թէ անոնց պատրաստուածութենէն կամ կարողութիւններէն, ինչ որ կը խաթարէ հաստատութիւններու թափանցիկութիւնն ու արդիւնաւէտութիւնը եւ կը քայքայէ ժողովրդային վստահութիւնը: Կուսակցականութիւնը կրնայ լրջօրէն խաթարել քաղաքական հաստատութիւններու անշահախնդրութիւնն ու արդիւնաւէտութիւնը: Երբ կուսակցական հաւատարմութիւնը  կը գերադասուի ժողովրդավարական եւ գաղափարական արժէքներու՝ կը խախտին ժողովրդային ծառայութեան հիմքերը:

Իրերու ներկայ վիճակը կը պահանջէ վերադառնալ արժէքներու վրայ հիմնուած աշխարհավարութեան, ուր ժողովրդավարութեան եւ ժողովուրդին բարօրութեան սկզբունքները կը գերադասուին կուսակցական հաւատարմութեան: Իսկ այս առաջադրանքը իրագործել կարենալու համար անհրաժեշտ է որդեգրումը քայլերու, որոնք կ’ընդգրկեն հանդուրժողականութեան խթանումը` խրախուսելով տարբեր կուսակցութիւններու միջեւ համագործակցութիւնը եւ թափանցիկութիւնը ընդհանրապէս: Յատուկ կարեւորութիւն պէտք է տրուի կրթութեան, որ պէտք է ծառայէ խթանելու քննական ​​մտածողութիւնն ու քաղաքացիական պարտաւորութիւններու գիտակցութիւնը:  Ըլլալ զգոյշ որ կուսակցութիւնները ներկայանան ժողովրդային շահերու յանձնառութեամբ եւ ոչ թէ կուսականացած օրակարգով:

Այս արժէքները վերականգնելէ ետք միայն ամերիկացիք նախագահական յառաջկայ ընտրութիւններուն կրնան ուղղուիլ լաւ անձնաւորութիւն մը ընտրելու հեռանկարով: Լաւ անձնաւորութիւն մը՝ որ ազնիւ է, կը հետապնդէ ժողովուրդին շահերը (ոչ կուսակցութեան կամ անձնական շահերը), կը յարգէ ժողովրդավարական սկզբունքները, ու այս պարագային կարեւոր չէ թէ դեմոկրատ է կամ հանրապետական:

Քանի մեր բերած իրանական փոխառութիւնները ընդհանրապէս  ժողովրդախօսակցական բնոյթ ունին, հետաքրքրական է գիտնալ, թէ ի՛նչ ձեւ ու տեսք ունեցած են անոնք իրենց փոխառութեան  օրերուն՝ յարաբերաբար փոխատու լեզուներուն՝ պարսկերէնին եւ պահլաւերէնին:

            Մեծաթիւ օրինակներ ցոյց կու տան, որ մեր փոխառութիւնները միշտ նոյնահունչ  չեն եղած փոխատու լեզուի բառերուն հետ. հետաքրքրուողը կրնայ աչք մը նետել անոնց  ընդհանուր ցանկին վրայ:

            Ստորեւ  քանի մը յատկանշական նմուշներ:

            հայերէն                                 պարսկերէն              պահլաւերէն

            ազատ                                    āzād                             āzāt

            բարձ                                      bāliš                            barz

            բամբակ                                 panba                          pambak

            անոյշ                                      nōš                              anōš

            ամբարտակ                          anbārd                         anbārdak                    

            գաւազան                               gāvzana                       gavāzan

            անապատ                              nā-ābād                       anāpāt

            օշարակ                                 afšara                           afšarak

            Գոհանանք այսքանով:

            Առաջին նուագ նկատելի է այն սերտ առնչութիւնը, որ կը գտնուի պարսկերէնի եւ պահլաւերէնի միջեւ. չմոռնանք՝ վերջինը մէկ բարբառը կամ մէկ տեղական խօսուածքն էր պարսկերէնին՝ պահելով հանդերձ որոշ ինքնուրոյնութիւն մը, որ շատ չի տարբերեր զինք մայր լեզուէն:

            Յաջորդ նկատելի կէտը այն բացայայտ նախասիրութիւնն է, որ հայերէնը ցուցաբերած է պահլաւական տարբերակներուն հանդէպ:

            ***ազատ — ճշգրիտ պատճէնն է պահլաւականին՝ իր վերջի t  հնչիւնով, որ համարժէք է մեսրոպեան տ հնչիւնին, որ կը գտնենք ազատ-ին մէջ:

            ***բարձ — շատ հեռու է պարսկականէն եւ իր կարգին գրեթէ  կը նոյնանայ պահլաւականով. ասոր վերջի z հնչիւնը շատ յաճախ հայերէն տուած է ձ. օրինակ՝  darzak/դերձակ, varz/վարձ  եւ այլն:

            ***բամբակ — պարսկականը երկու կէտով կը տարբերի հայերէնէն, մինչ պահլաւականը կատարելապէս  կը համապատասխանէ  հայկականին:

            ***անոյշ —  մեր տկար գիտութեամբ միշտ ենթադրած ենք, թէ հայերէն անոյշ-ը  նոյն պարսկական nōš-ն է, որուն սկիզբը  հայերէնը աւելցուցած է ա մը:  Եւ ահա  կը նկատենք, որ մերը  հարազատ փոխառութիւն է պահլաւականէն, ուր ան արդէն օժտուած է բառասկիզբի  ա–ով:

            Գիտնանք միայն,  որ իրանական ō -ն, որ երկար օ մըն է, հայերէն կու տայ ոյ երկբարբառը. օրինակ՝  gōn/գոյն, gōš/զգոյշ, kōd/կոյտ. իսկ š   գրադարձական միջազգային այբուբենի շ հնչիւնն է:

            ***ամբարտակ — սա իր կարգին աւելի հարազատ է պահլաւականին, որուն բառասկիզբի an-ը՝ հայերէն տուած է ամ, որովհետեւ հայը բ, պ, փ պայթականներէն առաջ չի կրնար արտասանել ն, եւ  զայն կը վերածէ մ-ի:

            *** գաւազան — հոս ալ նախապատիւը կը մնայ պահլաւական տարբերակը իր վերջին սղած ա ձայնաւորով:

            Գիտնանք, որ ā  իրանական երկար ա ձայնաւորն է, որ հայերէն միշտ տուած է պարզ/կարճ  ա:

            ***անապատ — կառոյցով ածանցաւոր բառ մըն է այս ան ժխտական նախամասնիկով եւ ապատ արմատով,  որ կը նշանակէ շինութիւն, բնակութիւն: անապատ-ը մտածուած է իբրեւ շինութենէ ու բնակութենէ զուրկ տարածք:

            Ինչպէս կը տեսնենք պարսկերէնի եւ պահլաւերէնի մէջ բառս ունի նոյն յղացքը. ասոնք կը տարբերին միայն  նախածանցի ձեւով ու դիրքով,  որ պարսկերէնի մէջ na է, մինչ պահլաւերէնի մէջ հակառակը՝  an  է. հայերէնը  հետեւած է այս վերջինին եւ ոչ միայն այս բառին մէջ, այլ բազմաթիւ ուրիշներու, որոնք կը սկսին ան ժխտական նախածանցով, որ կը դրուի   գոյականներու եւ ածականներու  վրայ ՝ անարդար, անբան, անմիտ, անհաճոյ եւ այլն:

            ***օշարակ —  որքան մօտ են իրարու պարսկերէնն ու պահլաւերէնը, հայերէնը ընտրած է սակայն երկրորդը՝ իր k/կ վերջաւորութեամբ:  Միայն թէ պէտք է գիտնալ հետեւեալը. իրանական f   հնչիւնը հայերէն տուած է ւ , եւ առաջին նուագ ունեցած ենք աւշարակ, իսկ աւ > օ հնչիւնափոխութեամբ ստացած ենք օշարակ:

                                                                        *   *   *

            Պատմական

            Ինչպէս կը նկատէք, մինչեւ  հիմա մեր մէջբերած բոլոր հայերէն բառերը,  իրենց պատմական  հազարամեակներու տարազով, անփոփոխ  կիրարկութիւն ունին արդի հայերէնի մէջ եւս՝ արեւելահայ թէ արեւմտահայ. այսպէս էին անոնք անցեալին՝ գրաբարի մէջ, այսպէս են անոնք այսօր՝ աշխարհաբարի մէջ,   կարծես երէկ փոխառուած ըլլային անոնք, քանզի ոչ մէկ մաշում կը ցուցաբերեն:

            Այս բոլորը սակայն երեւութապէս միայն այսպէս է:

            Իրականութիւնը քիչ մը ուրիշ է:

            Մեր բառերը խորքին մէջ ապրած են երկու կեանքով՝ գրաւոր եւ բանաւոր:

            Գրաւորը մեր մատենագրութեան լեզուն էր, որ կիրարկուեցաւ  մինչեւ 20-րդ դարու երկրորդ կէսը, ուր տակաւին գրաբար հրատարակուող մամուլ  եւ գրաբար գրուող գիրքեր ունէինք: Գրաբար գրուող գիրքերն ու մամուլն ալ անվթար պահպանեցին Ե. դարու՝ Սահակի ու Մեսրոպի կիրարկած բառերը ու փոխանցեցին զայն գրաբարի քովն ի  վեր կազմուող աշխարհաբարին. այլ խօսքով աշխարհաբարը հարազատ ակունքէն խմեց իր ջուրը:

            Մինչ գրաւոր խօսքին զուգահեռ անդին կը շարունակէր իր կեանքով ապրիլ  աշխարհիկ՝ գաւառական հայերէն մը, ուր այդ նոյն բառերը հիմնովին աղաւաղուած էին. այս աղաւաղումին ահարկու տարողութիւնը կրնանք չափել թերթատելով Աճառեանի «Արմատական»-ը՝   այնտեղ ստուգելու համար   մեր բերած բառերու գաւառական  տարբերակներուն պարզած ահարկու   պատկերը:

            Այլ խօսքով՝  մեր արդի գրական լեզուն իր պատմական  անաղարտութիւնը կը պարտի գրաբարին, ինչպէս նաեւ մեր լուսաւորիչներու պայծառամիտ հեռատեսութեան, որու շնորհիւ կարելի եղաւ թօթափել  մեր աշխարհիկ աղաւաղեալ լեզուն ապականող բոլոր խորթութիւնները եւ պատուաստել զայն տոհմիկ հայերէնի հազարամեայ գանձարանով` ի տարբերութիւն մեզ շրջապատող արդի լեզուներուն,  որոնցմէ բացարձակապէս ոչ մէկը  իր պորտակապը յաջողած է պահպանել իրեն ծնունդ տուող դասական տարբերակին հետ եւ որոնք ժամանակակից էին գրաբարին:

            Տանք մէկ օրինակ միայն՝ երգել/cantare/chanter,  եւ տեսնենք տարբերութիւնը.

            Գրաբարը կ’ըսէր              երգեմ-երգես-երգէ-երգեմք-երգէք-երգեն:

            Աշխարհաբարը կըսէ՝     երգեմ-երգես-երգէ-երգենք-երգէք-երգեն:

            Իտալերէնը  ամենամօտիկ արդի լեզուն է մայր լատիներէնին, որուն փայփայած ձագուկն էr ինք, իրմէ ետք ալ ֆրանսերէնը.

            Ահա արդիւնքը՝

            Լատիներէնը կ’ըսէ՝          canto-cantās-cantat-cantāmus-cantātes-cantant.     

            Իտալերէնը կ’ըսէ՝            canto-canti-canta-cantiamo-cantate-cantano.

            Ֆրանսերէնը կ’ըսէ՝          chante-chantes-chante-chantons-chantez-chantent

            Հայերէնի մենաշնորհն է այս:

            Հայ ժողովուրդըը իր 5.000-ամեայ պատմութեան մեծագոյն յաղթանակը տարաւ հէնց  19-րդ դարու երկրորդ կէսին՝ կորուստէ փրկելով եւ կերտելով գրական անաղարտ  աշխարհաբար մը, որ  այնքան հարազատ ու հաւատարիմ  է զինք սնուցող մօր՝ գրաբարին:

            Այսօր, սակայն, վտանգուած  է այդ յաղթանակը՝ ի Հայաստան թէ ի սփիւռս:

            Ի Հայաստան՝ աւելի քան  ի սփիւռս, եւ ի սփիւռս՝ աւելի քան ի Հայաստան:

                                                                           *   *   *

            Յետագրութիւն

            Այս օրերս շատ այժմէական է Պարսկաստանի նորընտիր նախագահի անուան  տառադարձութիւնը.  պարսիկները իրենք այս անունը կը գրենپزشکيان   եւ կ’արտասանեն Փեզեշքեան, այսպէս ալ կը գրեն օտարները՝ Pezeškian :

            Սա պարսկերէն պատմական բիզիշկ-ն է, որ օրին հայերս արտասանած ու տառադարձած ենք բժիշկ ՝ զեղչելով առաջին ձայնաւորը, որ մեր սովորութիւնն էր. բաղդատել ՝

                        պարսկերէն                          հայերէն

                        դիրամ                            դրամ

                       հունար                           հնար

                       նիշան                             նշան

            Այս այսպէս ըլլալով հանդերձ՝ հիմա չենք կրնար Բժիշկեան գրել. պարտինք յարգել իրենց  արդի  արտասանութիւնը եւ բոլորս   միանուագ  գրել  Փեզեշքեան :

[email protected]                                                                       Արմենակ Եղիայեան