Featured - Page 3

11 Փետրուար 2024-ին, ծերակուտական Պըրնի Սանտըրզ խօսք առնելով Միացեալ Նահանգներու քոնկրէսին մէջ, կ’անդրադառնայ հարստութեան եւ իշխանութեան կուտակման աճող վտանգին: Իր խօսքին մէջ, Սանտըրզ կը զգուշացնէ մեծ ընկերութիւններու (corporate) տիրապետութեան, քաղաքական կաշառակերութեան եւ տնտեսական անհաւասարութեան գոյութենական սպառնալիքէն՝ կոչ ուղղելով ամերիկացիներուն ընդդիմանալու ժողովրդավարութեան քայքայման, եւ պայքարելու ի նպաստ այնպիսի իշխանութեան եւ վարչակազմի մը, որ կը ներկայացնէ բոլորը, ոչ միայն հարուստ վերնախաւը:

Քաղելով հիմնական մէջբերումներ, կ’անդրադառնանք Սանտըրզի խօսքին: Ամբողջութիւնը կարդալ այս կապով https://www.sanders.senate.gov/press-releases/prepared-remarks-sanders-on-the-senate-floor-what-the-oligarchs-really-want/

«Մենք կ’ապրինք խիստ վտանգաւոր ժամանակներու մէջ», – կ’ըսէ Սանտըրզ: «Մենք պիտի մնա՞նք Լինքոլնի Ամերիկայի տեսիլքին կողքին, թէ՞ պիտի արտօնենք, որ այս երկիրը վերածուի միլիառատէրերու համար ստեղծուած եւ անոնց կողմէ ղեկավարուող պետութեան»: Փաստօրէն, այս հարցումը կը մարմնաւորէ մեր դարաշրջանի առանցքային պայքարներէն մէկը՝ ժողովրդավարական իշխանութեան եւ անոր դէմ աճող օլիկարքներու տիրապետութեան միջեւ, ուր հարուստները առաջնահերթութիւն կու տան իրենց հարստութեան ու ազդեցութեան՝ մեծամասնութեան բարօրութեան փոխարէն:

Սանտըրզ լուսարձակի տակ կ’առնէ հարստութեան եւ իշխանութեան անհաւասար բաշխումի երեւոյթը՝ ցոյց տալով, թէ ինչպէս ծայրայեղ անհաւասարութիւնը կը քայքայէ ժողովրդավարութիւնը: «Ամերիկայի երեք ամենէն հարուստ անձերը աւելի մեծ հարստութիւն ունին, քան մեր ընկերութեան 170 միլիոն անապահով խաւը… Աւելի ու աւելի մեծ իշխանութիւն կը կեդրոնանայ աւելի քիչ մարդոց ձեռքերուն մէջ»: Այս իրողութիւնը ներկայացնելով՝ ան կը մատնանշէ, թէ ինչպէս հարստութիւնը կուտակուած է սահմանափակ թիւով խումբի մը ձեռքը, եւ այդ երեւոյթը կը սպառնայ խախտել ամերիկեան ժողովրդավարութեան հիմքերը:

Ըստ Սանտըրզի, corporate տիրապետութեան ամենէն ակնյայտ օրինակներէն մէկը Իլոն Մասքի առած քայլերն են դաշնակցային հաստատութիւններու դէմ: «Այս պահուն, Իլոն Մասք… կը փորձէ քանդել դաշնակցային կառավարութեան պատկանող գլխաւոր հաստատութիւնները… Այն, ինչ որ կ’ընէ Մասք, բացայայտօրէն անօրինական է եւ հակասահմանադրական – եւ պէտք է կանգնեցուի»: Այս խօսքերը կ’արտայայտեն Սանտըրզի մտահոգութիւնը, թէ միլիառատէրերը գործնապէս կը ջանան տկարացնել հանրային շահերը պաշտպանող հաստատութիւնները:

Սանտըրզ նաեւ կը զգուշացնէ ժողովրդավարութեան հիմնասիւներու՝ մանաւանդ խորհրդարանին (Congress), դատական իշխանութեան եւ մամուլին դէմ կատարուող յարձակումներէն: «Թրամփ ու իր ընկերները չեն բաւարարուիր մեր սահմանադրական համակարգին երկու հիմնասիւները՝ Քոնկրէսն ու դատարանները խարխլելով: Անոնք կը փորձեն նաեւ ոչնչացնել մամուլը՝ այնպիսի ձեւով, ինչպիսին երբե՛ք չենք տեսած»: Անոր խօսքերը կ’ընդգծեն, որ ժողովրդավարական հաստատութիւններու քայքայումը պատահական չէ, այլ կանխորոշուած ռազմավարութիւն մը՝ յանուն հարուստ վերնախաւին:

Սակայն, ի վերջոյ ճիշդ ինչի՞ կը միտին այս միլիառատէրերը: Սանտըրզ կը պատասխանէ. «Ի՞նչ կ’ուզեն Մասք, Թրամփ եւ անոնց նման միլիառատէրերը. աւելի մե՛ծ իշխանութիւն, աւելի մե՛ծ վերահսկողութիւն եւ աւելի շա՛տ հարստութիւն»: Սանտըրզի համաձայն, անոնց ձգտումները նիւթական շահէն անդին կ’անցնին. անոնք կ’ուզեն որոշել քաղաքականութիւնը, ձեւաւորել հանրային կարծիքը եւ վերացնել բոլոր խոչընդոտները, որոնք կը սահմանափակեն իրենց լիազօրութիւնները:

Պատմական զուգահեռներ գծելով, Սանտըրզ օլիկարքները կը բաղդատէ ամերիկեան յեղափոխութեան նախօրեակին Ամերիկայի մէջ իշխող դասակարգին հետ. «Յեղափոխութենէն առաջ Ամերիկայի իշխող դասակարգը կը կառավարէր «թագաւորներու աստուածատուր իրաւունք»ով… Այսօր այլեւս չունինք թագաւորներու աստուածատուր իրաւունքը, այլ ՀԻՄԱ ունինք նոր գաղափարախօսութիւն մը, զոր կը տարածեն օլիկարքները…»: Ան դիտել կու տայ, որ թէեւ թագաւորական իշխանութեան բառամթերքը փոխուած է, սակայն ուժի հիմնական կառուցուածքը գրեթէ մնացած է անփոփոխ՝ փոքրաթիւ վերնախաւ մը կ’որոշէ մեծամասնութեան ճակատագիրը:

Հարստութեան անհաւասար բաշխման ազդեցութիւնը աղէտալի հետեւանքներ ունի ամերիկացիներու առօրեայ կեանքին մէջ: Սանտըրզ օրինակ կը բերէ Իլոն Մասքի անձնական հարստութիւնը՝ ցոյց տալու այս աճող անդունդը. «Այսօր, Մասքի հարստութիւնը 402 միլիառ տոլար է… Մինչդեռ, ամերիկացիներու 60%-ը կը գոյատեւէ ամսականէ ամսական, 85 միլիոնը չունի բժշկական ապահովագրութիւն կամ թերի ապահովագրուած է…»: Այս կտրուկ տարբերութիւնը ցոյց կու տայ, թէ ինչպէս սահմանափակ թիւով անհատներու անսահման հարստութիւնը կը հակադրուի այն միլիոնաւոր քաղաքացիներուն, որոնք կը պայքարին հոգալու իրենց հիմնական կարիքները:

Միւս էական հարցը, որուն կ’անդրադառնայ Սանտըրզ, միլիառատէրերու ազդեցութիւնն է հասարակական ընկալումներու վրայ՝ լրատուամիջոցներու տիրապետութեան միջոցաւ: «Մասք կը տիրապետէ X-ին (Twitter), Զուքերպըրկ՝ Մեթային (Meta), Պեզոս՝ «Ուաշինկթըն Փոսթ»-ին… Անոնք եւ իրենց նման օլիկարքները պիտի շարունակեն ահռելի գումարներ ծախսել՝ քաղաքական գործիչներ գնելու համար…»: Ան կը զգուշացնէ, որ լրատուամիջոցներու եւ քաղաքական դրամահաւաքներու անոնց հակակշիռը հնարաւորութիւն կու տայ հարուստներուն՝ ինքնանպատակ ձեւաւորելու հանրային կարծիքը, պաշտպանելու իրենց շահերը եւ խեղդելու ընդդիմութիւնը:

Իր խօսքին եզրափակիչ բաժինով, Սանտըրզ կոչ կ’ուղղէ ամերիկացիներուն՝ միասնական ճիգերով վերականգնելու ժողովրդավարութիւնը. «Այս երկրին իշխող դասակարգին մեծագոյն վախը այն է, որ ամերիկացիները միասին ոտքի կ’ելլեն եւ կը պահանջեն կառավարութիւն մը, որ կը ներկայացնէ բոլորին շահերը, ոչ միայն հարուստ փոքրամասնութեան մը»: Անոր ելոյթը պայքարի կոչ մըն է՝ ընդդէմ corporate տիրապետութեան եւ յանուն ժողովրդավարութեան, որ պէտք է ծառայէ զանգուածներուն եւ ոչ թէ փոքրաթիւ հատուածի մը:

Սանտըրզի ճառը մտահոգութիւն կ’արտայատէ, բայց նաեւ յոյս կը ներշնչէ: Ան ամերիկացիներուն կը յիշեցնէ, որ պատմութեան ընթացքին միասնական պայքարը արդարութեան եւ հաւասարութեան ձեռքբերման լաւագոյն միջոցը եղած է: Ժողովրդավարութեան համար պայքարը շարունակական գործընթաց մըն է, սակայն կարելի է նուաճել զայն, եթէ քաղաքացիները չարտօնեն, որ հարուստ վերնախաւի ուժը խեղդէ իրենց ձայնը: Ձեռք ձեռքի տալով, քաղաքական շարժումներ ստեղծելով կամ անոնց միանալով եւ իշխանութիւն վրայ գտնուողները հաշուետու դարձնելով՝ ամերիկացի ժողովուրդը կրնայ երաշխաւորել, որ իր կառավարութիւնը ծառայէ բոլորին եւ ոչ միայն արտօնեալ խաւին:

Լուսանկարիչ Կարապետ Գրիգորեան Երուսաղէմ կու գայ Զմիւռնիա (Իզմիր) քաղաքէն: 1859-ին, 12 տարեկանին կը տեղափոխուի Երուսաղէմ՝ ուսանելու Հին քաղաքի Ս. Յակոբ եկեղեցւոյ ժառանգաւորաց վարժարանին մէջ, ուր վարդապետ Եսայի Կարապետեան կ’աշխատէր հայոց պատրիարքարանին մէջ իբրեւ լուսանկարիչ եւ հիմնած էր սեփական լուսանկարչական արուեստանոց մը: Սակայն, Եսայի Դ. Կարապետեան Թալասցի հայոց պատրիարք  ընտրուելէն յետոյ, լուսանկարչական գործը կը շարունակեն իր երիտասարդ սաները, որոնցմէ էր Կարապետ Գրիգորեան։

Հայոց պատրիարք Եսայի Դ. Կարապետեան Թալասցի առանցքային դեր ունեցած է Օսմանեան կայսրութեան տարածքին լուսանկարչութեան ընդարձակման մէջ, 19-րդ դարուն։ Ան Երուսաղէմ եկած է շուրջ 1844 թուականին եւ սկսած է  լուսանկարչութեամբ զբաղիլ 1857ին։  1855-85-ին Եսայի վրդ. (հետագային` պատրիարք) Կարապետեան վանքին մէջ կը բանայ լուսանկարչական արհեստանոց մը: Եսայի Դ Թալասցիի աթոռակալած է 21 տարիներ (1864–1885): 

Գրիգորեաններու պատմութիւնը

Կարապետ Գրիգորեան պատրիարք Եսայի Կարապետեանի նշանաւոր աշակերտներէն մէկն էր։ Կարապետ կը հանդիպի «Տալիթա Կումի» որբանոցի քոյրերէն Քարիմա Թաննուսի՝ լիբանանցի լութերական կարգի նորեկ աշակերտուհիներէն մէկուն: Անոնք կը սիրահարին եւ կ’որոշեն ամուսնանալ եւ կը դառնայ Բողոքական եկեղեցւոյ հետեւորդ, որուն պատճառով տեղի հայ համայնքը չ’ընդունիր զինք եւ կը հեռացնէ եկեղեցիէն:

Կարապետ Գրիգորեան 1870-ականներուն կը բանայ իր  լուսանկարչկան սթիւտիոն Երուսաղէմի մէջ, Եաֆֆայի ճամբուն վրայ: Անոր աշխատանքը հիմնականօրէն դիմանկարի լուսանկարչութիւն էր, որ կը ներառէր երկրին տեղացի բնակիչները, զբօսաշրջիկներն ու ուխտաւորները:

1890 թուականին, Խալիլ Ռաատ կը բանայ իր սթիւտիոն, Գրիգորեանի սթիւտիոյին կից,  եւ կը սկսի կատաղի մրցակցութիւն մը առեւտրական երկու սթիւտիոներու միջեւ, որ կ’աւարտի Գրիգորեանի զաւակին՝ Յովհաննէսի ամուսնութեամբ Ռաատի զարմուհիին հետ:

Կարապետ Գրիգորեան եղած է ուսուցիչ հանրաճանաչ բազմաթիւ լուսանկարիչներու, որոնցմէ էր Խալիլ Ռաատը։

Ուսուցիչ լուսանկարիչ Կարապետ Գրիգորեանի եւ աշակերտ Խալիլ Ռաատի մրցակցութեան պատմութիւնը եղած է յատկանշական: Խալիլ Ռաատ կը համարուէր Պաղեստինի ամենավաղ արաբ լուսանկարիչը, բայց սորված էր Գրիգորեանէն:

Կարապետ Գրիգորեանի աշակերտներէն եղած է նաեւ Եաակով Պեն-Տով, որ ծանօթ է որպէս «իսրայէլեան շարժանկարի ռահվիրան»։

Լուսանկարիչ Կարապետ Գրիգորեան իր լուսանկարով կը վաւերագրէ հոկտեմբեր 1898-ին Վիլհեմ Բ. կայսեր սուրբ Երկիր կատարած այցելութիւնը, որուն համար Գրիգորեան Եաֆֆայէն Տաուուտ Սապունճիի հետ հանդէս կու գայ որպէս պաշտօնական լուսանկարիչ եւ կը դառնայ «փրուսիական արքայական տան լուսանկարիչ» (տես նկարը, որ պահպանուած է ամերիկեան քոնկրեսի գրադարանին մէջ):

Լուսանկարիչ Խալիլ Ռաատի եւ Կարապետ Գրիգորեանի մրցակցութիւնը կը շարունակուի մօտաւորապէս մինչեւ 1913,  երբ Կարապետ Գրիգորեանի որդին՝ Յովհաննէս կը վերադառնայ Գերմանիայէն, ուր լուսանկարչութիւն ուսանած էր։

Յովհաննէս Գրիգորեան բազմատաղանդ արուետագէտ էր։ Ան դաշնամուր կը նուագէր եւ կը սիրէր օփերան, ու այդպէս ալ իր դուստրը կոչած էր Այտա՝ իտալացի նշանաւոր երգահան Վերտիի «Այտա» օփերային հետեւութեամբ, զոր Վերտի Եգիպտոսի կառավարութեան պատուէրով յատուկ գրած էր Սուէզի ջրանցքի բացման առթիւ:

Կարապետ Գրիգորեան կը մահանայ 11 դեկտեմբեր 1920-ին եւ թաղուած է Երուսաղէմի Սիոն սարին վրայ՝ բողոքական եկեղեցւոյ գերեզմանատունը։ Անոր մահէն ետք,  լուսանկարչական գործը կը շարունակէ որդին՝ Յովհաննէսը, մինչեւ 1948 թուականը։

Յովհաննէս Գրիգորեան կը ստանձնէ իր հօր լուսանկարչական սթիւտիոն եւ կ’ամուսնանայ լուսանկարիչ Խալիլ Ռաատի զարմուհիին՝ Նաժլա Նաժմի հետ, որ շատ փոքր տարիքին Երուսաղէմ եկած էր մօրը՝ Սառայի հետ, Միացեալ Նահանգներ գաղթած հօր հետ կապը կորսնցնելէ ետք:

Իր պատանեկան տարիքին, Նաժլա կը փոխէ իր ազգանունը՝ Նաժմէն դառնալով Ռաատի, քանի որ հօրեղբայրը՝ Խալիլ Ռաատ իր կեանքի հայրական կերպարը եղած էր. Նաժլա չէր հանդիպած իր հարազատ հօրը, որ գաղթած էր Ամերիկա, երբ մայրը տակաւին յղի էր:

Բնաւ զարմանալի չէր, որ Նաժլայի ամուսնութիւնը Յովհաննէս Գրիգորեանի հետ յատկանշական պիտի դառնար երկու ընտանիքներու միջեւ կատաղի մրցակցութեան աւարտով եւ նոր էջ մը պիտի բացուէր անոնց պատմութեան մէջ. Նաժլա պիտի դառնար «խաղաղութեան հարս»:

Ըստ դոկտ. Հաշըմ Ապումայի կատարած անձնական հարցազրոյցներուն, Նաժլա առանցքային դեր ունեցած է սթիւտիոյին մէջ՝ սկսած զբօսաշրջիկներու համար զգեստներ պատրաստելով մինչեւ գունաւոր լուսանկարներ։

Ինչպէս պաղեստինցիներու մեծ մասը, այնպէս ալ Յովհաննէս եւ Նաժլա Գրիգորեանները 1948-ին կորսնցուցին իրենց ունեցուածքին մեծ մասը, ներառեալ տարազները, լուսանկարչական հաւաքածոները եւ սարքաւորումները: Նոյնիսկ սթիւտիոն կը քանդուի։ Բարեբախտաբար, որոշ լուսանկարներ պահպանուած են: Ընտանեկան դիմանկարներու մեծ հաւաքածոն պահպանած է Այտան, որ Սամիրա Քաուարի մայրն է:  Կարապետ Գրիգորեանի քանի մը լուսանկարները պահպանուած են ամերիկեան քոնկրեսի գրադարանին մէջ (Library of Congress): Ժոզէֆ Մալիքեան եւս ունի փոքր հաւաքածոյ մը Գրիգորեանի լուսանկարներէն:

1948-ի պաղեստինեան պատերազմի Նաքպայէն نكبة  կարճ ժամանակ անց, Յովհաննէս Գրիգորեան կը մահանայ քաղցկեղէն 1951-ին:

Գրիգորեանները թողած են նաեւ անձնական հաւաքածոյ մը, ինչպէս նաեւ՝ երկրի տեղացի բնակիչներու դիմանկարները, որոնք կը վկայագրեն եւ կը ջրեն գաղութատիրական եւ վերաբնակիչ-գաղութային ներկայացուցչութիւններու հերքումները։ Այդ լուսանկարները նաեւ հայացք մը կը սփռեն Երուսաղէմի փոփոխւող հասարակական եւ տնտեսական տարածքին վրայ:

Օգտագործուած աղբիւրներ

https://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/SionE/2019/2019(4-7)_ocr.pdf

  British Mandate Jerusalemites Photo Library

Yessayi Garabedian, the Armenian Patriarch in Jerusalem, Félix Bonfils, 1880s-1890s, Albumen print, Creative Commons – Wikipedia, LL/39320

Hashem Abushama is a Rhodes Scholar and a doctoral candidate at the University of Oxford’s School of Geography and the Environment. His research looks at the politics of recognition within Palestinian cultural production, particularly the alternative music scene, in the post-Oslo period. He is the recipient of the Open Society Foundation’s Civil Society Scholar Award 2019. He holds an MSc in Refugee and Forced Migration Studies from the University of Oxford, and a BA in Peace and Global Studies from Earlham College in Indiana.

https://www.loc.gov/pictures/item/2007675291/

Lusadaran Armenian Photography Foundation, Yerevan  https://www.lusarvest.org/practitioners/krikorian-garabed/

Լիբանանի պատմութեան մէջ առաջին անգամ ըլլալով, նոր կառավարութիւն մը կազմուած է աննախընթաց թիւով կին նախարարներով։ Վարչապետ Նաուաֆ Սալամի գլխաւորած կառավարութեան 24 նախարարներէն 5-ը կիներ են՝ ուշագրաւ երեւոյթ երկրի մը մէջ, ուր քաղաքական որոշումները երկար տարիներ տղամարդոց գերիշխանութեան տակ եղած են։

Անկիւնադարձային այս իրադարձութիւնը, թէեւ սկիզբ մը, միայն կառավարութեան մէջ փոփոխութիւն չի նշանակեր. ան կը խորհրդանշէ աւելի լայն փոփոխութիւն մը լիբանանեան հասարակութեան մէջ, ուր կանայք տարիներ շարունակ պայքարած են աւելի մեծ ներկայացուցչութեան եւ ազդեցութեան համար։ Աքթիվիզմէն մինչեւ գործարար աշխարհ, ակադեմականէն մինչեւ հանրային ծառայութիւն, լիբանանցի կանայք միշտ եղած են փոփոխութեան առաջին գիծերուն վրայ, յաճախ յաղթահարելով արմատացած խոչընդոտները՝ իրենց արժանի տեղը զբաղեցնելու երկրի ապագայի կերտման գործընթացին մէջ։

Նոր կառավարութեան մէջ հինգ կին նախարարներու ընդգրկումը կը վկայէ, որ լիբանանեան քաղաքական տեսադաշտը սկսած է փոխուիլ։ Այս նախարարները՝ իւրաքանչիւրը մասնագէտ մը իր բնագաւառին մէջ, պատրաստ են նոր մօտեցումներ բերելու կառավարման, ընկերային բարեփոխումներու եւ տնտեսական վերականգնման գետնի վրայ։ Անոնց ներկայութիւնը կը զօրացնէ այն գաղափարը, որ ղեկավարութիւնը սեռով չ’որոշուիր, այլ՝ կարողութիւններով եւ տեսլականով։

Բացի քաղաքականութենէն, լիբանանցի կիները, ներառեալ՝ լիբանանահայ կիները միշտ ալ հիմնարար դեր խաղցած են հասարակութեան ձեւաւորման եւ զարգացման մէջ։ Անոնք ուսուցիչներ են, համալսարանի դասախօսներ, գործարար ղեկավարներ, ընկերային ծառայողներ, մարդկային իրաւանց պաշտպաններ եւ մշակութային գործիչներ։ Նոյնիսկ քաղաքական տագնապի եւ տնտեսական ճգնաժամի պահերուն, կանայք ընդհանրապէս եղած են ընտանիքներու եւ համայնքներու ողնաշարը՝ իրենց տոկունութեամբ եւ նորարարութեամբ առաջ մղելով հասարակական յառաջընթացը։

Կառավարութեան մէջ աւելի մեծ ներկայացուցչութեամբ, յոյս կայ, որ սեռային հաւասարութեան ուղղուած քաղաքականութիւնները աւելի մեծ թափ կ՚առնեն։ Հաւասար աշխատավարձի, ընտանեկան բռնութեան դէմ պաշտպանութեան եւ քաղաքական մասնակցութեան նման խնդիրները հիմնական բարեփոխումներու կարիք ունին։ Նոր կառավարութիւնը ունի այս յեղափոխական փոփոխութիւնը գործնական քայլերու վերածելու առիթը՝ երաշխաւորելով, որ կանանց ձայնը ոչ միայն լսուի, այլ նաեւ անոնք կը ձեւաւորեն այն քաղաքականութիւնները, որոնք կ՚ազդեն բոլոր լիբանանցիներուն։

Լիբանան կանգնած է նոր ժամանակաշրջանի մը դռներուն առջեւ՝ քաղաքական եւ տնտեսական տագնապներէն ետք վերակառուցման օրակարգով։ Կառավարութեան մէջ աւելի շատ կիներու ընդգրկումը միայն ներկայացուցչութեան հարց չէ, այլ՝ ղեկավարութեան եւ կառավարման նոր կերպար մը սահմանելու առիթ։ Այս պատմական փոփոխութեամբ, Լիբանան յստակ պատգամ կը յղէ. ապագան ներառական է, եւ կանայք մղիչ կարեւոր ուժ պիտի հանդիսանան այդ ապագան կերտելու մէջ։

Ամէն հասարակութեան համար ցուցիչ է ոչ միայն իր պետութեան հզօրութիւնը, հարստութիւնը եւ այլն, այլեւ նոյնիքն իր՝ հասարակութեան տուած «արտադրանքը»: Այս առումով, տուեալ հասարակութեան ունեցած յաջողութիւնները եւ ձեռքբերումները, որով ան կրնայ հպարտանալ այլ հասարակութիւններու մօտ, ինչպէս անհատին, այնպէս ալ խումբի յաջողութեան պարագային:

Հայաստանի մէջ, չհաշուած չնչին բացառութիւն կազմող մարզիկները, որոնք մեծ եռանդի ու կամքի շնորհիւ դարձած են Եւրոպայի, աշխարհի, օղիմպիական ախոյեաններ, կայանալն ու յաջողութեան հասնիլը խիստ բարդ է: Որպէս անգիր կանոն, համաշխարհային հայ հռչակաւորները իրենց անունն ու փառքը ձեռք կը բերեն կա՛մ օտար երկրի մէջ ծնած ըլլալ-հոն ապրելով ու գործելով, կա՛մ Հայաստանէն տեղափոխուելով ու օտար միջավայրի մէջ կայանալով:

Բանական լուրջ հարց կը յառաջանայ, թէ ինչո՞ւ Հայաստանի մէջ մարդիկ չեն յաջողիր կայանալ, յաջողութեան հասնիլ այն աստիճանի, որ նոյն մեր հասարակութիւնը ծնունդ տայ Ազնաւուրի, System of a Down-ի, Էնտի Սարգիսի, Քըրք Քըրքրոյեանի, Ուիլեըմ Սարոյեանի եւ ուրիշներու: Մի՞թէ տաղանդաւոր հայերը կը ծնին միա՛յն օտար երկրի մէջ: Ի հարկէ ո՛չ, այդ շատ անհեթեթ ու յիմար պնդում պիտի ըլլար: Այդ պարագային, ո՞րն է խնդիրը: Հայաստանի մէջ մարդիկ այնքան նախա՞նձ են, որ կայանալ ուղղակի չի ստացուիր, թէ՞ պարզապէս հնարաւորութիւն չկայ, միջավայրը առիթ չի տար:

Մենք սովորաբար շատ աշխուժօրէն կը քննադատենք ուրիշները, մարդ չենք հաւնիր, բայց շատ անխիղճ ու անտարբեր ենք սեփական խորքային խնդիրներուն ուշադրութիւն դարձնելու առումով: Մեր ներքին ինքնաքննադատութիւնը անդէմ է ու անհասցէ, կը կատարուի անորոշ խումբի մը նկատմամբ, երբ կ’ըսենք, որ «Հայաստանի մէջ կայանալը անհնար է, չեն ձգեր, կը խանգարեն» եւ այլն: Ովքե՞ր եւ ինչպէ՞ս կը խանգարեն ու չեն ձգեր: Ու արդեօ՞ք այդ մէկը կը նշանակէ, որ արտասահմանի մէջ՝ բոլորը բարի են ու կամեցող: Ի հարկէ ո՛չ, այդ եւս անհեթեթութեան տարբերակ մըն է:

Եթէ System of a Down խումբը հիմնադրուէր Հայաստանի մէջ, արդեօ՞ք կը դառնար այն, ինչ որ դարձաւ, Ազնաւուրը երգեր Հայաստանի մէջ, Հենրիկ Մխիթարեանը չխաղար արտասահման: Կարելի է տասնեակ նման օրինակներ բերել, որովհետեւ երբ համաշխարհային հայերը համեմատենք, անոնց գերակշիռ մասը, այսպէս ասած «հայաստանեան հասարակութեան արտադրանք չէ»: Ինչո՞ւ Հայաստանի մէջ Իլոն Մասք կամ Ճեֆ Պեզոս չի յայտնուիր: Ինչո՞ւ մենք չունինք Թարանթինո, Սթենլի Քուպրիք, Մարթին Սքորսեզէ, Մայքլ Ճեքսըն, Չարլի Չափլին: Ինչո՞ւ Հայաստանի մէջ չկայ BWM, Toyota, Microsoft: Չեն նկարահանուիր Taxi driver-ի կամ A Space Odyssey:2001-ի նման ֆիլմեր: Եւ ինչո՞ւ մենք չունինք ո՛չ զինուրական արտադրութիւն, ո՛չ համաշխարհային որեւէ սպասարկման որակի ցուցիչ, այստեղ Rolex չ’արտադրուիր, հոս չեն գործեր գիտնականներ Եուրկըն Հապերմասը, Ռէյ Քուրցուեյլը եւ ուրիշներ: Ինչո՞ւ մենք չունինք Չըրչիլ, տը Կոլ եւ ուրիշներ: Ուրեմն ինչո՞վ կը զբաղի ողջ հասարակութիւնը, եթէ ոչ մէկ առումով ունի գերազանց բան մը: Ուրեմն ան միջա՞կ հասարակութիւն է: Ի հարկէ ոչ: Այդ ոչ միայն ցեղապաշտական կը հնչէ, այլեւ նոյնիսկ անհեթեթ, որովհետեւ նոյն ազգին մէկ այլ ներկայացուցիչը կրնայ երթալ ուրիշ տեղ եւ դառնալ համաշխարհային աստղ, իսկ տեղը մնալով ոչ մէկ բան:

Հերի՛ք եղաւ, կրնան ըսել ոմանք: Մենք հոս՝ Հայաստանի մէջ ունեցած ենք Յովհաննէս Չեքիճեան, Արամ Խաչատրեան, Տիգրան Պետրոսեան, Վիքթոր Համբարձումեան եւ ուրիշներ: Ունեցած ենք բազմաթիւ անհատներ, որոնք եթէ ոչ ողջ աշխարհի, ապա այդ աշխահի մէկ մեծ հատուածին՝ Խորհրդային միութեան մէջ եղած են ճանչցուած ու սիրելի: Այո՛, ունեցած ենք, ընդ որում ոչ թէ հազար տարի առաջ, այլ ընդամէնը քանի մը տասնամեակ առաջ: Իսկ ինչո՞ւ հիմա չունինք: 1991-էն ի վեր, մեր ժողովուրդը քամուա՞ծ է տաղանդէ, բթացա՞ծ է, ծուլացա՞ծ:

Այդ պարագային ո՞րն է խնդիրը: Ծանր ճակատագիր եւ դժուար պայմաննե՞ր: Ի՞նչ է պատահած ուրեմն Հայաստանին, որ յայտնուած միջակութիւններու հասարակութեան դերով: Մեզ ուրիշնե՞րը կը խանգարում, թէ՞ մենք զմեզ:

Այս հարցը մէկ համապիտան պատասխան չունի: Հայաստանի մէջ, ինչպէս եւ ամբողջ աշխարհի տարածքին կը ծնին բազմաթիւ տաղանդաւոր (անոնց մէջ թերեւս եւ կան հանճարեղ մարդիկ) ու կը մնան անտես ու աննկատ: Ոչ միայն աշխարհի, այլեւ նոյնիսկ իրենք իրենց համար: Հարցը միայն հռչակի սանդղակը չէ, այլ նոյնիսկ այն, որ առանձնապէս աչքի չինկող մարդիկ յայտնուելով արեւմտեան որեւէ երկրի մէջ, որոշ ժամանակ ետք կը հասնին որոշակի ապահովութեան եւ յաջողութեան ու այդ, համեմատած Հայաստանի իրենց դրութեան հետ, երեւակայական կը թուի: Մարդիկ սովորաբար այդ բոլորին կը պատասխանեն (հիմնականօրէն աւագ սերունդը, նորերը այդ մէկը արդէն չեն գիտեր) ժողովրդական սրամիտ արտայայտութիւններով, ինչպէս օրինակ «տան տէրտէրին օրհնեա՛, Տէ՛ր, չեն ըսեր», կամ «խաչը իմս է, զօրութիւնը ես գիտեմ» եւ այլն: Իսկ յետո՞յ: Մենք պիտի շարունակենք այսպէս մնալ ու սպասել, թէ դուրսը ի՞նչ կը յայտնագործեն կամ կ’արտադրեն, որ մենք ալ վերցնենք, օգտագործենք կամ կրկնօրինակենք (եթէ ի վիճակի ըլլանք) ու գո՞հ մնանք:

Ներկայիս ազատականութեան սիրահարները կը սիրեն ծաղրել մարքսականները՝ զանոնք համարելով դասակարգողներ, բայց մարքսականներու, աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել նէոմարքսականներու կամ նէո-ֆրոյտա-մարքսիզմի բազմաթիւ ներկայացուցիչներ, ինչպէս օրինակ Հըրպըրթ Մարքուզ, Թէոտոր Ատրոնո, Էրիխ Ֆրոմ, Մաքս Հորքհայմըր եւ այլք՝ Մարքսի քննադատական տարրերը զուգորդելով Ֆրոյտի հոգեւերլուծութեան եւ Հեկելի տրամախօսութեան (dialectic-ին) հետ՝ կարողացան շարք մը բաւական պարզ ճշմարտութիւններու յանգիլ՝ ընկերային միջավայրի, անոր ձեւաւորման եւ ազդեցութեան մասին, ինչպէս անհատի, այնպէս ալ ամբողջ հասարակութեան վրայ: Ի հարկէ թուային այժմու դարաշրջանին, երբ ուրիշ են պայմաններն ու բազմաթիւ խնդիրներ արտաքուստ այլ կերպ կ’ընկալուին, դիւրին է ծաղրել «հինցած» Ֆրանքֆորթեան ընկերագիտական դպրոցը, զայն կոչել սոփեստութիւն, բայց միաժամանակ ոչ մէկ քայլ մօտեցնել վերը թուարկուած խնդիրներու լուծումը: Կարելի է նաեւ մէկ կողմ դնել այս բոլորը ու պարզապէս ըսել, որ ապիկար կառավարման հետեւանքով երկրին մէջ զարգացած են այնպիսի ծանր ընկերատնտեսական հետեւանքներ, որոնք ստեղծած են դժգոհութեան, յուսահատութեան փուլ մը, յետոյ այնտեղ զարգացած է ամենակուլ ճահիճ մը, որ թոյլ չի տար կենցաղային հարցերէն գլուխը վեր բարձրացնելու, ուր մնաց, թէ գիտութիւն եւ արուեստ ծաղկացնել: Այդ բոլորը կրնայ բաւական մօտ ըլլալ ճշմարտութեան, ընդ որում շատ մօտ: Բայց հոս արդէն մէկ այլ հարց կը ծագի․ ո՞րն է հասարակութեան արժանիքը, անոր կշիռը, եթէ օր մը անոր իշխանութեան ղեկին կրնան յայտնուիլ ապիկարներ ու միանգամայն կործանել զայն: Այդ պարագային, ո՞ւր է անոր դիմադրողականութիւնը, պայքարի գիտակցութիւնը: Իսկ գուցէ ամէն ինչ աւելի առա՞ջ նեխած էր, պարզապէս դեռ հոտը չէր գար:

Օրինակ կրթութեան հարցը: Խորհրդային միութեան մէջ, Հայաստան յայտնի էր որպէս կայսրութեան ամենէն կրթուած երկիրներէն մէկը՝ բարձրորակ մասնագէտներով ու վկայեալ քաղաքացիներով, հայկական հաստատութիւնները միշտ մեծ յարգանք կը վայելէին, ըսենք 1988-ի դրութեամբ: Ընդամէնը քանի մը տարի ետք, 1998-ին Հայաստանի մէջ լաւ ուսում ստանալը արդէն կը ծաղրուէր, հրէշաւոր արագութեամբ կը տարածուէին քրէական պատկերացումները, հասարակական կեանքը կը կարգաւորուէր կիսաաւազակային-կիսափիլիսոփայական պատկերացումներով եւ այնպիսի անդունդ մը ստեղծուած էր, ուր յարգանք կը յառաջացնէր միայն կոպիտ ուժը, որ կը փորձէր նախատպային գայլի կերպարով ապրիլ, կարծես նախադիցարանային սարսափելի դեւ-աստուծոյ մը վերապրուկը: Ուրեմն ո՞ւր կորաւ այդ սորվելու տենչը, որ կար անկէ 15-20 տարի առաջ: Ինչպէ՞ս կրնար ամբողջ հասարակութիւն մը այդքան արագ այլասերիլ ու մոռնալ ինքզինք: Իսկ թերեւս այդ բոլորը չպատահեցան ու ընդամէնը նմանողականութիւն էր: Թերեւս մենք շատ աւելի երկար տասնամեակներ զբաղած էինք կրկնօրինակելով այն ինչը որ չկար, ինչպէս որ կը ներկայացնէ Ժան Պոտրիար իր «Simulacra and Simulation» գիրքին մէջ:

Իսկ թերեւս կ’արժէ, որ մենք պահ մը դուրս գանք նորաձեւ սարսափէն ու մեր շուրջը նայինք «լայն բացուած աչքերով», անկախ անկէ, թէ անիկա ներկայիս կը կոչուի սոփեստութիւն, թէ մէկ այլ բան: Գուցէ մենք փորձենք հասկնալ այն, ինչ հասկցած ու կատարած են բազմաթիւ հասարակութիւններ՝ միջակ չմնալու համար: Թերեւս կ’արժէ վերջապէս սթափիլ, մէկ կողմ դնել յարմարաւէտութեան թոյնը, որ մեզի այսօր կու տայ համաշխարհայնացող նորյետարդիականութիւնը (neo postmodernism) ու նայիլ ընդամէնը քանի մը տասնամեակ ետեւ ու հոն զարմանքով կը տեսնենք, որ այն հասարակութիւնները, որ ունեցան ֆաշիզմ ու նացիզմ, որոնք իրենց իսկ մարմինը փորձադաշտ դարձուցին, իրենք իրենց հետ առին վատագոյնը, ծանրագոյն գին վճարեցին այդ բոլորին ու այսօր, որքան ալ որ ձախողին ու յաջողին, այդ պիտի ըլլայ իրենց անձնական ձեռքբերումն ու ձախողութիւնը, այդ պիտի ըլլայ իրենցը: Այնպէս, ինչպէս որ նորաձեւութիւնը հոնկէ կու գայ, այնպէս ինչպէս, որ հոն կ’որոշուի, թէ այստեղ այս տարի ինչ գոյնի տափատը նորոյթ կը դառնայ, կամ դեռահաս աղջիկները ի՞նչ դիրքով խելագարութեան կը հասնին հեռախօսի տեսախցիկին առջեւ ուշադրութիւն մուրալու ատեն: Սակայն աւելի դիւրին է ծաղրել նախորդ տարիներու ամբողջ փորձը, մերժել իրականութեան ցաւը եւ անցնիլ յաջորդ նորաձեւութեան, կրկնօրինակել այն, ինչ որ իրականութեան մէջ գոյութիւն չունի ու մնալ միջակութիւն, յաւէրժ միջակութիւն, որ միայն կը սպառէ, որովհետեւ արտադրանք տալ չ’ուզեր, չի կրնար: Արդեօ՞ք կ’արժէ զարմանալ, որ Մարթին Հայտեկերը ծնաւ ու ապրեցաւ Գերմանիոյ, եւ ոչ թէ Հայաստանի մէջ, թէ՞ ընդունիլ, որ ներկայիս Հայաստանի մէջ, ըլլա՛ս Հայտեկեր, ըլլա՛ս Թումանեան, դուն նորաձեւութենէն դուրս ես, քանի որ ոչ միայն քու ճաշակդ, այլեւ քու մտածողութեանդ հիմքերը ուրիշները կ’որոշեն, իսկ անոնց համար Հայտեկերն ու Թումանեանը «վատ վաճառուող ապրանք են, ոչ զուարճալի»

Այս է միջակութեան ճակատագիրը:

Հայերու Պոլիս ժամանումը, բիւզանդական թէ՛ օսմանեան ժամանակահատուածներուն, տեղի ունեցաւ կեդրոնի մէջ ուժի տէր անձանց եւ կառավարիչներու կամքով։ Ջալալիներու ապստամբութենէն դէպի արեւմուտք փախչող հայեր Պոլսոյ մօտակայքը տեղակայուեցան, բայց քաղաքը դիւրաւ չբացաւ իր դռները անոնց դիմաց։ 19-րդ դարուն, գաւառէն հայ այրեր կարողացան մայրաքաղաք երթալ աշխատելու համար որպէս աժան օրավաստակ բանուորներ, բեռնակիրներ, հացագործներ։ 20-րդ դարուն, իրերայաջորդ աղէտներէ ետք, «Տէր Սաատէթ»ը իր դռները կարճ ընդմիջումներով բացաւ ջարդերէ ու տեղահանութիւններէ փրկուած կանանց ու որբերու դիմաց։

ԹԱԼԻՆ ՍՈՒՃԵԱՆ

Կայսրութեան մը մայրաքաղաքին մէջ ծնիլը աղերսուած է բռնութեան եւ հարկադրանքի ծաւալի հետ, որ յաճախ զգուշութեամբ աչքէ հեռու կը պահուի։ Ոչ ոք կայսրութեան մայրաքաղաք կը հասնի պատահաբար. ան կա՛մ մեծապէս մենաշնորհուած կ՚ըլլայ՝ սերունդներ շարունակ ապրելով գերադասութեամբ, որ անխուսափելիօրէն կը ներառէ այլոց նկատմամբ ուժի կիրառումը, կա՛մ մայրաքաղաք եկած կամ բերուած կ՚ըլլայ՝ մեկնելով անհրաժեշտութենէ մը։

Կայսերական մայրաքաղաքի մէջ հաստատուած ըլլալու վարկը կը քօղարկէ ինչպէ՛ս հոն հաստատուելուն իրողութիւնը, իսկոյն վկայելով անհատին մենաշնորհութեան մասին։ Ասոր հիմնապատճառը այս մայրաքաղաքներուն այլ տարածաշրջաններէ աւելի առանձնաշնորհում վայելելն է՝ ծառայելով իբրեւ դրամատիրական տնտեսութեան եւ իշխանութեան կեդրոն։ Հետեւաբար, ուժի վրայ եղողներուն հետ նոյն օդը շնչելը պատիւի աղբիւր կը դառնայ՝ քաղաքի առհասարակ բնակչութեան բաշխուած՝ հարուստ թէ՛ աղքատ։ Կարելի է հեղինակութիւն պարգեւող գործ մը չաշխատիլ, նոյնիսկ ըլլալ անգործ, անզօր եւ անպատասխանատու, բայց ըլլալ՝ Պոլեցի։

Հայերու Պոլիս ժամանումը, բիւզանդական թէ՛ օսմանեան ժամանակահատուածներուն, տեղի ունեցաւ կեդրոնի մէջ ուժի տէր անձանց եւ կառավարիչներու կամքով։ Ջալալիներու ապստամբութենէն դէպի արեւմուտք փախչող հայեր Պոլսոյ մօտակայքը տեղակայուեցան, բայց քաղաքը դիւրաւ չբացաւ իր դռները անոնց դիմաց։ 19-րդ դարուն, գաւառէն հայ այրեր կարողացան մայրաքաղաք երթալ աշխատելու համար որպէս աժան օրավաստակ բանուորներ, բեռնակիրներ, հացագործներ։ 20-րդ դարուն, իրերայաջորդ աղէտներէ ետք, «Տէր Սաատէթ»ը իր դռները կարճ ընդմիջումներով բացաւ ջարդերէ ու տեղահանութիւններէ փրկուած կանանց ու որբերու դիմաց։

Պոլիս տեղափոխուիլը ունէր իր գինը, յատկապէս գաւառի հայութեան համար։ 1966-ին, Վարդոյի հայերու զանգուածային գաղթը մեծ տեղ գրաւեց թրքական մամուլի խորագիրներուն մէջ։ Գաղթը տեղի ունեցաւ ի հետեւանք Վարդո հարուածած երկրաշարժին, այսպիսով՝ անոնց Պոլիս գալուստը օրինաւորացնելով իշխանութեան աչքին։ 1915 թուականէն ետք, հայերու գոյութիւնը իրենց պատմական հողերուն վրայ բաղձալի չէր, բայց եւ այնպէս տակաւին բացայայտօրէն արտօնուած չէր անոնց այլ վայրեր մեկնիլը։ Յարձակումներու ենթարկուած, իրենց ինչքերը գրեթէ ոչինչ գումարով ծախելու ստիպուած, իրենց դստերաց առեւանգումներու վտանգի սարսափով մնացած եւ, բռնի իսլամացումի եւ այլ գաւառներ տեղափոխումի պարագային, իրենց ինքնութեան բացայայտման վախով լեցուած, անոնք գաղտնաբար Պոլիս կը փախչէին, խաւարը կտրելով։ Պոլիս փոխադրուիլը համազօր էր ունեզրկման, հողազրկման, ցրուածութեան, աղքատութեան, չքաւորութեան եւ սփիւռք դառնալուն։  

Յակոբ Մնձուրի, 20-րդ դարու ամէնէն բեղուն հայ գրողներէն մին, Պոլիս եկաւ նշկահատութեան համար, սակայն հոն մնաց զօրակոչէն ետք՝ գաւառ մնացած իր ողջ ընտանիքը կորսնցնելով։ Պոլիս ըլլալը փրկեց իր կեանքը, բայց զինք բաժնեց իր գոյութեան իմաստ տուող ամէն ոքէ։ Աւելի ուշ, մինչեւ կեանքին վերջը Պոլիս ապրիլը Մնձուրի կը նկարագրէ որպէս պատանդի կեանք։ Նուազ յայտնի, բայց շատ կարեւոր ժամանակահատուածի վկայութիւն տուող իր «Երկրորդ ամուսնութիւն» նորավէպին մէջ (1931 թ.), Մնձուրի կը խօսի պոլսահայոց անտարբերութեան, անարդարութեան, ամբարտաւանութեան, եթէ նոյնիսկ աշխարհը բռնկի՝ անոնց իրենց բազմոցներուն երեսները նորոգելով զբաղած ըլլալնուն եւ գաւառի հայոց հանդէպ իրենց ունեցած արհամարհանքին մասին. այս կը ցուցաբերէ, թէ գաւառացի գրող մը ինչպէ՛ս կը տեսնէր պոլսահայութիւնը։

Պատմագիրքեր գրեթէ բնաւ չեն ներկայացներ Պոլիսը իբրեւ 1915-ի վերապրողներու մայրաքաղաք։ Այսուհանդերձ, 1940-ականներուն, Պոլիսը քաղաք մըն էր, ուր անհամար գաղթականներ եւ գաղթակայաններ կը գտնուէին։ Անկէ ետք, Պոլիսը դարձաւ քաղաք մը, ուր գաղթական ընտանիքներ հարկադրաբար վերածուեցան պոլսեցիի՝ ոմանք, ըստ կարողութեանց, մեկնելով Եւրոպա կամ Միացեալ Նահանգներ. Պոլիսը դարձած էր ընդմիշտ գաղթական ընդունող եւ ճամբող վայր մը։

Պոլիս, իր փառքին վայել կերպով, ամբողջ պատմութեան ընթացքին եղած է կայսերական մայրաքաղաք մը, ուր հայեր ունեցած են հաստատութիւններ, ոչ թէ արմատներ։ Այս արմատ չունենալը փոխարինուած էր հաստատութիւններու իշխանութեամբ, եւ հաստատութիւններ ու երեւելիներ, ինչպէս՝ ամիրաներ, հայ ճարտարապետներ, գրողներ եւ արուեստագէտներ, շարունակեցին պահել գերադաս եւ մենաշնորհուած հայկական ինքնութեան գագաթնակէտը։ 1923-էն ետք Լոզանի դաշնագիրը վերաշեշտեց Պոլսոյ մենաշնորհում ունենալու գործնականացումը՝ դառնալով հիմնական վերագրում այն տպաւորութեան, թէ հայկական հաստատութիւններ կը շարունակէին գոյատեւել այնպէս մը, որ Պոլսէն դուրս որեւէ այլ հայկական համայնք, եկեղեցի, վանք կամ վարչութիւն գոյութիւն չունէր։

Գաւառներու անհետացումը 20-րդ դարուն նաեւ կը նշանակէ այդ շրջաններէն լսուող քննադատական ձայներու անհետացում՝ պոլսահայոց հասարակական եւ հաստատութենացած կեանքի հանդէպ քննական մօտեցումը ձգելով փոքր, առաւելաբար այրերէ բաղկացած խումբի մը։ Գաւառացի հայերը, որոնք յաջողեցան գոյատեւել Պոլսոյ մէջ, դարձան նոր մենաշնորհուած դասակարգը՝ անարմատ, բայց հաստատութիւններ ունեցող հասարակութեան առաջատար դէմքերը։ Անոնք էին նոր պոլսահայերը։

Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան

 Լոյս տեսած է Ակօսի մէջ

 (Սոյն յօդուածը լոյս տեսած է 2 փետրուար 2025-ին, Պոլսոյ «Ակօս»-ի մէջ, Բարռեսիա Գոլէքթիվի երկշաբաթեայ «Բարռեսիաբար» սիւնակին մէջ)

 Parrhesia Collective-ը կանանց միջազգային խումբ մըն է, որ բաղկացած է արուեստագէտներէ, ակադեմիկոսներէ եւ աքթիվիստներէ, որոնք կ՚աշխատին լուսանկարչութեան, պարի, շարժանկարի, ընկերաբանութեան, գրականութեան և պատմութեան ոլորտներու մէջ, եւ իր գործունէութիւնը կ՚իրականցնէ ընկերային ցանցերու միջոցով։

Հայաստան այսօր կը ծերանայ: Կը ծերանայ տնտեսութիւնը, կրթութիւնը, գիտութիւնը, մշակոյթը, ենթակառյցները, ներքին ու արտաքին քաղաքականութիւնը, գաղափարախօսութիւնը: Կը ծերանայ եւ կը յոգնի ինքը ժողովուրդը: Ծերացող մարմինը այլեւս ի վիճակի չէ առողջ արտադրանք տալու: Հայաստանի մէջ դարեր շարունակ զարգացող խնդիրները, կատարուող փոփոխութիւններն ու խորացող խնդիրները ի վերջոյ ծերացուցած են հայկական պետութիւնը: Ծերացած է հոգեբանօրէն ու սկզբունքային իմաստով:

Հայաստանի մէջ հիմա մեծ տարողութեամբ «արտադրանք» չկայ: Կան միայն որոշ ոլորտներ, առաւելապէս IT-ի մարզը, կրթական որոշ առանձին միաւորներ, որոնք ոչ թէ կը զարգանան սեփական ինքնուրոյն ընթացքով, այլ կը կրկնօրինակեն աշխարհի տարածքին առկայ փորձը եւ զայն կոպտօրէն կը տեղադրեն հոս՝ ստիպելով հասարակութիւնը յարմարելու անոր: Հայաստան այսօր ոչ թէ կը զարգանայ, այլ միայն արձագանգէ աշխարհի մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւններուն: Իսկ անոնք տարբեր բաներ են: Այդ հնարաւորութիւն չի տար սեփականին վրայ կեդրոնանալու, այլ կը ստիպէ վազելու որեւէ անծանօթ երեւոյթի ետեւէն: Մեր հասարակութիւնը կարծես հիւանդ մը ըլլայ, որ չի գիտեր, թէ ճիշդ ինչէ կը տառապի եւ կը խմէ որեւէ դեղ, որուն մասին կը լսէ, թէ ան օգնած է ուրիշներուն: Բայց ան չի հասկնար, որ ամէն դեղ իր յստակ հիւանդութիւնը ունի: Մենք կը փորձենք ընդհանրական, համապիտանի լուծումներ գտնել բոլոր խնդիրներուն, բայց չենք ուզեր մինչեւ վերջ քննարկել այդ խնդիրները եւ ամէն անգամ կամ կիսատ կը թողունք կամ պարզապէս կը մոռնանք անոր գոյութիւնը: Մոռնալ խնդիրը, չի նշանակեր վերացնել զայն:

Այսօր, Հայաստանի մէջ համատարած անտարբերութիւն կը տիրէ: Այդ իրավիճակը իր ողջ տգեղութեամբ կ’արտայայտուի 1991 թուականէն սկսեալ, բայց 2020-ի պատերազմը այն նշաձողն էր, որմէ յետոյ մենք առաջին անգամ երկար տարիներէ ի վեր հասկցանք, որ մեր 30 տարուայ իրականութիւնն ու ճշմարտութիւնը, պատկերացումները խեղուած եղած են: 2020-ի պատերազմը ցոյց տուաւ նաեւ, որ 1045 թուականէն յետոյ աւելի զարգացած ու խորացած խնդիրները ոչ միայն լուծելու փորձեր չեն կատարուած, այլեւ ուսումնասիրման իսկ չեն ենթարկուած: 1991-ի անկախութիւնը դրամագլուխի չվերածուեցաւ, այլ վատնուեցաւ շատ արագ ու անօգուտ կերպով: Ու հիմա, երբ պատերազմէն յետոյ գումարուած կորուստներուն վրայ աւելացած են նաեւ ուրիշ հարցեր, բաւական տագնապալից ու անհասկնալի, մենք որպէս հասարակութիւն չենք յաջողիր սթափիլ ո՛չ այն ստացուած հարուածէն, ո՛չ ալ այն դարաւոր թմբիրէն: Եթէ վերջին տարբերակը, ապա սա կը նշանակէ, որ մենք ոչ միայն ծերացած ենք, այլեւ կորսնցուցած տեսնելու, գնահատելու, համեմատելու կարողութիւնը: Մենք այլեւս սթափ չենք: Մենք չենք կարողանար համարժէք արձագանգել մեր շուրջը տեղի ունեցող ու նոյնիքն մեզի վերաբերող իրողութիւններուն:

Մենք հրաժարած ենք ընդունելէ որ ամէն ինչ իր պատճառն ու հետեւանքը ունի: Մենք կը նախընտրենք հպարտանալ 451-ի Աւարայրով ու կ’ըսենք․ «չյաղթեցինք, բայց այդ բարոյական յաղթանակ է»: Մենք նոյնիսկ չենք ալ յիշեր, թէ այդ «բարոյական յաղթանակ» բառերը ով առաջին անգամ մեր գլուխը մտցուցած է: Մենք չենք ուզեր հասկնալ, որ 451-ի «բարոյական յաղթանակը» 428-ի ինքնուրացումն էր: Որ 451-ը չէր պատահեր, եթէ չըլլար 428-ը, երբ հայը ինքն իր կամքով հրաժարեցաւ իր պետութենէն: Անկէ յետոյ մօտ կէս հազարամեակ տառապելէ ետք ստեղծուած հայկական անկախութիւնը գոյատեւեց մէկ ու կէս դար ու կործանեցաւ առաջին հերթին հայկական ջանքերով: 1045-ը ծնունդ տուաւ բազմաթիւ 428-ներու ու ամէն անգամ աւելի խորացուց մեր ամէն ինչը: Մենք նոյնիսկ չենք հասկնար, թէ ե՞րբ ենք ծերացած: Միայն կը հասկնանք, որ յոգնած ենք: Յոգնած ենք որպէս ժողովուրդ․ յոգնած ենք որպէս միտք: Ու կը սկսինք գաղթելու, գաղթելու ոչ միայն ֆիզիքապէս, այլեւ՝ միտքէ միտք, գաղափարէ գաղափար, վազելով այս ու այն կողմ:

Արտագաղթը հայ ժողովուրդի մեծագոյն թշնամիներէն է եղած: Դարեր շարունակ հայ ժողովրդը քամող ու թուլացնող արտագաղթը եղած է ճնշումի ու կարիքի պատճառով: Այսօր արտագաղթ տեղի կ’ունենայ ոչ միայն ընկերային խոնարհ երաշխիքներու կամ ռազմական անվտանգութեան սպառնալիքէն մեկնելով, այլ կամաւոր սկզբունքով: Շատերը կը նախընտրեն թողնել երթալ, որովհետեւ Հայաստանի մէջ չկայ այն ամէնը, որ կայ արտասահմանի մէջ կամ գոնէ իրենք այդպէս կը պատկերացնեն: Այդ միտումին մէջ ուշագրաւ է մէկ այլ երեւոյթ՝ երեխաներ ունենալ արտասահմանի մէջ: Բազմաթիւ յայտնի երգիչ-երգչուհիներ, պաշտօնեաներ երեխայ կ’ունենան արեւմտեան որեւէ երկրի մէջ: Անոնց երեխան կը ստանայ այդ երկրին քաղաքացիութիւնը եւ իրաւունքները, իսկ ծնողները ինքստինքեան իրաւունք կը ստանան նաեւ ապրելու այդ երկրին մէջ: Մենք չենք կրնար մեղադրել կամ արդարացնել, մենք միայն կ’արձանագրենք տեղի ունեցողը: Իսկ փաստը այն է, որ Հայաստանը լքելու պատճառները երթալով կը բազմանան եւ կը ճիւղաւորուին: Այս եւս ինքնաոչնչացման տարբերակ մըն է:

Այն խելայեղ վիճակը եւ պահուածքը որ հիմա ունինք մենք, պաշտօնական բժշկութիւնը զայն կը բնորոշէ մէկ բառով՝ զառամախտ (Marasmus):

Զառամախտը հոգեկան գործունէութեան քայքայման վիճակ մըն է, ուղեկցուած ֆիզիքական ծայրայեղ հիւծուածութեամբ: Հիւանդները մեծ մասամբ գամուած կը մնան անկողնին, անօգնական, անոնց դէմքը կ’արտայայտէ ցրուածութիւն, տառապանք, անառիթ կը ծիծաղին կամ կու լան: Հառաչանքի ու ճիչի ձեւով կը պատասխանեն միայն մարմնական գրգռիչներուն (անյարմար դիրք, ցաւ): Իրենց ուղղուած խօսքը յաճախ գրեթէ չեն հասկնար: Ահա այսպիսին է պաշտօնական բժշկական եզրակացութիւնը: Իսկ մեր ազգային ու հասարակական պահուածքը ցաւօք մեզ կը յիշեցնէ զառամախտը:

Իսկ անոնք, որոնք կատաղի կը պայքարին այդ ապազգային երեւոյթին դէմ, մեծ մասամբ սուր զգացականութեամբ կը մօտենան եւ ոչ մէկ յստակ տնտեսաքաղաքական ծրագիր ունին, թէ ի՞նչ պէտք է ընել եւ ինչպէ՞ս:

Ազատագրական առասպելը ոչ միայն չէ պակսած, այլեւ աւելի ամուր եւ ուժեղ դիրքեր ունի հիմա: Եթէ դարերու ընթացքին այդ առասպելը երբեմն ուժեղացած է երբեմն թուլցած, ապա հիմա ան անբեկանելի ճշմարտութիւն կը նկատուի: Բնակչութեան ստուար մասը ենթագիտակցօրէն այդ ազատագրական առասպելով կը պայքարի ներկայ իրականութեան դէմ, երբ ռուսամէտ եւ արեւմտամէտ խումբերը ամէն կերպով կ’ապացուցեն, որ մեր անվտանգութիւնն ու կեանքը կարելի է պահպանել միայն այս կամ այն պետութեան հովանիին տակ:

Ազատագրական առասպելը դեռ հիմա ալ կը շարունակէ ախտահարել ու քայքայել մեր ազգային ինքնագիտակցութիւնը:

Մենք չափէն աւելի երկարակեաց ժողովուրդ ենք եւ արդէն տեսած ենք, թէ ինչպէս կայսրութիւններ կը կործանին, պետութիւններ կը քանդուին, ժողովուրդներ կը մահանան: Ու անոնցմէ կը մնայ միայն յիշողութիւն, որ իր կարգին դանդաղօրէն կը մարի: Եթէ մենք կը հասկնանք այս բոլորը, ապա պէտք է շտապենք, քանի որ ծերացման յաջորդ փուլը մահն է:

Մենք կ’ուզե՞նք ապրիլ: Որպէս ժողովո՞ւրդ, թէ՞ որպէս էթնիք խումբ:

Շաբաթ, 28 դեկտեմբերին, «23,5 Հրանդ Տինք յիշողութեան վայր»-ին մէջ մասնակցեցայ մանուկներու «Գոյներով շնչել» վերնագրով աշխատանոցին արուեստագէտ Նեսլիհան Գոյունճու Պալիի ղեկավարութեամբ։ Այս աշխատանոցը, որուն մասնակցութիւնս բերի գաղափարներ շահելու՝ որպէս երեխաներու հետ աշխատելու պատրաստուող մանկավարժ, առաջին անգամ կազմակերպուած էր Ապրիլ 20-ին, նոյն վայրին մէջ, «Յիշողութեան եւ այլընտրանքային ապագայի մը կերտման համար՝ միացէ՛ք մեզի 23,5 Հրանդ Տինք յիշողութեան վայրին մէջ» խորագրով ձեռնարկներու շարքին ծիրին մէջ։  

Վայրի ծանօթացումէ ետք, աշխատանոցը ընթացք առաւ անուանի արուեստագէտ՝ Սարգիսի գործերուն քննարկումով։ Ապա, մասնակիցները առիթ ունեցան իրենց մատնահետքերը դրոշմելու հոն կանգնած Սարգիսի երկրորդ մնայուն արուեստի գործին վրայ՝ «Ծիրանի գօտիի գոյներով անձրեւի կանչը երեխաներուն» խորագրով։ 

Նման ձեռնարկներ մանուկներուն տարբեր հնարաւորութիւններ կը պարգեւեն, ինչպէս՝ արուեստի հետ հանդիպելու, անցեալին հետ կապ հաստատելու, ընկերային արթնութիւն զարգացնելու, զգացումներու արտայայտման հմտութիւններ մշակելու եւ ընկերային կարողութիւնները ամրապնդելու։ Աւելին, անոնք կը նպաստեն անձին ստեղծագործական, կարեկցական եւ գիտակցական ոգիի կերտման։ Մինչ 19 յունուարը կը մօտենայ, «Գոյներով շնչել» ծրագիրի մասնակցած երեխաները Սեպաթ շէնքին մէջ իրենց անցուցած աշխատանոցով պիտի յիշեն Սարգիսին ստեղծագործութիւնները, որոնք հանդիսատեսին խոր իմաստ կը փոխանցեն, նոյնիսկ տարիներ անց։ 

«23,5 Հրանդ Տինք յիշողութեան վայր»-ը իր դռները բացած էր 2019 թուականին, Ակօսի նախկին խմբագրատան տեղ, Սեպաթ շէնքին մէջ։ Յիշողութիւնն ու կառոյցին խորհրդանշական յատկանիշը ի միտի ունենալով դասաւորուած ներսը այցելուներուն իւրայատուկ յուզական եւ փորձառական ճանապարհորդութեամբ մը կը պարուրէ՝ իր նիւթերուն իրապաշտական հիւսուածքով։ Իւրաքանչիւր այցելութեանս զիս ամէնէն շատ յուզողը Հրանդ Տինքի գրասենեակն ու անոր ետեւի պատշգամն է, որ կը պարունակէ «Աղ եւ լոյս» գործը։

Այդ վայրին մէջ Սարգիսին առաջին մշտապէս ցուցադրուող ստեղծագործութիւնը՝ «Աղ եւ լոյս»-ը, մատրան մը մթնոլորտը ստեղծելու պատկերացումով գործուած է։ Մէկ կողմէն կարմիր, իսկ միւս կողմէն կապոյտ ապակիներով ծածկուած լայն պատուհաններով շրջապատուած պատշգամին մէջ կը գտնուի աղով լեցուած մոմաման մը եւ անոր վերեւ զետեղուած «T» ձեւով լուսաւորում մը, որ մերթ կ՚աղօտի եւ մերթ կը փայլի։ Սարգիս այս գործը մէջտեղ բերած է լոյսէն եւ «ցաւերէն ադամանդ ստեղծելու» փիլիսոփայութենէն ներշնչուելով։ Գործը նաեւ կը ներկայացնէ Քամփ Արմէնն ու անոր երեխաները։ Աշխատասենեակին կից գտնուող «Ատլանտիսի քաղաքակրթութեան սենեակ» անունով տարածքին մէջ կը գտնէք Քամփ Արմէնի պատմութիւնը։

Աշխատանոցին ընթացքին, փոքրիկները ծիածանի եօթը գոյները օգտագործելով իրենց մատներուն հետքերը ձգեցին կլոր եզերքով հայելիի մը վրայ, որ զետեղուած էր բազմանպատակ սրահին մը՝ շէնքին պատուհաններուն հետ ներդաշնակելով։ Այս վարժութիւնը հաճելի էր թէ՛ մանուկներուն եւ թէ անոնց ծնողներուն։ Ծիածանը յատկապէս ուշադրութիւն գրաւեց իբրեւ խորհրդանիշ յուսադրիչ ապագայի եւ խաղաղութեան։ 

Երեխաները, հաւաքելով արուեստի գործի մը շուրջ, լոկ դիտողէ արուեստի գործին հետ յարաբերութեան մէջ եղող — նոյնիսկ ստեղծագործող, — անհատներ դարձնելը, աշխատանոցներուն իրենց տրամադրած փորձառութիւններէն մէկն էր։ Այս «շփումը» եւ «ստեղծագործութիւնը» կրնայ մատներով ներկելու պարզ վարժութիւն մը թուիլ։ Բայց եւ այնպէս, մատնահետքերը անկրկնելի են, — հայելիին վրայ դրոշմուած տարբեր գոյներով իւրաքանչիւր հետք իր մէջ կը կրէ երեխաներուն յոյսի պատգամը ուղղուած ապագային՝ ծիածանը որպէս փոխաբերութիւն օգտագործելով։ Ինչպէս «Աղ եւ լոյս»-ը կը ներկայացնէ Քամփ Արմէնի փոքրերը, այնպէս ալ այսօրուան երեխաները եւս տարբեր գոյներով իրենց հետքերը ձգեցին ապագային վրայ։ 

Այս աշխատանոցը ներշնչուած էր արուեստագէտին «Ռեսբիրո» (շունչ) գործէն, որ 2015 թուականին ցուցադրուած էր Վենետիկի Պիենալէի մէջ Պիենալէէն ետք, «Ռեսբիրո»-ն «ԱՌԹԸՐ»-ին եւ «Տիրիմարթ»-ին մէջ ալ ցուցադրուեցաւ։ Սարգիս իր ստեղծագործութիւններուն մէջ կ՚օգտագործէ լոյս, գոյն եւ ձայն տարրերը՝ կեդրոնանալու համար ժամանակի, տարածքի եւ յիշողութեան գաղափարներուն վրայ՝ ։ «Ռեսբիրո»-ի նեոն լոյսերն ու մատնահետքերը մեզի կը տանին ժամանակի սկիզբը, լոյսի բեկման առաջին պահը, քաջալերելով փոխակերպութիւնը, ստեղծագործութիւնը, շնչառութիւնն ու զգացողութիւնը։ 
Աշխատանոցին սկիզբը իւրաքանչիւր երեխայ գոյն մը ընտրեց եւ հայելիին վրայ դրոշմեց. շատեր աւելի ուշ փոխեցին գոյնի իրենց ընտրութիւնը։ Թէեւ նախապէս անոնք չէին հանդիպած իրարու, երեխաները միասին քաղցրաբար աշխատեցան, իրար օգնելով եւ իրարու սահմանները յարգելով։ Այս աշխատանոցը՝ տարբեր խաւերու պատկանող 11-13 տարեկան եօթը երեխաներուն հետ կայացած, ինծի դիտել տուաւ, որ մարդիկ իրարու հետ կրնան աշխատիլ եւ ստեղծագործել համերաշխութեամբ։ 

Աշխատանոցներու եւ ձեռնարկներու կողքին, «23,5 Հրանդ Տինք յիշողութեան վայր»-ին մէջ տեղի կ՚ունենան Հրանդ Տինքի ահաբեկման տարելիցը յիշատակող եւ Տինքի ժամանակին պատմական համածիրը վերանայող «Ճշմարտութեան համար խօսակցութիւններ» վերնագրով լսարաններու շարք մը, որ պիտի տեւէ մինչեւ յունուար 18։ Այս մասին կրնաք տեղեկանալ «23,5 Հրանդ Տինք յիշողութեան վայր»-ին ընկերային ցանցերու վրայէն։

Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան

Լոյս տեսած է Ակօսի մէջ

(Սոյն յօդուածը լոյս տեսած է 23 Յունուար 2025-ին, Պոլսոյ «Ակօս»-ի մէջ, Բարռեսիա Գոլէքթիվի երկշաբաթեայ «Բարռեսիաբար» սիւնակին մէջ https://bit.ly/3EgOey7)

Parrhesia Collective-ը կանանց միջազգային խումբ մըն է, որ բաղկացած է արուեստագէտներէ, ակադեմիկոսներէ եւ աքթիվիստներէ, որոնք կ՚աշխատին լուսանկարչութեան, պարի, շարժանկարի, ընկերաբանութեան, գրականութեան և պատմութեան ոլորտներու մէջ, եւ իր գործունէութիւնը կ՚իրականցնէ ընկերային ցանցերու միջոցով։

Բարռեսիա Գոլէքթիվ կը վայելէ Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան հովանաւորութիւնը:

Դոկտ Հրաչ Չիլինկիրեանի գրչին պատկանող սոյն յօդուածը անգլերէնով լոյս տեսած է EVN Report կայքէջին մէջ: Զայն կու տանք թարգմանաբար:

Հրաչ Չիլինկիրեան

Ազրպէյճանի պետութիւնը համակարգուած ջանքեր ի գործ կը դնէ բարելաւելու իր միջազգային դիմագիծը 2020-ին տեղի ունեցած Արցախի երկրորդ պատերազմէն, եւ մասնաւորաբար՝ նախագահ Իլհամ Ալիեւի վարչակարգին կողմէ հետագային կազմակերպուած հայերու էթնիք զտումէն ետք: Պաքու հարիւրաւոր միլիոններ կը ծախսէ եւ հսկայական միջոցներ կը սպառէ ինքզինք ներկայացնելու իբրեւ արդիական, կենսուանակ եւ ազդեցիկ պետութիւն մը, ինչպէս կ’արտացոլայ նախագահ Ալիեւի «Ազրպէյճան 2030. Ազգային առաջնահերթութիւններ ի խնդիր ընկերային-տնտեսական զարգացման»:

Ինչպէս Եորտի Սուքլա կը գրէ իր վերջերս հրատարակած յօդուածին մէջ.

«Կանաչ տնտեսութիւնը, վերանորոգուող ուժանիւթը, տարածաշրջանին մէջ մնացած հակահետեւակային ականներու մաքրագործումի միջազգային համագործակցութիւնը եւ գերարդիական գիւղերու կառուցումը կը հանդիսանան այն տարրերը, որոնց միջոցով կառավարութիւնը կը միտի Լեռնային Ղարաբաղի միջազգային դիմագիծը ներկայացնելու: Ենթակառոյցներու շինութիւնը եւ հակահետեւակային ականներու մաքրագործումը հիմքը կը հանդիսանան հակամարտութեան հետեւանքով [ազրպէյճանցի] տեղահանուածներու «մեծ վերադարձի» իրականացման…Ազրպէյճան որոշուած էր իբրեւ 2024 թուականի Նոյեմբերին COP29-ի կազմակերպիչ երկիրը: Անիկա կը հետեւի Նորվեկիոյ, Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու կամ Սէուտական Արաբիոյ նման երկիրներու, որոնք իրենց դերը որպէս հանածոյ վառելանիւթի հիմնական արտադրողներ կը հաւասարակշռեն վերանորոգուող ուժանիւթի արտադրութեան եւ կլիմայի փոփոխութեան նախաձեռնութիւններու մէջ առաջնորդելու ջանքերով»:

Միջազգային դիմագիծ կերտելու Պաքուի ջանքերը, որոնք մեծապէս հիմնուած են Հայաստանի եւ հայերու հետեւողական սատանայականացման վրայ, կ’ընդգրկեն մշակութային դիւանագիտութիւնը, տնտեսական վաճառանիշի ստեղծումը (branding), մարզական նախաձեռնութիւններ եւ ռազմավարական բնոյթի հասարակական յարաբերութիւններ: Այս նախաձեռնութիւնները կը միտին ձեւաւորելու ընկալումներ եւ հաստատելու Ազրպէյճանի դերը թէ՛ շրջանին մէջ եւ թէ՛ համաշխարհային գետնի վրայ: Թէեւ Ազրպէյճանի բազմաբեւեռ եւ բազմակողմանի քաղաքականութիւնը զգալի արդիւնքներ տուած է, սակայն անոնց արդիւնաւէտութիւնը հիմնական խոչընդոտներ եւ յամեցող մարտահրաւէրներ կը դիմագրաւեն:

Մշակութային դիւանագիտութիւն

Ազրպէյճան իր մշակութային ժառանգութիւնը կ’օգտագործէ որպէս հիմնաքար իր փափուկ ուժին՝ ինքզինք ներկայացնելով որպէս քաղաքակրթութիւններու կամուրջ մը՝ Եւրոպայի եւ Ասիոյ խաչմերուկին վրայ: Այս ջանքերուն մէջ առանցքային տեղ կը գրաւեն մշակութային փառատօները եւ ձեռնարկները, որոնք կը նշեն «ազրպէյճանական աւանդոյթներ»: Ուշագրաւ օրինակներ են Պաքուի Ճազի եւ Մուղամի երաժշտութեան փառատօները, որոնք կը շեշտեն երկրին երաժշտական ժառանգութիւնը: Բաց աստի, գորգագործութեան նման աւանդական արհեստները եւ մուղամի երաժշտութիւնը ԵՈՒՆԵՍՔՕ-Ի կողմէ ճանչցուած են համաշխարհային աննիւթեղէն մշակութային ժառանգութեան մէկ մասը:

Ազրպէյճանի մշակութային դիւանագիտութեան կեդրոնական թեման հիմնուած է «բազմամշակութայնութեան» շեշտադրումին վրայ։ Ան ինքզինք կը ներկայացնէ իբրեւ կրօնական եւ մշակութային հանդուրժողականութեան երկիր մը՝ ընդգծելով իսլամութեան, քրիստոնէութեան եւ մովսիսականութեան ենթադրեալ ներդաշնակ համակեցութիւնը։ Այս մօտեցումը կը միտի ներգրաւելու համաշխարհային շահագրգիռ կողմերը, որոնք ներդաշնակութեան օրինակներ կը փնտռեն բաժնուած այս աշխարհին մէջ։

Ազրպէյճանի մասին տեղեկագրի մը մէջ, «Forum 18»-ը՝ մտքի, խղճի եւ կրօնի ազատութեան նորվեկիական-դանիական-շուէտական հասարակական կազմակերպութիւնը, կ’ընդգծէ կրօնի շարունակուող շահագործումը պետական գործերուն մէջ.

«[Ազրպէյճանի] իշխանութիւնները, իրենց կողմէ ազդուած կամ կաշառուած օտար կողմնակիցներու եւ կրօնական առաջնորդներու միջոցով, «հանդուրժողութեան», «երկխօսութեան», «բազմամշակութայնութեան» եւ նմանատիպ հասկացողութիւններու պնդումներով կը փորձեն հերքել վարչակարգին կողմէ մարդկային իրաւունքներու լուրջ խախտումներու իրողութիւնը։ Օրինակ՝ կրօնական առաջնորդներու պատուիրակութիւնները կը գործածուին քարոզչական նպատակներով, երբ վարչակարգը միջազգային առեւտրական համաձայնագիրներու կը ձգտի»։

«Ղարաբաղի յաղթանակէն» ետք, Ազրպէյճանի կառավարութիւնը աշխուժացուց իր ջանքերը՝ երկիրը ներկայացնելու իբրեւ բազմամշակութայնութեան եւ կրօնական հանդուրժողութեան կեդրոն մը։ 25 Նոյեմբեր 2020-ին, ժողովրդին ուղղուած իր ճառին մէջ, նախագահ Ալիեւ հպարտութեամբ յայտարարեց. «Ազրպէյճանի բազմամշակութայնութեան եւ միջկրօնական յարաբերութիւններու քաղաքականութիւնը կը գովաբանեն ամբողջ աշխարհը եւ աշխարհի ղեկավարները»։ Սակայն, այս երկարատեւ եւ լայնածաւալ արշաւը զգալի վնաս կը հասցնէ նոյնիքն ազգային եւ կրօնական այն համայնքներուն, զորս կը յաւակնի աջակցիլ եւ պաշտպանել: Ազրպէյճանի Կրօնական կազմակերպութիւններու հետ աշխատանքի պետական յանձնաժողովը այժմ կը վերահսկէ իսլամական կրթական բոլոր հաստատութիւնները, կը գրաքննէ բոլոր դաւանանքներու կրօնական գիրքերը եւ կ՛որոշէ թույլատրել թէ ոչ պաշտամունքի վայրերու կառուցումը կամ վերանորոգութիւնը»։

Մարզական դիւանագիտութիւն

Ազրպէյճան զգալի ներդրումներ կատարած է սփորի մարզին մէջ՝ իր համաշխարհային ներկայութիւնը խթանելու համար։ Որպէս կեդրոնական ռազմավարութիւն, երկիրը որդեգրած է սփորի միջազգային մեծածաւալ իրադարձութիւներու հիւրընկալութիւնը։ 2015 թուականին՝ Եւրոպական խաղերը, 2016 էն ի վեր կազմակերպելով Պաքուի Formula 1-ի Ազրպէյճանի «կրան-փրի»ն եւ ըմբշամարտի ու ձիարշաւի աշխարհի ախոյեաննութիւններ կազմակերպդլով, Ազրպէյճան ապացուցած է, որ կրնայ բարձր մակարդակի մրցումներ կազմակերպել:

Բացի ատկէ, Ազրպէյճանցի մարզիկները մասնակցած են ըմբշամարտի, բռնցքամարտի եւ ձիարշաւի՝ մարզաձեւեր, որոնք վերածուած են ազգային հպարտութեան խորհրդանիշերու։ Մարզական արդիական հաստատութիւններու կառուցումը, ներառեալ՝ Պաքուի Օղիմպիական մարզադաշտը, որ ծանօթ է որպէս «ճարտարապետութեան խորհրդանիշ» մը, կը փաստէ Ազրպէյճանի յանձնառութիւնը՝ ինքզինք ներկայացնելու իբրեւ արդի եւ մրցունակ երկիր մը։

Տնտեսական վաճառանիշի ստեղծումը (branding)

Ազրպէյճանի տնտեսական ինքնութեան ստեղծումը (branding) կեդրոնացած է իբրեւ ուժանիւթի գլխաւոր արտադրող երկիր մը իր դերին եւ տնտեսական այլազանութիւն յառաջացնելու ջանքերուն վրայ։ Երկիրը առնցքային դեր ունի Եւրոպայի ուժանիւթի ապահովութեան մէջ՝ ենթակառոյցներու մեծ ու կարեւոր ծրագիրներու, ինչպէս՝ Հարաւային կազատար միջանցքը եւ Պաքու-Թիֆլիս-Ճեյհան (BTC) խողովակը, որոնք բնական կազ եւ նաւթ կը մատակարարեն համաշխարհային շուկաներու։

Ուժանիւթի մարզէն զատ, Ազրպէյճան կը ձգտի ինքզինք հաստատելու իբրեւ առեւտուրի, փոխադրութեան, պահեստավորում եւ զբօսաշրջութեան կեդրոն մը։ Իր «ռազմավարական դիրքը» պատմական Մետաքսի ճամբուն վրայ կը ներկայացուի որպէս առեւտուրի դարպաս մը Եւրոպայի եւ Ասիոյ միջեւ։ «Ազրպէյճան. անգամ մըն ալ տե՛ս» քարոզարշաւներուն միջոցով երկիրը լուսարձակի տակ կ’առնէ իր բնական գեղեցկութիւնը, պատմական վայրերը եւ ժամանակակից ճարտարապետութիւնը՝ ուշադրութիւն հրաւիրելով իբրեւ զբօսաշրջային ներուժին վրայ։

Դիւանագիտական յանձնառութիւն

Ազրպէյճանի դիւանագիտական ջանքերը ուղղուած են միջազգային կազմակերպութիւններու մէջ երկրին ազդեցութեան ամրապնդման եւ երկկողմանի յարաբերութիւններու զարգացման։ Որպէս անդամ Ոչ-յանձնառու երկիրներու շարժումին, Իսլամական համագործակցութեան կազմակերպութեան (OIC) եւ Ժողովրդավարութեան եւ տնտեսական բարգաւաճման GUAM կազմակերպութեան (որուն նախագահութիւնը Պաքու ստանձնած է 2024-ին), Ազրպէյճան կը միտի հիմնական դեր խաղալու տարածաշրջանային եւ համաշխարհային քաղաքականութիւններուն մէջ՝ հետեւողականօրէն օգտագործելով հակահայ հռետորաբանութիւն եւ լոպիինկ կատարելով Հայաստանի դէմ։ 2023 Դեկտեմբերին, Ազրպէյճան ծաւալեց իր միջազգային ներկայութիւնը՝ միանալով Զարգացող ութնեակ (D-8) կազմակերպութեան որպէս իններորդ անդամը, Գահիրէի մէջ կայացած ժողովին ընթացքին։

Պաքու ինքզինք կը ներկայացնէ որպես «կայունացնող ուժ» մը Հարաւային Կովկասի մէջ, յատկապէս 2020 թուականի Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմէն յետոյ: Մինչ հակամարտութեան արդիւնքը ամրապնդեց ազգային հպարտութեան զգացումը Ազրպէյճանի մէջ, միջազգային հանրային կարծիքը կը մնայ կիսուած երկրին շրջանային դերակատարութեան նկատմամբ:

Ազգային վաճառանիշի ձեւաւորում խորհրդանշական կառոյցներով

Ազրպէյճան իր մայրաքաղաքը վերածած է «յառաջադիմութեան եւ արդիականութեան խորհրդանիշի»։ Պաքուի քաղաքային վերակառուցման մէջ հիմնական տեղ կը գրաւեն խորհրդանշական կառոյցներ, ինչպէս՝ Հայտար Ալիեւի անուան կեդրոնը, զոր նախագծած է համաշխարհային համբաւ վայելող իրաքաբրիտանացի ճարտարապետ Զահա Հատիտ, եւ «Բոցի աշտարակները», որոնք կը խորհրդանշեն Ազրպէյճանի ձգտումները։

Ճարտարապետական այս գերկառոյցները ռազմավարականօրէն կ’օգտագործուին համաշխարհային զբօսաշրջիկներ ներգրաւելու։ Դիւանագիտական յարաբերութիւններու մէջ իր իսլամական յատկանիշերը ընդգծելով հանդերձ, Ազրպէյճան «Հուրի երկիր» կարգախօսով կը կարեւորէ իր պատմական կապը զրադաշտականութեան հետ եւ իր բնութեան հրաշալիքները, ներառեալ՝ ցեխի հրաբուխները եւ Եանար Տաղի այրող լեռը։ Պետութեան պատկանող կայքէջ մը երկիրը կը նկարագրէ որպէս «հրաշագործ երկիր Ազրպէյճանը՝ իր բնական անսահման հարստութեամբ, դարաւոր մշակոյթով, պատմութեամբ եւ հին ժողովուրդով, որուն ապրելակերպը բացառիկ եւ ներդաշնակ համադրութիւն մըն է տարբեր մշակոյթներու եւ քաղաքակրթութիւններու աւանդոյթներուն եւ ծէսերուն»:

Հանրային կապեր եւ մամլոյ արշաւ

Վերջապէս, Ազրպէյճան գործնապէս կը համագործակցի միջազգային լրատուամիջոցներու եւ ազրպէյճանական ու թրքական սփիւռքի համայնքներուն հետ՝ նպաստաւոր լուրեր տարածելու նպատակով։ Միջազգային լրատուամիջոցներու ճամբով, ան կը ներկայացնէ երկիրին մշակութային, տնտեսական եւ քաղաքական նուաճումները՝ միաժամանակ զօրաշարժի ենթարկելով սփիւռքեան համայնքները՝ արտաքին աշխարհին մէջ ազգային շահերը պաշտպանելու միտումով։ Ինչպէս Պաքուի Պետական Համալսարանի շրջանաւարտներէն՝ Սերկէյ Ռումեանցեւ կը գրէ. «Ազրպէյճանի իշխող Ալիեւեան վարչակարգին համար, սփիւռքը հոմանիշ է արտերկրի քաղաքական լոպպիին»։

Վերջին տարիներուն, միջազգային լրատուամիջոցները լայնօրէն անդրադարձած են մարդկային իրաւանց խախտումներուն, մամուլի սահմանափակումներուն, լրագրողներու ձերբակալութիւններուն եւ բարձրաստիճան պաշտօնեաներու կաշառակերութեան։ Օրինակ, The Guardian-ը խիստ յօդուած մը հրապարակեց 20 Դեկտեմբեր 2024-ին՝ անդրադառնալով Բրիտանական Լորտերու Պալատի անդամներուն։ Յօդուածը կը նշէ.

«Լորտերու կողմէ Ազրպէյճանի ուղղուած հանրային աջակցութեան դրսեւորումները այս տարի աւելի մեծ թափ ստացան՝ երկրին մէջ Cop29 գագաթաժողովին նախորդող ամիսներուն։ Քանի մը լորտեր վերջերս ընդունած են վճարովի ճամբորդութիւններ կատարել՝ ընտրութիւններուն ժամանակ դիտորդի դեր ստանձնելու վիճայարոյց Լեռնային Ղարաբաղի շրջանի մէջ՝ այն տարածքը, որուն կառավարութիւնը նախորդ տարի տապալեցաւ Ազրպէյճանի զինուորական յարձակման ընթացքին»։ Լորտերէն մէկուն որդին՝ «իր հօրը համար Լորտերու Պալատին մէջ հետազօտողի դեր ստանձնելով, երեք ամիսով վճարովի աշխատանք ստանձնած է Socar-ի առեւտրական բաժնին մէջ, որպէս յարատեւականութեան փորձնակ, Ժընեւի մէջ՝ Յունուար-Մարտ 2023-ի միջեւ»:

Մարտահրաւէրներ՝ Ազրպէյճանի միջազգային դիմագիծին

Ի հեճուկս ծաւալուն եւ ծախսալից ջանքերուն, Ազրպէյճան դէմ յանդիման կը գտնուի յատկանշական մարտահրաւէրներու իր դիմագիծի ձեւաւորման արշաւին մէջ, յատկապէս մարդկային իրաւունքներու, Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան եւ երկրին մենատիրական դրութեան նկատմամբ:

Միջազգային կազմակերպութիւններ մտահոգութիւն կը յայտնեն Ազրպէյճանի մէջ քաղաքական այլախոհութեան, մամլոյ ազատութեան եւ քաղաքացիական հասարակութեան գործունէութեան ճնշումներուն շուրջ։ Այս խնդիրները կը վնասեն երկրին հեղինակութեան, յատկապէս Արեւմուտքի ժողովրդավարական երկիրներուն մէջ:

Միացեալ Նահանգներու արտաքին գործոց նախարարութիւնը 11 Դեկտեմբերին (2024) հրապարակուած յայտարարութեան մը մէջ կը նշէ. «Մենք Ազրպէյճանի կառավարութիւնը կը հրաւիրենք ազատ արձակելու բոլոր անոնք, որոնք անարդարօրէն ձերբակալուած են՝ ի պաշտպանութիւն մարդկային իրաւունքներու, դադրեցնելու քաղաքացիական հասարակութեան դէմ ճնշումները, յարգելու մարդկային բոլոր իրաւունքներն ու հիմնական ազատութիւնները եւ կատարելու բոլոր պարտաւորութիւնները, զորս ստանձնեց երբ անդամակցեցաւ Եւրոպայի Ապահովութեան եւ Համագործակցութեան Կազմակերպութեան (ԵԱՀԿ)»:

Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմին մէջ զինուորական յաղթանակը ամրապնդեց Ազրպէյճանի գերիշխանութեան պահանջները։ Սակայն տարածքային ոտնձգութիւնները եւ Հայաստանի հետ շարունակուող լարուածութիւնները՝ ռազմական հաւանական թշնամանքի զուգահեռ, կը շարունակեն բացասաբար ազդել անոր միջազգային հեղինակութեան վրայ:

Ալիեւի վարչակարգին խիստ վերահսկողութիւնը քաղաքականութեան վրայ եւ սահմանափակ ժողովրդավարական գործելաոճը քննադատութեան առարկան դարձած են միջազգային դիտորդներու՝ խզում մը ստեղծելով դիմագիծ բարելաւելու անոր նախաձեռնութիւններուն եւ երկրին նկատմամբ համաշխարհային ընկալումներուն միջեւ:

Վերջապէս, Ազրպէյճանի դիմագիծ եւ ինքնութիւն ստեղծելու ջանքերուն մէջ առկայ հայատեաց տարրերը կ’ընդգրկեն Ազրպէյճանի «ազգային» քրիստոնէական եկեղեցի մը ստեղծելու՝ այսպէս կոչուած «Աղուանական Առաքելական Եկեղեցի»ի ձեւաւորումը՝ Արցախի եւ շրջանին մէջ հայերու դարաւոր ներկայութիւնը մերժելու եւ ապօրինականացնելու նպատակով։ Իսլամական մեծամասնութիւն ունեցող պետութեան մը կողմէ, պետական մակարդակով քրիստոնէական եկեղեցի ստեղծելը աննախադէպ երեւոյթ է 21-րդ դարուն մէջ։ Սակայն, ինչպէս նախագահ Ալիեւ ինք կը նշէ, «քարոզչական դիտանկիւնէ» Ազրպէյճան անհրաժեշտ չի նկատեր պաշտպանելու կամ արդարացնելու իր նպատակները։

Ազրպէյճանի կողմէ հայերու դէմ կատարուած սատանայականացման արշաւը կը ներառէ փաստերու մերժում, պատմական եւ նիւթեղէն ապացոյցներու ջնջում եւ պատմութեան վերաշարադրում։ Այս մօտեցումը, որ մաս կը կազմէ աւելի լայն «քաղաքական յարձակման» ռազմավարութեան, նպատակ ունի ամրապնդելու ազրպէյճանական ազգային ինքնութիւնը եւ աջակցելու պետութեան ազգակերտման ջանքերուն։ Ինչպէս այլ տեղ նշած եմ, այս ռազմավարութիւնը կը գործադրուի երկու հիմնական ուղղութիւններով. նախ՝ յառաջ մղելով այն վարկածը, թէ Ազրպէյճանի հանրապետութիւնը եւ անոր ժողովուրդը դարաւոր արմատներ ունին Կովկասի մէջ՝ պետական հովանաւորութեամբ «գիտական հետազօտութիւններու» եւ «մշակոյթի», «բազմամշակութայնութեան» ու «կրօնական հանդուրժողականութեան» նուիրուած հիմնարկներու ստեղծման միջոցով, երկրորդ՝ հայերը «թշնամի» ներկայացնելով՝ զանոնք պիտակելով որպէս «ֆաշիսթ», «ատելավառ» եւ «զզուելի» մարդիկ, որոնք դարեր շարունակ իբրեւ թէ գողցած են Ազրպէյճանի «ազգային ժառանգութիւնը»։

(Թարգմանեց՝ Վարուժ Թէնպէլեան)

Բնագիրը կարելի է կարդալ սոյն յղումով https://evnreport.com/opinion/azerbaijans-international-image-making/

Ամէն տարի, 28 Յունուարին, կը տօնախմբենք մեր ազգային բանակի հիմնադրութեան օրը: Չենք կրնար անտարբեր մնալ: Համազգային ուրախութեամբ եւ հպարտութեամբ կը դիմաւորենք մեր զինեալ ուժերուն ծննդեան տարեդարձը:

Յստակ է, թէ երկրի մը բանակը իւրայատուկ առաքելութիւն մը ունի զինք ստեղծող կամ հիմնող երկրի ժողովուրդին ու անոր ապրած հողատարածքի պահպանման նկատմամբ:

Ուստի կը կարծեմ, որ հայկական բանակի օրուան յիշատակումը առաջին իսկ հերթին մեր երկրին խաղաղութիւնը գնահատող, եւ անոր սահմանները ապահով պահողները երախտագիտութեամբ յիշելու օրն ու առիթն ալ է:

Որովհետեւ, մեր երկրի բանակը մեր պատիւն ալ է:

Ու եթէ բանակի մը հիմնական կորիզը անոր անդամներն են, ուստի կրնանք ըսել, եթէ բանակի մը գլխաւոր հիմքը ընտանիքն է:

Միւս կողմէ սակայն, պէտք է նաեւ աւելցնել, թէ ազգեր, պետութիւններ, ժողովուրդներ ոչ միայն իրենց երկրի խաղաղութեան, այլ նաեւ նոր հողատարածքներ ձեռք ձգելու որդեգրումներէն ու ծրագիրներէն մեկնած, առաջին իսկ հերթին մեծ ուշադրութեան առարկայ դարձուցած են իրենց երկրին բանակին, անոր քանակին եւ որակին, ու հզօրացման աշխատանքներուն: Անոր շարքերուն միշտ կարգապահութիւն սահմանած ու պարտադրած են: Նոր զէնքերով եւ մարդուժով զինած են զայն:

Եւ որովհետեւ բանակի մը մեծագոյն արժէքը՝ զինուորին կամ ծառայողին կեանքն է, ուստի ամէն առիթներով մարդիկ, բանաստեղծներ, գուսաններ եւ երգիչներ երգեր ու տաղեր հիւսած են, ոտանաւորներ նուիրած: Իր կարգին երկրին մամուլն ալ յօդուածներով ու պատմուածքներով ջատագոված է իր բանակին յաջողութիւններն ու սխրագործութիւնները: Իսկ նոյն այդ երկրին ղեկավարները, առ ի երախտագիտութիւն՝ միշտ մեծարած են իրենց բանակի արժանաւորները, յատուկ մետալներով կամ յուշարձաններով եւ յուշակոթողներով: Նոյնիսկ երկրի մեծ քաղաքներու գլխաւոր պողոտաներն ու փողոցները իրենց բանակին ծառայող հերոսներու անուններով յիշատակած:

Սփիւռքի տարածքին թէ հայրենի հողերուն վրայ ապրող կամ գոյատեւող հայեր, մեր կեանքի հեւքին հետ, միշտ մօտէն կը հետեւինք մեր բանակի լուրերուն ու անոր տագնապներուն:

Մեծ գուրգուրանքի եւ պաշտամունքի առարկան է հայ բանակը: Ոչ մէկ կասկած եւ տարակուսանք:

Ուստի անսակարկ պէտք է անոր զօրակցիլ: Միշտ արդիական դարձնել, զինել ու պահել: Մասնագէտներով օժտել: Աջակցիլ եւ անոր ցաւերուն կարեկցիլ: Անոր կողքին կենալ: Գործնականապէս զօրավիգ կանգիլ: Վստահութիւն եւ հաւատք ներշնչել ու այս ձեւով ամրապնդել նաեւ մեր յոյսերը:

Մեր ժողովուրդը, պատիւ իրեն, միշտ ալ բարձր գնահատած է հայ բանակին ու հայ զինուրին հայրենասիրական ոգին: Տագնապած ու մտահոգուած է անոր հարցերով, սակայն երբեք չէ յուսահատած, այլ՝ ընդհակառակն, միշտ խանդավառուած է անոր յաջողութիւններով:

Որովհետեւ ազգովին կը հաւատանք, որ մեր բանակին մէջ ամրօրէն խարսխուած է հայ ժողովուրդի յաւերժութեան հաւատամքը: Որովհետեւ մեր բանակը նաեւ իր մէջ պահ ունի իր կոչումին յատուկ գիտակից ու սրբազան հայակերտ առաքելութեան նշանակութիւնը:

Հայկական բանակն ու անոր անպարտելի մարտիկներն են որ այսօր խաղաղ երկինք կ’ապահովեն մեր հայրենիքին:

ի սրտէ բարի մաղթանք մը մեր բանակին ու անոր մեծ ու փոքր բոլոր զինեալ նուիրեալներուն:

Տարեդարձդ շնորհաւոր՝ հայկական հզօր եւ քաջարի բանակ ու բանակայիններ:

Մեր բանակը մեր ազգային պատիւն ու յաղթանակն ալ է:

Փառք ու պատիւ մեր մարտունակ բանակին, յաղթանակ կերտող զինուորին եւ իր արիւնը հայրենիքի հողի պաշտպանութեան թափող նահատակ եւ մարտիրոսացած հայուն եւ մեր բանակի մեծ ու փոքր բոլոր զինուորականներուն:

Թմրութեան տեսակ մը կայ, երբ մարդ որեւէ բան ընելու ցանկութիւն ու կամք չունենար այլեւս: Նման թմրութեան պարագային, թէկուզ սպանես զինք, մարդը տեղէն չուզէր շարժիլ: Ան այնպիսի անասնական կշտացած-յագեցած վիճակի մը մէջ է, որ կեանքէն որեւէ բան փափաքելու հակում չունի այլեւս: Չունի նպատակ, կամք եւ տենչ, ան ոչինչ կ’ընէ, պարզապէս պառկած է: Նման այն պիւթոնին, որ ամբողջ հորթ մը կուլ տալէ ետք, ամիսներով կրնայ թմրած պառկիլ եւ դանդաղօրէն մարսել, ու նոյնիսկ եթէ յարձակին վրան՝ կրնայ ընդհանրապէս չարձագանգել քանի այնքան թմրած ու անզգայացած է:

Անգլիացի գրող եւ փիլիսոփայ Օլտես Հաքսլի կը նշէ, որ լայն զանգուածներուն մատուցուող զուարճանքը փոխած է իր բնոյթը: Նախկին դարերուն, ժամանցը մտաւորական բնոյթ ունէր: Ժամանց վայելելու համար, մարդը մտաւորական ճիգ պիտի թափէր․ համերգները, ներկայացումները, երգերը, ժողովրդական տօները եւ այլն, ոչ թէ պարզապէս ծիծաղ շարժելու համար էին, այլ գիտակցուած իրադարձութիւններ:

Օրինակ, 17-րդ դարուն արքայական ընտանիքներու անդամները ու անոնց մերձաւորները իսկական բաւարարութիւն կը ստանային լսելով ուսեալ քարոզիչներու (օրինակ՝ անգլիացի կղերական, բանաստեղծ Ճոն Տոնը) ելոյթները եւ աստուածաբանական ու բնազանցական թեմաներով բանավէճերը: Պատկերացուցէք, թէ ինչ կրնայ ըսել իշխան մը ներկայիս, եթէ համալսարանական գիտնականները իրեն առաջարկեն նման ձեւով զուարճանալ: Էլիզապեթեան դարաշրջանին, որեւէ միջին կրթութիւն ունեցող լէյտի կամ ճենթըլմեն կրնար անհրաժեշտութեան պարագային մասնակցիլ գեղօններու (madrigal) կամ հոգեւոր երգերու (motet) կատարումին: Նոյնիսկ հասարակ մարդիկ կ’ընտրէին այնպիսի ժամանցներ, որոնք որոշակի ճկունութիւն, ինքնատպութիւն եւ անձնական նախաձեռնութիւն կը պահանջէին: Անոնք կը լսէին, օրինակ, «Օթելլօ»-ն, «Լիր թագաւոր»-ն ու «Համլեթ»-ը՝ ակնյայտ հետաքրքրութեամբ եւ ըմբռնումով: Անոնք կ’երգէին եւ երաժշտական գործիքներ կը նուագէին: Գիւղացիները տարիներ շարունակ կը կատարէին սովորական ծիսակատարութիւններ. գարնան եւ ամռան կը պարէին, ձմեռը՝ կը բեմադրէին, աշնան՝ կը նշէին բերքի տօնը: Անոնց հաճոյքները խելացի էին եւ կենսունակ, եւ մարդիկ անձամբ ամէն ջանք կը թափէին իրենք զիրենք զուարճացնելու: Մենք այս բոլորը փոխած ենք: Հին հաճոյքներուն փոխարէն, որոնք միտք եւ անձնական նախաձեռնութիւն կը պահանջէին, մենք ստեղծած ենք հսկայական կազմակերպութիւններ, որոնք մեզի կը մատակարարեն պատրաստի ժամանցներ՝ այնպիսի ժամանցներ, որոնք հաճոյք փնտռողներէն ոչ մէկ անձնական մասնակցութիւն կը պահանջեն, ոչ ալ մտաւորական նկատելի ճիգ:

Հաքսլի շա՞տ պիտի զարմանար, եթէ տեսնէր ինչ կը կատարուի հիմա: Կ’ենթադրեմ՝ ոչ: Միակ տարբերութիւնը միայն տարողութիւնն ու ձեւն է, մնացեալը նոյնն է: Համացանցն ու տեղեկութիւն փոխանցելու կայծակնային արագութիւնը ամէն օր մեզի կը ծանօթացնեն տարատեսակ միմոսներու ու ծաղրածուներու, որոնց առաջարկածը գռեհիկ, տափակ ծիծաղէն ու տռփականութենէն (eroticism) այն կողմ չեն անցնիր: Մարդիկ այժմ ժամերով կրնան խելախօսերու առջեւ նստիլ ու անվերջ կարճ տեսերիզներ դիտել՝ անբովանդակ, անգրագէտ, գռեհիկ ու ոչինչ փոխանցող: Հաքսլի կը զգուշացնէր, որ մտածողութեան մակարդակի նման կտրուկ անկումը կրնայ քաղաքակրթական ոչնչացման սկիզբ դնել: Արդեօ՞ք նաեւ այդ չէ պատճառը, որ մեր օրերու աշխարհն այսքան անբովանդակ ու դատարկ է, ըստ այդմ՝ լկտի ու դաժան:

Խնդիրը նոյնն է ամէնուր, միայն թէ կարգ մը տեղեր այդ մէկը նուազ տեսանելի է, այլուր՝ աւելի նկատելի: Այսօր ոչ միայն հայերը, այլեւ ամողջ աշխարհը կը տառապի տհասութենէ ու անմտութենէ: Մարդոց համար բարդ դարձած է կէս էջ մը կարդալն ու յիշելը: Ինչպէ՞ս կը զարմանանք, որ հայ դպրոցականներուն խօսակցութիւնը խեղուած հայերէնն է՝ կէս անգլերէն, կէս-ռուսերէն ծռմռած կորճաբանութեամբ (jargon), երբ կը տեսնենք, թէ անոնց օրը ինչով լեցուած է: Ու ի՞նչ նպատակ, ցանկութիւն եւ կամք պիտի ունենայ այն սերունդը, որուն անվերջանալի զուարճանք կու տան, որ անբովանդակ է ու ոչինչ կը փոխանցէ: Մտաւորական կամ քննական ոչ մէկ բան կայ անոր մէջ: Այդ զուարճանքներով մարդը կը բթացնէ ինքզինք, կը վերածուի միմոսի, կ’ուղղուի դէպի անտարբերութիւն, կը դառնայ աննպատակ ու թերհաս: Մարդուն ուղեղը կը սկսի ոսկրանալ, յիշողութիւնը՝ կարճնալ, ուշադրութիւնը՝ թուլնալ:

Անվերջ reels դիտող մեր երիտասարդներուն ու երեխաներուն աչքերուն առջեւ տարօրինակ մշուշ մը պատած է՝ վախցնող անորոշութիւն մը: Սարսափելի է պատկերացնել անոնց մտքերուն մէջ գոյացած խառնաշփոթը: Տհաճ են անոնց պատկերացուցած նախնական երեւոյթներն ու կերպարները:

Կարելի է անշուշտ դեռ շատ օրինակներ բերել ու վերստին նշել, որ այդ անբովանդակ ժամանցը ոչ միայն կը նուազեցնէ բանական մարդու իմացականութիւնը եւ զայն կը դարձնէ անտարբեր կենդանի մը՝ զրկելով զինք հայրենիք, բարոյականութիւն, կրօն եւ այլ արժէքներէ: Տակաւին, կարել է նշել, թէ բարոյական ի՛նչ խնդիրներ կը յառաջանան, բայց անպատասխան կը մնայ կարեւոր հարց մը՝ իսկ ի՞նչ ընել:

Ի՞նչ ընել, որ ապագայ սերունդը չվերածուի թուային աղբանոցին մէջ կորսուած անտարբեր երեւոյթի մը, որուն խորթ են հայրենիքն ու մարդկայնութիւնը եւ այլն եւ այլն եւ այլն: Արդեօ՞ք կարելի է կործանարար այս հեղեղը ձեւով մը կանգնեցնել կամ այլ կողմ թեքել:

Ծեծելով ու վախցնելով կարելի չէ. որքան շա՛տ արգիլես, այնքա՛ն աւելի ցանկալի կը դառնայ արգիլուած երեւոյթը: Համոզելն ու խնդրելը եւս զեռօ արժէք ունին: Ուրեմն ի՞նչ ընել: Որովհետեւ, հակառակ պարագային, մենք ոչ թէ պիտի ունենանք ապազգային կամ օտարամոլ, այլ պարզապէս անտարբեր իրականութիւն մը: Այնքա՛ն անտարբեր, որուն միայն պլոկըրութիւնը (blogging) հետաքրքրական է եւ հոն կատարուող անհեթեթութիւնը: Որքա՛ն գռեհիկ՝ այնքա՛ն նախընտրելի:

Քանի որ հիմա ամէն ինչ արուեստ է ու միաժամանակ ոչ մէկ բանը, մենք մեր անձին մասին ունինք թշնամական (aggressive) հպարտութեամբ լեցուած ծոյլ ու անամօթ անորոշութիւն մը: Այլեւս անկարելի է որեւէ բան քննադատելը, քանի որ որեւէ բան կարելի է ընել: Նոյնիսկ պատին վրայ պանան փակցնելը կը կոչուի արուեստ, անկանոն ջղաձիգ շարժումները՝ բեմականացում, շան վարքագիծին կապկումը՝ սեփական ընտրութիւն: Ի՞նչ պիտի ըլլայ յաջորդ «նուաճումը»: Իրար սպանե՞լը, հրաժարիլ այն բոլոր արգելքներէն, որոնք կը տարանջատեն մարդն ու անասո՞ւնը: Այսինքն ստեղծագործական անկում եւ սլացք դէպի դէպի կապկամա՞րդ:

Թերեւս այս բոլորը տհաճ կը հնչեն, բայց մենք գործ ունինք յիմարացման մասսայական զառանցանքի հետ՝ անորակ ու անիմաստ: Իւրաքանչիւր ծնողք եւ Իւրաքանչիւր հասուն մարդ պէտք է հասկնայ, որ ճիշդ այն պահուն, երբ խելախօսով կը կաշառէ իր դեռատի աղջիկն ու տղան, զանոնք կը մղէ մեծնալու անվերահսկելի քաոսի մը մէջ: Հետեւանքները ողբերգական պիտի ըլլան բոլոր առումներով՝ անձնականէն մինչեւ պետական:

Ամէն հասուն մարդ, որ ինքզինք պատասխանատու կը նկատէ, առաջնահերթ պիտի դարձնէ իր զաւակին նախ «բանական մարդ» պահել, յետոյ՝ մարդ դարձնել, որմէ ետք ալ կարելի է մտածել անոր նախընտրութիւններուն մասին: Մարդուն նպատակը չի կրնար շուն դառնալը ըլլալ, մարմնավաճառի կեցուածքը իւրացնել, ստելով ու կիսագրագէտ մտքերով գրող ու հրապարակախօս դառնալ: Տարօրինակ է, բայց մենք ոչ թէ ապազգայինի դէմ կը կանգնինք, այլ մարդ մնալ-չմնալու, որովհետեւ համաշխարհային փորձառութեան ու իմաստութեան նոյնիսկ չնչին տոկոսը չի կիրառուիր, ամէն բան ձգուած է ինքնահոսին:

Հայաստանի մէջ խնդիրը աւելի նկատելի է, որովհետեւ որպէս սպառող հասարակութիւն՝ մենք աւելի ենթակայ ենք որեւէ աղտեղութեան ենթարկուելու: Եւ կ’ենթարկուինք՝ անմռունչ ու բթացած: Վաղը նոյնիսկ պատերազմի զոհերը կարելի է ծաղրել՝ որպէս «պահպանողական յետամնացներ»: Որովհետեւ այս նոր աշխարհին մէջ տեղ չունին հայրենիքն ու կրօնը, բարոյականութիւնն ու խիղճը: Այս նոր աշխարհ մըն է, ուր կը տիրապետեն լրբութիւնը, անգրագիտութիւնն ու գռեհիկ անգրագիտութիւնը: Սա յետյետարդիականութիւնն (metapostmodernism) է՝ ամօթի դարաշրջանի աւարտը: Նոյնիսկ արդէն կարելի չէ վստահ ըլլալ, թէ արդեօ՞ք սրբագրելու հնարաւորութիւն կայ, թէ մենք մարդու ու հայու վերջին մոհիկաններն ենք, անթրոփոսինի վերջին սերունդները (anthropocene, ժամանակաշրջանը, երբ մարդիկ էական ազդեցութիւն ունեցած մեր մոլորակին վրայ):

— Մա՛մ, ո՞վ է այդ կինը, որ մեզի հետ խօսեցաւ։
— Մա՛մ, այդ մարդը ո՞վ է․․․
Յանկարծ վրդովմունքի ալիք մը կը դեգերի ներսիդիդ։ Հարցուփորձի հետաքրքրաշարժ առիթ մը կը ստեղծուի զաւակիդ համար։ Ան կ՛ուզէ գիտնալ, որոշ անձի մը ո՞վ ըլլալը, առանց տեղեակ ըլլալու, թէ այն նոյն անձը իր «քիչ մը հեռու» արիւնակիցներէն մէկն է։ Մտածումներու շարան մը կը տողանցէ մտքիդ մէջ․ հարց կուտաս, թէ ի՞նչ պատճառով հարազատներ սկսած են հեռանալ իրարմէ եւ քաշուիլ իրենց պատեաններուն մէջ։ «Օրերը այդպէս պարտադրեցին»- ը համոզի՞չ պատճառաբանութիւն մըն է արդեօք։
Երեք տարի առաջ, տղուս դպրոցին առջեւ, ինքնաշարժիս մէջ նստած, հայերէն երաժշտութիւն մը կ՛ունկնդրէի եւ կը սպասէի աշակերտներուն արձակման ժամուն։ Քանի մը անվերջանալի վայերկեաններ մնացած էր զանգը հնչելու, երբ յանկարծ լայն ժպիտով տարեց կին մը ինծի մօտեցաւ։
— Լի՛զա, եավրում, լա՞ւ ես․ միշտ կու գաս այստեղ տղուդ առնելու, օր մըն ալ մեզի ելլի՛ր սուրճ մը խմէ։
«Անահիտ քոյրիկ»-ն էր, մօրս երկրորդ զարմուհին։ Ան տղուս յաճախած դպրոցին դիմացը գտնուող շէնքին մէջ կը բնակէր։ Անահիտին ընտանիքէն մաս մը գաղթած էր, մաս մըն ալ անդիի աշխարհը մեկնած, իսկ ինքը որպէս «բեկոր» մը մնացած էր իր մեծ ընտանիքէն։
— Անշո՛ւշտ, Անահիտ քոյրիկ, շատ կը փափաքիմ, մօտ օրէն անպայման կը հանդիպիմ։
Հարազատի մը հետ հանդիպումը անցեալի յուշեր վերակենդանացուց անոր մէջ, եւ հին ու քաղցր օրերու անուրջներուն յանձնուելով՝ կարծես վերանորոգուեցաւ։ Գոհունակութեան ժպիտ մը ուրուագծուեցաւ դէմքին վրայ, ուր խորունկ ակօսերը, տարիներու հոսքին հետ, իրենք զիրենք պարտադրած էին արդէն։
— Որքա՜ն ատենէ զիրար չենք տեսած․․․
Ու փաթթուեցաւ ինծի․ թրջուած աչքերը սկսած էին ուրախութենէն պայծառանալ ու փայլփլիլ։
Նոյն վայրկեանին աշակերտերը սկսան արձակուիլ դպրոցի մայր մուտքէն։ Քիչ ետք նշմարեցի տղաս, որ դէպի մեզի կը մօտենար։
— Տղա՛ս, Անահիտ քոյրիկն է, Ազնիւ մեծմօրդ երկրորդ զարմուհին։
Հարցում եւ ժպիտ միաւորող խառն արտայայտութիւն մը գծագրուեցաւ տղուս դէմքին վրայ։
Ապա ըսի։
— Տղաս է, Գեղամը։
Անահիտը անմիջապէս փաթթուեցաւ տղուս․ կարծես կ՝ուզէր կարօտը առնել իր հարազատներէն, որոնք երկար ատենէ «աչքէ հեռու» մնացած էին։ Ապա դառնալով տղուս ըսաւ։
— Ես եւ մեծմամադ միշտ իրարու կ՝այցելէինք, քրոջ մը պէս էինք․ հիմա օրերը փոխուած են տղա՛ս․․․
Հրաժեշտ տալէ ետք Անահիտին, ինքնաշարժին մէջ, դէպի տուն վերադարձին՝ տղաս հարց տուաւ, թէ ի՞նչպէս ինքն ու Անահիտը բնաւ իրարու չէին հանդիպած։
Ի՞նչ պատասխանէի․․․
Պահ մը մտածելէ ետք ըսի։
— Ինքը տարեց է այլեւս․ երիտասարդները պէտք է որ իրեն այցելեն։ Ազգականական կապերը պէտք է միշտ աշխոյժ պահել, որպէսզի տարիներու ընթացքին «օտարներ» չդառնանք իրարու։
Բոլորս ալ կեանքի արագընթաց հոսանքին մէջ կը սուրանք։ Կեանքի տարբեր ծալքերուն մէջ ծուարած՝ կը փորձենք «բնական» կեանք մը ապրիլ, առանց նկատի առնելու շատ մը «նուրբ» իրողութիւններ։ Մեր զաւակները առիթը չեն ունեած իրենց ընդարձակուած ընտանիքներուն հետ յարաբերութեան մէջ մտնելու։ Անմիջական արիւնակիցներու հետն է, որ կը շփուին միայն։ Նոյնիսկ եթէ օր մը մէկ-երկու ազգականի պատահմամբ հանդիպին, շատ հաւանաբար իրարու չճանչնան։ Հակառակ անոր որ ներկայիս հաղորդակցութեան այլեւայլ միջոցներ գոյութիւն ունին հարազատներու հետ կապ պահելու համար, սակայն այլեւայլ պատճառաբանութիւններ ալ գոյութիւն ունին․․․
Երբ ընտանիքի մը տարեցները կը մեկնին այս աշխարհէն, երիտասարդները իրենց արագահոս եւ բազմազբաղ առօրեային «անձնատուր» եղած՝ ժամանակ չեն գտներ յարաբերութիւններու։ Տարիներու ընթացքին, սեղմ հանգոյցները կը թոյլնան։ Պատկանելիութեան զգացումը եւ ազգականներու հետ միասին ըլլալու հաճոյքը ինքնաբերաբար կը նսեմանան։ Հարազատներու հետ հաւաքուիլը, մտերմական կապերը, տօնական կամ այլ առիթներով այցելութիւնները կը չքանան։ Ի՞նչ է պատճառը․․․ մեր հեւ ի հեւ ապրելակե՞րպը, անտարբերութիւ՞նը, եսասիրութիւ՞նը, ընկերային ցանցե՞րը, թէ օրերը փոխուած են, տղա՛ս․․․

Լիզա Բանճարճեան Թելվիզեան

Հայկական մշակոյթին մէջ, Ս. Ծնունդը, պատմական եւ կրօնական արժէքներու կողքին, աւանդական եւ ընկերային արժէքները կենդանի պահող տօն է։ Միջագետքի երկիրներուն մէջ այս աւանդութիւնները սերունդէ-սերունդ տարբեր ձեւերով փոխանցուած են։ Մինչ Պոլսոյ հայկական տուներու մէջ կրնանք տարածաշրջանային աւանդութիւններ տեսնել, որոշ աւանդութիւններ, ցաւ ի սիրտ, ժամանակի ընթացքին մոռացութեան ենթարկուած են։

ՏԵՆՉԱ  ՏԵԿԻՐՄԵՆՃԻ

Ոմանց համար Նոր տարուան գալուստը կրնայ նշանակել պարզապէս թուականի մը փոփոխութիւնը։ Բազմաթիւ հայ ընտանիքներու համար սակայն, այս ժամանակահատուածը սկիզբն է հինգ տաղաւարներէն մէկուն՝ սուրբծննդեան տօնախմբութեան, որ առիթ կ՚ընծայէ ընտանիքի անդամներուն, մեծէն մինչեւ փոքր, համախմբուելու զուարթագին ճաշասեղանի մը շուրջ։ 

Ամէն տարի այս շրջանին, շատեր մեզի հարց կու տան, թէ ինչո՛ւ հայերս Ս. Ծնունդը կը նշենք յունուար 6-ին։ Այս հարցումին պատասխանը իր արմատները խրած է պատմական հողի մը տակ՝ ի տարբերութիւն շատ մը այլ քրիստոնեայ յարանուանութիւններու։ Դ. դարուն, Արեւմտեան հռոմէական եկեղեցին, Յիսուսի ծնունդի նշումը փոխադրեց դեկտեմբեր 25-ին, քօղարկելու հեթանոսական մշակոյթէն մնացած արեւու աստուծոյ ծնունդին տօնի նշումը։ Այնուամենայնիւ, Հայ եկեղեցին, հաւատարիմ մնալով Աստուածորդիի ծնունդն ու մկրտութիւնը նոյն օրը նշելու քրիստոնէական հին ծէսերուն, չէ համակերպած այս փոփոխութեան եւ պահպանած է իր սեփական օրացոյցը։ Ուստի, յունուար 6-ը հայերուն համար կը շարունակէ խորհրդանշել Յիսուսի ծնունդն ու մկրտութիւնը։

Հայկական մշակոյթին մէջ, Ս. Ծնունդը, պատմական եւ կրօնական արժէքներու կողքին, աւանդական եւ ընկերային արժէքները կենդանի պահող տօն է։ Միջագետքի երկիրներուն մէջ այս աւանդութիւնները սերունդէ-սերունդ տարբեր ձեւերով փոխանցուած են։ Մինչ Պոլսոյ հայկական տուներու մէջ կրնանք տարածաշրջանային աւանդութիւններ տեսնել, որոշ աւանդութիւններ, ցաւ ի սիրտ, ժամանակի ընթացքին մոռացութեան ենթարկուած են։ Օրինակ, Ռոտոսթոյի հայերու սովորութիւններէն էր ամանորեան ճաշացանկին վրայ ներառել պահքի 7 ճաշատեսակներ. նախքան ճաշի սկսիլը սովորութիւն էր, որ մեծերը 7 գաւաթ օղի խմեն՝ «օխտի րախի» աւանդութեամբ. նաեւ, սովորութիւն էր, որ պղինձէ կամ արծաթէ դրամ մը պահուէր սեղան դրուած հացին մէջ եւ այդ դրամը գտնողը կը համարուէր այդ տարուան բախտաւորը։ Սասունի հայերուն մօտ սուրբծննդեան սեղանէն չէր բացակայեր «Մարիամաճաշ»-ը՝ հատիկեղէնով եւ բանճարով հարիսան։ Սիսի մէջ, փեսայի ընտանիքը հարսին ընտանիքին կ՚ուղարկէր կերակուրներու ափսէ մը, որ «սինի տօնաթմըշ» (ափսէն զարդարել) կը կոչուէր։ 

Ինչպէս այս աւանդութիւնները կը պարզեն, ճաշասեղանները միշտ կեդրոնական եղած են Ամանորի եւ սուրբծննդեան տօներուն։ Հայկական մշակոյթին մէջ ճաշասեղանը լոկ ուտելու վայր չէ, այլ՝ իրարու հանդիպելու, խօսելու, սէր ցուցաբերելու եւ միջսերնդային կապերը ամրապնդելու։ Ճաշասեղանի շուրջ հաւաքուիլը արժէքաւոր է մանաւանդ երէցներուն համար, նոյնիսկ պարզ օրերու ընթացքին։ Մշակութային յատկանշական տօներուն, սեղանի շուրջ հաւաքուելու աւանդութիւնը ա՛լ աւելի կարեւոր նշանակութիւն ունի։ Սեղանի շուրջ հաւաքուած ընտանիքի անդամները, դրացիները եւ բարեկամները նոյն արժէքները կը կարեւորեն եւ յիշատակներ կը հիւսեն։ Այս պահերուն ընթացքին է, որ անցեալի պատմութիւնները, ընտանեկան յիշողութիւնները եւ մշակութային արժէքները կը փոխանցուին սերունդէ-սերունդ։

Սուրբծննդեան տօնակատարութեան մեզի փոխանցուած մեր մեծերուն յիշատակները մեզի կը բերեն անցեալի կենդանի վկայութիւնները։ Այս ճաշասեղաններու շուրջ ձեւաւորուած կապերը կը ստեղծեն ժառանգութիւն մը, որ կ՚ազդէ ոչ միայն տուեալ պահին, այլեւ ընտանիքի ապագայ սերունդներուն վրայ։ 

Կարծիքովս, յատկապէս սփիւռքահայերուն համար, սուրբծննդեան տօնը, այլ տօներու շարքին, մշակութային ինքնութիւնը վառ պահելու ուժեղ միջոցներէն մէկն է։ Տօներու առիթով ընկերութիւններու քով-քովի գալը, Նոր տարին ու Ս. Ծնունդը նման ծէսերով եւ տօնակատարութիւններով դիմաւորելը, աշխարհի վրայ ո՛ւր ալ գտնուինք, միասին յիշատակներ ստեղծելը մեզի կու տան միասնութեան եւ ուժի գիտակցութիւն։

Այլ խօսքով, ամանորեան եւ սուրբծննդեան տօնակատարութիւնները ո՛չ միայն աւանդական տօներ են, այլեւ առիթներ՝ յիշելու կեանքի եռուզեռին մէջ մոռացութեան ենթարկուած արժէքները։ Մեր սեղաններուն վրայ մեր զետեղած ճաշերը կ՚արտացոլան աշխատանք, պատմութիւն եւ մշակոյթ։ Տարուան վերջին օրերուն, յիշելով անցեալը՝ նորոգենք ապագայի նկատմամբ մեր յոյսերը։ Կը մաղթեմ, որ տօներու ընթացքին ստեղծուած յիշողութիւնները շարունակեն արժէքաւոր ժառանգութիւն կտակել մեր ապագայի սերունդներուն։ Յոյսով եմ, որ Նոր տարուան ժամանումով բոլորս կ՚ունենանք սիրելիներու հետ սեղանի շուրջ հաւաքուած ըլլալու եւ իմաստալից արժէքներով պարուրուած ըլլալու առիթը։ Շնորհաւոր Ս. Ծնունդ եւ յոյսով լի Նոր տարի։ 

(Թարգմանութիւն՝ Արազ Գոճայեանի)

(Սոյն յօդուածը լոյս տեսած է 31 Դեկտեմբեր 2024-ին, Պոլսոյ «Ակօս»-ի մէջ, Բարռեսիա Գոլէքթիվի երկշաբաթեայ «Բարռեսիաբար» սիւնակին մէջ https://bit.ly/4fHBNs5)

——-

Parrhesia Collective-ը կանանց միջազգային խումբ մըն է, որ բաղկացած է արուեստագէտներէ, ակադեմիկոսներէ եւ աքթիվիստներէ, որոնք կ՚աշխատին լուսանկարչութեան, պարի, շարժանկարի, ընկերաբանութեան, գրականութեան և պատմութեան ոլորտներու մէջ, եւ իր գործունէութիւնը կ՚իրականցնէ ընկերային ցանցերու միջոցով։

Բարռեսիա Գոլէքթիվ կը վայելէ Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան հովանաւորութիւնը:

Հայրենիքի փրկութեան հարցը մնայուն տեղ կը գրաւէ հայերու մտքին մէջ, այդպէս է գրեթէ բոլոր ժամանակներուն: Ընդ որում հայրենիքի փրկութեան հարցը հայերուն համար ոչ միայն տուեալ պահու քաղաքական կամ այլ դժուարութեան պատճառ-հետեւանքն է, այլեւ գրեթէ աստուածային ու կրօնական ջերմեռանդութիւն՝ զայն փրկելու: Ի հարկէ այդ չի նշանակեր, որ ջերմ ցանկութիւնը կամ նուիրական մօտեցումը միշտ լաւ արդիւնք կու տայ: Ծանօթ այն տողերը, թէ «բարի ցանկութիւնները դժոխք կը տանին, իսկ բարի գործերը՝ դրախտ», գրեթէ ամէն օր ապացուցուող գործնական ճշմարտութիւն է: Մեր պարագային, բարի ցանկութիւնները այնքա՛ն շատ են ու այնքա՛ն հակադիր, որ հայրենիքի փրկութեան գործը դարձած է իրարամերժ փիլիսոփայութիւն մը, որուն ոչ մէկ կողմը չի զիջիր միւսին: Հետեւանքը. մենք ունինք բազմաթիւ բարի ցանկութիւններ ու հայրենիք, որ յաւիտեանս փրկութեան կարիք ունի:

Տակաւին, բարի ցանկութիւնները բարի գործերու, կամ մտածուած գնահատականներու ցուցիչ չեն: Իր ժողովուրդին համար օր ու գիշեր տառապող փիլիսոփան կրնայ ի վերջոյ գալ այն մտքին, որ ինքնաոչնչացող աշխարհին մէջ, միակ փրկութիւնը մասսայական անձնասպանութիւնը կրնայ ըլլալ: Ցանկութիւնը բարի՛ է, գործերը՝ ո՛չ:

Ընդ որում, ամէն անգամ երբ «հայրենիքի փրկութեան» հարցը վերստին առաջ կը քշուի (գրեթէ ամէն օր), ոչ միայն իրարու կը բախին փրկութեան տարբեր պատկերացումները, այլեւ այն թիրախները, թէ որմէ պէտք է փրկել հայրենիքը:

Բայց հայրենիքի փրկութեան ի խնդիր քայլերու ձեռնարկելէ առաջ, անհրաժեշտ է աւելի յստակ հասկնալ, թէ ի՞նչ փրկելու կը պատրաստուինք։ Հայրենիք ըսուածը մեզի համար որոշակի չափելի, շօշափելի ու հասկանալի երեւո՞յթ է, թէ աւելի շատ առասպելի եւ փիլիսոփայութեան արանքին մնացած հում նիւթ մը, որ տակաւին ընկալելի չէ իր տեսակարար կշիռով ու օգտակարութեան չափով: Եւ քանի որ հայրենիք ըսուածը դեռ կը շարունակէ մնալ որպէս թափառող գաղափար մը, որ անընդմէջ կ’ենթարկուի տնտեսական ու քաղաքական ներածուող նորութիւններու, ապա հայրենիքի փրկութիւնը կը դառնայ անորոշ, թէ ինչպէ՞ս փրկել եւ որմէ՞:

Հոս պէտք է նշել այն, որ հայոց համար մտածողութեան այս խրթին տարբերակը լրիւ հասկնալի է: Հայոց պատմութեան կնճռոտ ընթացքը շատ յաճախ հնարաւորութիւն չէ տուած շրջակայ աշխարհը ընդունելու իր եղածին պէս ու մեր ցանկութիւններն ու պատկերացումները երբեմն ժամանակէն առաջ անցած են, երբեմն՝ ետ մնացած: Ուստի, ամէն անգամ աւելի բարդ եղած է հայրենիքը փրկելու իրական ու հասկնալի տարբերակ մը մշակելը, ալ աւելի բարդ եղած է հասկնալ, թէ որո՞նք եւ որմէ՞ պէտք է փրկեն այդ հայրենիքը: Բայց մենք չենք կրնար հայրենիքը ընդունիլ որպէս թափառող ու վերացական գաղափար մը: Եթէ պետութիւն չունեցած դարերու ընթացքին քիչ թէ շատ հասկնալի (թէեւ ոչ ընդունելի) էր հայրենիքի ընկալման տեղական ու վերացական մօտեցումները, ապա պետութեան գոյութեան պարագային, հայրենիքի «ամպային» ընկալումները կրնան փճացնել ոչ միայն պետութիւնը, այլեւ ամբողջովին աղճատել նոյնիքն հայրենիքի գաղափարը: Հաւանաբար այդ է որ տեղի ունենայ մեր պարագային, ու 2020-ի պարտութենէն յետոյ մեր քաղաքական օրակարգը մտած «իրական ու պատմական Հայաստաններ» վէճը անոր հետեւանքն է, որովհետեւ մենք, պետական մտածողութեան փորձ չունենալով եւ լիովին չընկալելով հայրենիքի գաղափարը, իրարու հակադրեցինք հայրենիքն ու պետութիւնը:

Առանց հասկնալու եւ գնահատելու, անկարելի է որեւէ բան փրկել: Անկարելի է նաեւ հասկնալ, թէ որմէ՞ փրկել, եթէ չես գիտեր, թէ ի՞նչ փրկել: Իր ժամանակին, յոյն փիլիսոփայ Արիսթոթէլ իր «Փօէթիքա» գործին մէջ նշած է․ «այն ինչ որ անկարելի է, բայց հաւանական, զայն պէտք է նախընտրել անկէ, որ կարելի է, բայց ոչ-հաւանական»: Փորձենք հասկնալ օրինակով՝

Ես պատահաբար կախարդական փայտիկ մը կը գտնեմ: Կախարդանքի օգնութեամբ կը լուծեմ Հայաստանի ու հայ ժողովուրդին բոլոր խնդիրները եւ մենք բոլորս կ’ապրինք ուրախ ու ապահով: Այդ մէկը ԱՆԿԱՐԵԼԻ Է, որովհետեւ կախարդական փայտիկ գոյութիւն չունի, բայց ՀԱՒԱՆԱԿԱՆ Է, որ եթէ կախարդական փայտիկ գոյութիւն ունենար ու ես զայն գտնէի, ապա կը լուծէի մեր բոլոր խնդիրները: Իմ ըրածներս տրամաբանական ու բնական կ’ըլլային: Այսինքն անկարելի է, բայց հաւանական: Այլ օրինակ մը. Պաքուն եւ Երեւանը կը ստորագրեն խաղաղութեան համաձայնագիր մը, Ֆրանսան, Միացեալ Նահանգները ու Հնդկաստանը զէնք կու տան, Ռուսիան կը պարտուի Ուքրանիոյ մէջ եւ մեզի հանգիստ կը ձգէ, միջազգային ճնշումի տակ Թուրքիան ու Ատրպէճանն ալ իրենց ձեռքերը կը քաշեն, անջատ տարածքներու ու միջանցքի հարցը կը փակուի, Արցախը կը ստանայ ինքնավարութիւն, ՄԱԿ-ի խաղաղապահները կը հսկեն, յետոյ Արցախը հանրաքուէով կ’անկախանայ, կը միանայ Հայաստանի, թուրքերը կ’ընդունին Ցեղասպանութիւնը, կը վերադարձնեն Արեւմտեան Հայաստանը ու մենք կ’ապրինք ուրախ, գոհ, ապահով եւ երջանիկ: Այս բոլորը տեսական մակարդակով կարելի է, բացառուած չէ, ան կախարդանք չէ, ԿԱՐԵԼԻ Է, բայց թէ ներկայիս աշխարհաքաղաքական դժոխային պայմաններու մէջ իրարու ետեւէ տեղի կրնան ունենալ նման հրաշալի իրադարձութիւններ ու մեզի համար ամէն ինչ այդքան լաւ ձեւով կը դասաւորուի, այդ մէկը  ԱՆՀԱՒԱՆԱԿԱՆ Է, որովհետեւ իրականութիւնը ուրիշ բան կ’ըսէ: Այսինքն կարելի է, բայց անհաւանական: Ընդհանրապէս պատմութիւնը կը կրկնուի որպէս դաս, իսկ յետոյ արդէն` որպէս ֆարս: Մեր պարագային անընդմէջ ու անդադար: Առիթով մը Հիթլէրի նման շատ վատ մարդ մը ըսած է, թէ «որքան մեծ է սուտը, այնքան աւելի շատ են անոր հաւատացողները»:

Մեր պարագային, հայրենիքն ու հայրենափրկութիւնը կը տատանին «անկարելի է, բայց հաւանական» դաշտին մէջ: Մենք կը հասկնանք, որ այդ մէկը անկարելի է, բայց հաւատալով, որ ձեւով մը օրին մէկը կարելի կը դառնայ, կը շարունակենք մեր իսկ ցնորքներուն ՀԱՒԱՆԱԿԱՆ ընթացքը:

Պատկերացուցէք, որ հայրենափրկութենէ կը տառապին տասնեակ մը կուսակցութիւններ, NGO-ներ, անհատներ եւ այլն: Անոնք բոլորն ալ  կ’առաջարկեն փրկել հայրենքը: Ընդ որում, մենք նախ եւ առաջ հայրենիքը կը փորձենք փրկել մենք մեզմէ՝ հակառակորդ կուսակցութենէն: Միայն այդ պարագային մեր ծրագիրը մեզի հաճելի կը թուի: Թրքական զինուորական սպառնալիքը մեզի համար հետեւանք է հայկական դաւաճանութեան եւ ուրացութեան: Ընդ որում ուրացող ու դաւաճան են բոլորը, քանի որ ոչ մէկը միւսին կէս քայլ անգամ չի զիջիր: Այդ ընթացքով մեր իսկ ձեռքերով յօշոտուած հայրենիքը կը մնայ աւելի թուլացած ու ենթակայ արտաքին տարբեր սպառնալիքներու՝ Հռոմ-պարթեւաստանէն մինչեւ Թուրքիա-ռուսիա-արեւմուտք: Մենք, քանի դեռ հայրենիքը կը փրկենք իրարմէ, այդ հայրնիքը միշտ կը մնայ փորձադաշտ մը, ուր մենք կը փորձենք իրագործել մեր տարբերակները, առանց հասկնալու, որ հայրենիքն ու պետութիւնը չեն կրնար միայն մէկ խումբի ճշմարտութիւնը ըլլալ: Ազգն ու ժողովուրդը ցեղէն ու հորդայէն կը տարբերին անով, որ իրենց տեղական առանձնայատկութիւնները կ’ենթարկուին համընդհանուր արժէքներուն: Ու այդ ոչ թէ զգացական ու բարեսիրտ վերաբերում է, այլ ազգի մը ու ժողովուրդի մը բնական կարգավիճակը, երբ աւելի սուր հայեացքներ ունեցող լեռնցին կը կարողանայ լեզու գտնել աւելի մեղմ բնաւորութիւն ունեցող հարթավայրի բնակիչին հետ, քանի որ այդ մէկուն լեռը եւ միւսին հարթավայրը նոյն հայրենիքին տարբեր մասերն են: Այսինքն ընկալումը գրեթէ Աստուածաշնչեան մակարդակի է․ «․․․եւ մարմինը որ մէկ է, բայց ունի բազում անդամներ, եւ այդ անդամները, թէեւ անոնք շատ են, կը կազմեն մէկ ամբողջութիւն․․․»: Այսինքն հայրենիքի գիտակցումը ոչ միայն վեհ եւ ազնուական զգացում է, ոչ միայն ինքնազոհաբերուելու պատրաստակամութիւն է, այլեւ յստակ գիտակցում, ընդհանուր մտքի զարգացում ու հասունացում: Հայրենիքը պէտք չէ եւ չի կրնար միայն պարտականութիւն ու ցաւ ըլլալ, հայրենիքը չի կրնար անընդմէջ փրկութեան կարիք ունենալ: Այդ կը նշանակէ անհաւանական անպատասխանատուութիւն, քանի որ բազմաթիւ ազնիւ մղումներով կարելի է այպիսի սարսափելի սխալներ թոյլ տալ, որ անոնցմէ տուժէ հայրենիքը: Հայրենիքի մնայունութեան գաղափարը կը նշանակէ հասկնալ, որ անցողիկ ծրագիրը կամ տուեալ պահու առաջարկը ամենէն կարեւորը ըլլալով հանդերձ՝ չի կրնար աւելի մեծ ըլլալ, քան հայրենիքը: Իսկ երբ հայրենիքի գիտակցումը ըլլայ հասունցած ու հասկնալի, ապա ան չի կրնար հակադրուիլ պետութեան կամ իր անցեալին հետ: Անոնք զիրար կը լրացնեն, ուստի եւ ամբողջական են: Այդ պարագային, հայրենիքի փրկութիւնը չի դառնար պարան մը, որով փրկիչները կը խեղդեն նոյնիքն հայրենիքը: Այդ պարագային, հայրենիքը փրկելու գիտակցումը կը դառնայ այնքան պարզ ու հասկնալի ծրագիր ու ցանկութիւն, որ հակադրութիւն չի յառաջացներ, թէ ինչպէ՞ս կամ որմէ՞ փրկել զայն, որովհետեւ արժէքներու հասկացողութիւնը կը բերէ նաեւ անոնց պահպանման գիտակցութիւնը: Ու այդ պարագային, կրնան քննարկուիլ, բայց ոչ թշնամանալ, մրցակցիլ, այլ ոչ թէ քանդել: Հայրենիքի գիտակցումը միայն վեհութիւն չէ, ան մտքի ու գործողութիւններու լրիւ հասկնալի ընթացք մըն է: Այդ պարագային, պարզ կը դառնայ թէ՛ թշնամին, թէ՛ բարեկամը: Քանի դեռ այդ բոլորը չկան, մենք ամէն օր հայրենիքը փրկելու ենք իրարմէ, փրկելու ենք օտարին ձեռքերով, յանուն օտարին ու անոր յարմար ձեւով:

Ամէն անգամ հայրենիքի փրկութեան մասին խօսելու կամ անոր համար գործելու ատեն, իւրաքանչիւր ազնիւ մարդ պէտք է ինքն իրեն հարց տայ, թէ այդ բոլորը կ’ընէ հայրենիքի՞, ի՞ր, թէ՞ օտարին համար: Որովհետեւ ճշմարտութիւնը մէկ է, իսկ կրկնօրինակները՝ բազմաթիւ: Մեզի կը մնայ եզրափակել Նիքոլայ Փալացքիի ծանօթ արտայայտութեամբ․ «Եթէ Հայաստանը գոյութիւն չունենար, ապա մենք պարտաւոր էինք զայն ստեղծելու»:

Լոնտոնաբնակ ելեւմտագէտ Ռոպըրթ Թաթէոսեան ոսկերչական զարդեղէններու համաշխարհային ճանաչում ունեցող ոճաբան-ձեւագէտ է:

1990-ին, Լոնտոնի մէջ, Ռոպըրթ Թաթէոսեան կը ստեղծէ իր սեփական վաճառանիշը՝ Tateossian Ltd-ը՝ ներկայացնելով ինքնատիպ եւ արտայայտիչ ոճով տարբերակներ թէ՛ այրերու, թէ՛ կանանց համար:

Ռոպըրթ հանրածանօթ է որպէս «ճարմանդներու արքայ»՝ իր նրբագեղ ու նրբաճաշակ ստեղծագործութիւններուն համար, որոնք կը միաձուլեն անոր բազմարմատ ծագումը, շքեղութեան հանդէպ սէրը եւ բազմածաւալ ճամբորդութիւնները: 1990-էն ի վեր անգլիահայ ոսկերիչը նոր եւ ինքնորոյն իմաստ կու տայ թանկարժեք զարդեղէններու ձեւագիտութեան:

Ռոպըրթ Թաթէոսեան արմատներով Արեւմտահայաստանէն է. մեծ հայրը՝ Ատանայէն, իսկ մեծ մայրը՝ Զմիւռնայէն։ 1915-ի բռնագաղթին հաստատուած են Լիբանան։ Տարիներ ետք, ընտանիքը տեղափոխուած է Անգլիա:

Լրագրողներու հետ զրոյցի մը մէջ, ան կ’ըսէ, — «Հայաստան մեծ տպաւորութիւն ձգեց վրաս, ուր առաջին անգամ ինքզինքս հայ զգացի»։

Հայ ըլլալը մեծապէս նպաստած է իրեն: Ֆիլատելֆիոյ, Լոս Անճելըսի եւ Լաս Վեկասի հայերը օգնած են իրեն խանութներ բանալու։ իր կարգին, ան օժանդակած է հայ համայնքին՝ իր առաջին հաւաքածոյէն ստացուած շահոյթը նուիրելով Մեծն Բրիտանիոյ հայկական եկեղեցւոյ: Ան իր հաւաքածոներէն մէկը անուանած է «Երեւան»։ «Թաթէոսեան Լոնտոն» վաճառանիշը տարածուած է աշխարհի աւելի քան 70 երկիրներու մէջ:

https://youtu.be/wh32UGEJdn8?si=S4oPXc4XYYQZ_aku

Քուէյթի մէջ ծնած լիբանանահայ ծագումով Ռոպըրթ իր կրթութիւնը ստացած է Հռոմի ֆրանսական դպրոցներուն մէջ: Ան կը տիրապետէ եօթը լեզուներու: Նախքան զարդեղէններու ձեւագիտութեան անցնիլը, ան միջազգային ելեւմտագիտութիւն ուսանած է Փենսիլվանիոյ համալսարանի Wharton School of Finance-ի մէջ եւ ելեւմտագիտական յաջող ասպարէզ ունեցած է դրամատնային մարզին մէջ աշխատելով Մերիլ Լինչի հետ Ուոլ Սթրիթի եւ Լոնտոնի մէջ:

Իր տուած հարցազրոյցներէն մէկուն մէջ, ան կը բացատրէ թէ ինչու ելեւմտական աշխարհէն հեռացած ու կ’ըսէ,— «Իմ չափանիշներովս, ես կ’ուզէի ըլլալ ձեռնարկու, ճամբորդել աշխարհով մէկ եւ կը սիրէի նորաձեւութիւնը: Քաղաքին մէջ, բոլոր դրամատուն աշխատողները 80-ականներու կէսերուն  ճարմանդներ կը կրէին իրենց շապիկներու թեւերուն վրայ, բայց անոնց ոճը միօրինակ էր, անհրապոյր: Ի տարբերութիւն փողկապներու, ճարմանդներու ոճային տարբերակները սահմանափակ էին։ Հետեւաբար, զգացի որ այս շուկան յղի է հնարաւորութիւններով եւ որոշեցի յայտնաբերել զանոնք» :

Թէեւ  Թադէոսեան նախապէս հանրածանօթ էր իր ճարմանդներով, սակայն ժամանակի ընթացքին կ’ընդլայնէ իր հաւաքածոն տղամարդոց, կանացի եւ իւնիսէքս զարդեղէններու բազմազան տեսակներով:

Հաւաքածոն կը ներառէ ժամացոյցներ, մատանիներ, վզնոցներ, ապարանջաններ, օղեր եւ այլն, որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը մարմնաւոր է հեղինակային ստեղծագործ հնարամտութիւն մը եւ նիւթերու համարձակ օգտագործում մը:

Ռոպըրթին նորարական ձեւաւորումները կը գերազանցեն ու կ’անցնին ստեղծագործութեան սահմանները՝ միախմբելով աւանդական մետաղները, ինչպէս՝ արծաթն ու ոսկին, թանկարժէք քարերու եւ անսովոր նիւթերու հետ, ինչպէս՝ ածխածնային մանրաթելերն ու երկնաքարերը: Իւրաքանչիւր կտոր կը մարմնաւորէ Tateossian վաճառանիշի՝ նորարար նիւթերու, բծախնդիր վարպետութեան եւ համարձակ ոճի ինքնորոյն համադրութիւն մը:

Անոր ստեղծագործութիւններուն մեծ մասը խոր սէր մը կը բացայայտէ բարդ մեքանիզմներու, տպաւորիչ գեղագիտութեան եւ ընդհանրապէս ինքնատպութեան հանդէպ:

Ռոպըրթ իր ժամանակը կ’անցնէ Լոնտոնի եւ Նիւ Եորքի միջեւ ու ճամբորդելով աշխարհով մէկ՝ հազուագիւտ նիւթեր յայտնաբերելու, յաճախորդներու եւ մատակարարներու հետ կապ հաստատելու եւ ներշնչում փնտռելու ու գտնելու իր շարունակաբար զարգացող հաւաքածոներուն համար:

Իր ստեղծագործական աննախադէպ մտայղացումներով եւ պերճանքի ու շքեղութեան ըմբռնումը վերանորոգելու յանձնառութեամբ, Ռոպըրթ Թաթէոսեան կը շարունակէ ընդլայնել ժամանակակից զարդարանքներու նորարարութեան հորիզոնը:

Օգտագործուած աղբիւրներ.-

https://us.tateossian.com/pages/about-tateossian

https://us.tateossian.com/pages/stockists

https://www.jewelryarthudson.com/designers/tateossian

https://www.dfnionline.com/brand-news/jewellery-watches/crafting-experience-tateossian-eyes-opportunities-travel-retail-06-12-2024/

Աշխարհի մէջ երջանիկ ժողովուրդ կայ՞: Կայ՞ այնպիսի ժողովուրդ մը, ազգ մը, որ գոհ է իր բախտէն, նաեւ՝ իր պատմական ոչ-բարդ, թեթեւ անցեալէն: Հազիւ թէ: Ի հարկէ կան ժողովուրդներ, որ աւելի դժբախտ են, քան միւսները: Կան ժողովուրդներ, որ ներկայիս աւելի խաղաղ ու հանգիստ կեանք ունին, այդ անվիճելի եւ անհամեմատելի է: Բայց երբ հայերը կը սկսին բողոքելու իրենց ներկայ իրավիճակին մասին եւ վճռական ձայնով կը յայտարարեն, որ «հայու բախտը» սեւ եղած է, ակամայ կը սկսիս մտածել, թէ ազգային երջանկութիւն ըսուածը որեւէ ազգ երբեւիցէ ունեցա՞ծ է: Պատմութեան քիչ թէ շատ ծանօթ որեւէ մէկը գիտէ, որ աշխարհի մէջ երբէ՛ք «երջանիկ ազգ» գոյութիւն չէ ունեցած: Ոչ թէ այն պատճառով, որ դժբախտութիւնը աւելի հաճելի կամ զօրաւոր է, այլ որովհետեւ այդ երջանկութեան մասին մեր պատկերացումները ցնդած են, պառաւած ու անիրական են: Աշխարհը իր ստեղծման օրէն ի վեր միայն պայքարի մէջ է: Նոյնիսկ փոքր թիթեռն ու բուսակեր կաթնասունները մնայուն պայքարի մէջ են՝ յօշոտուելու, սովամահ ըլլալու, որեւէ պատճառով ոչնչանալու վտանգին դիմաց: Նոյնիսկ կենդանիները կը պայքարին, ուր մնաց մարդը, որուն բանականութիւնը իր դժբախտութիւնն ու երջանկութիւնն է:

Նայելով աշխարհի պատմութեան, կը հասկնաս, որ մարդկութեան պատմութիւնը պատերազմներու ժամանակագրութիւն մըն է: Սարսափի եւ արեան պատմութիւն մը: Նուաճումի ու ձախողութեան, ձեռքբերումներու եւ կորուստներու, բայց ոչ երբէ՛ք երջանկութեան կամ դժբախտութեան: Թերեւս այն պատճառով, որ ոչ մէկ ժողովուրդ երբէք ալ չէ ձգտած երջանկութեան, այլ ուժի, հզօրութեան, մեծութեան եւ այլն: Մաս մը յաջողած է, ուրիշներ՝ ոչ: Նոյնիսկ երջանկութիւն բառը տարբեր ժամանակներու մէջ ու տարբեր ազգերու մօտ այլ ձեւով մեկնաբանուած է: Այնպէս, որ երբ ժամանակակից հայը կ’ըսէ, որ իր ժողովուրդը միշտ դժբախտ եղած է կամ կ’ենթադրէ, որ կան երջանիկ ազգեր, ան ոչ միայն չարաչար կը սխալի, այլ կրկին իր վիճակին ամբողջ մեղքը կը դնէ աւելի բարձր ուժերու վրայ:

Օրինակ ո՞վ ստիպած էր հայ իշխանները անվերջ կռուելու իրարու դէմ պատմութեան գրեթէ ամբողջ տեւողութեան: Ո՞վ կործանեց Արշակաւան քաղաքն ու սուրէ անցուց անոր բնակչութիւնը: Ո՞վ կործանեց հայոց թագաւորութիւնը 428 թուականին: Հայերը ու մի՛այն հայերը: Ու եթէ անասնական շահամոլութեան, մտքի աղքատութեան պատճառով, հայ իշխանները իրենք իրենց կամքով պարսից արքային ըսին, որ այլեւս թագաւորի պէտք չունին, այլ կը բաւարարուին պարսիկ մարզպանով ու այդ կերպով նախ քանդեցին ք. ա. 612 թուականէն ի վեր հաստատուած հայոց պետականութեան գրեթէ հազարամեայ գոյութիւնը, եւ ապա գլխատելով հայ ժողովուրդը՝ զայն զրկեցին իր ապագայէն, պայքարելու հնարաւորութենէն: Ո՞վ էր մեղաւորը: Եւ նման սարսափելի արարքներ լեցուն են մեր պատմութեան մէջ: Եւ նոյնիսկ երբ սեփական այլանդակութիւնները մէկ կողմ կը դնես ու նայիս, թէ քանի քանի թշնամիներ եկած են, աւերած ու գացած, կը հասկնաս, որ միայն դուն չէ որ նման ճակատագիր ունեցած ես: Աշխարհի մէջ չկայ գէթ ազգ մը, որ խաղաղ ու հանգիստ ընթացք ունեցած ըլլայ: Աշխարհի մէջ չկայ գէթ ազգ մը՝ հին թէ նոր, որ իր պատմութիւնը արիւնով սկսած չըլլայ ու աշխարհի մէջ չկայ գէթ ազգ մը, որ իր նուաճումները ինքն ըստ ինքեան ստացած ըլլայ: Ուրեմն ինչո՞ւ հայ ազգը դժբախտ է: Ինչո՞ւ հայուն պայքարը աստուածային է: Ու ինչո՞ւ հայերը այդպէս ալ չեն ուզեր մէկ կողմ դնել ընտրեալի այս գերեզմանափոր կարգավիճակը:

Կարելի է անհամար օրինակներ բերել, թէ աշխարհի մէջ ի՛նչ սարսափելի պատերազմներ ու կոտորածներ եղած են (հայերու հետ կապ չունեցող), կարելի է քաղաքական ու տնտեսական այնպիսի անմխիթար դէպքեր նշել, երբ ամբողջական ժողովուրդներ կործանման եզրին կանգնած են սովի ու աղքատութեան պատճառով: Քիչ չեն նաեւ պետութիւններու ոչնչացման դէպքերը․․․մէկ խօսքով աշխարհը երբէք ալ երջանկութեան ու խաղաղութեան օրրան չէ եղած: Հայ ժողովուրդն ալ (ինչպէս որեւէ հին ժողովուրդ) ապրած ու տառապած է միւս բոլոր հին ժողովուրդներուն նման: Հայերը, ի տարբերութիւն ամերիկացիներուն, աւելի շատ տառապած են ոչ թէ բախտի, այլ, այսպէս ասած տարիքի բերումով: Քանի մը հազար տարի ապրած ժողովուրդը, բնականաբար աւելի շատ բան տեսած է, քան քանի մը հարիւր տարի ապրածները:

Ընդ որում կը զայրացնէ նաեւ այն, որ մեր դժբախտութիւնները հատ-հատ նշելով հանդերձ, շատերը կը «մոռնան» նշելու մեր յաջողութիւնները: Իսկ միթէ մենք յաջողութիւններ չե՞նք ունեցած, նուաճումներ չե՞նք արձանագրած, ձեռքբերումներով չե՞նք յատկանշած մեր դարը: Ի հարկէ ունեցած ենք ու ոչ քիչ: Այդ պարագային, ինչո՞ւ չեն նշեր: Ինչո՞ւ: Քի՞չ յաջողութիւններ ունեցած ենք: Քի՞չ մեծութիւններ: Միայն Տիգրան Մեծին մասին առասպելներ պատմելով պէտք չէ բաւարարուիլ: Տիգրան Մեծը պէտք է հասկնալ:

Բայց մեր մէջ ողբալու սովորոյթը արդէն այնպէս բուն դրած է, որ մենք այլեւս չենք ուզեր հրաժարիլ անկէ: Մենք լացի միջոցով կ’արդարացնենք մեզ ու մեր բախտը: Ու մենք միշտ լացի առիթ ունինք: 2023-ի ու 2020-ի մասին խօսելու ժամանակ, կ’ըսենք․ «Այս ինչ փորձանք եկաւ մեր գլխուն»: Այսինքն, փոխանակ գնահատելու, ըմբռնելու ու հասկնալու, մենք կը ձգտինք լացին, լալ ու սփոփանք փնտռել: 1915-ի մասին այնպիսի ոգեւորութեամբ կը խօսինք, քիչ է մնացած ծափ տանք ու խնդանք բերկրանքէ, որ մեզ կոտորած են: Բան մը, որ պէտք է մեր ազգային խայտառակութիւնը նկատուէր, դարձած է ինքնութեան նման բան մը ու այսուհետեւ հայ կը նշանակէ կոտորուելիք: Այս է մեր փիլիսոփայութեան այժմու ընթացքն ու մղումը: Մենք ունինք միայն դաւաճաններ ու չար բախտ: Այն, որ հայերը չկարողացան բնական ձեւով ինքնակազմակերպուիլ 1900-ականներու սկիզբէն սկսեալ, մենք այդ մէկը նկատի չենք առներ, մենք ամենայն մանրամասնութեամբ կը յիշենք, թէ ինչպէ՛ս յղի հայ կինը կտոր-կտոր կ’ընէին, բայց մենք չենք ուզեր այդ կոտորածին մեզի բաժին ինկած մեղքը ընդունիլ: Արեւմտեան Հայաստանի մէջ, 1892-էն սկսեալ ոչ միայն ճնշումները սովորական էին, այլեւ գրեթէ ամէն տարի ջարդ ու կոտորած կար՝ ամէն անգամ առնուազն 10 հազարանոց սպանդով: Ու եթէ վերջին 10 տարիներուն քեզ անընդհատ կը ջարդէին, բայց դուն հանգիստ նստած կ’աղօթէիր ու կը սպասէիր «լաւ օրերու», այդ մէկը չար բախտի՞, թէ՞ խելքի բացակայութեան նշան է, կամ թերեւս այնպիսի ընչաքաղցութեան, որ տուեալ պահուն, քանի մը դակեկանը աւելի գերադասելի է: Ի վերջոյ, 1910-ականներուն, նոյնիքն հայ վաճառականներն էին, որ հայ ֆետայիներուն սուղ գինով հագուստի կտորեղէն կը վաճառէին: Այս բախտի հետ կապ չունէր: Ինչպէս նաեւ այն, որ Իզմիրի ծով հարստութեան գէթ մէկ մասը հայ ժողովուրդին ծառայելու փոխարէն թուրք աւարառուներու բաժին դարձաւ: Այն, որ հայ կուսակցութիւնները այդպէս ալ նոյնիսկ մէկ անգամ լեզու չգտան իրարու հետ, ա՞յդ ալ չար բախտ էր:

Մենք պարզապէս չենք ուզեր ընդունիլ, որ մեր դժբախտութիւններուն համար մեղաւոր ենք մենք, առաջին հերթին մենք: Միշտ ալ թշնամի կը հանդիպի, բայց ո՞րն է մեր արժէքը, մեր էութիւնն ու ուժը:

Վայ այն ժողովրդին, որուն գործիքը արտասուքն ու բողոքն է: Վայ այն ժողովրդին, որ իր դժբախտութիւններուն վրայ կը յենի որպէս իր գոյութեան ապացոյցը:

Ի վերջոյ, մեզի նոր դժբախտութիւնները միշտ կը սպասեն, որովհետեւ մենք մագնիս ենք, քաշողութիւն ունինք: Ճանճերը եռացող կաթսային չեն մօտենար, կը մօտենան մարած կրակին, իսկ մենք մեզ կը պահենք մարած՝ հրաբուխի նման:

Կը ժայթքի՞ արդեօք հայ ժողովուրդի կամքին հրաբուխը, թէ՞ մենք արդէն դատապարտուած ենք արձագանգողի կեանքով ապրելու:

Միայն թէ, երբ նոր աղէտը հասուննայ, ամէն հայ թող յիշէ, որ իր փոքրիկ դժգոհութիւնը, իր փոքրիկ շահն ու մեծամտութիւնը, ինքնահիացումը այդ աղէտին հասունացման ծառը ջրած են:

Իսկ Զուիցերիա՞ն: Հեռուէն գեղեցիկ կ’երեւի:

Ամանոր է շուտով:

Ապրուստի դժուարութիւնները մէկ կողմ ձգած, բոլորս ալ սկսած ենք մտածել, թէ ինչպիսի՛ նուէրներ կրնանք ընտրել մեր սիրելիներուն։ Գերարդիական սարքերէն մինչեւ նորաձեւ իրերը՝ անվերջանալի ընտրութիւններու առջեւ կը գտնուինք, ու այս սպառողական հեւքին մէջ, մենք յաճախ կը մոռնանք ամենէն համեստ թուացող, բայց միաժամանակ ամենէն թանկարժէքն ու մնայունը՝ գիրքը։

Գիրքը, որ ժամանակին ամանորի ամենասիրուած նուէրներն մէկը կը նկատուէր, այսօր կը փոխարինուի անցողակի հաճոյքներով։ Սակայն, Նոր տարուան նախօրեակին կ’արժէ կրկին մտածել, թէ ինչո՞ւ գիրքը պէտք է անպայման իր տեղը գտնէ տօնածառին տակ։

Գիրքը պարզապէս թուղթ ու տպագրութիւն չէ. ան հոգեմտաւոր արժէք է։ Գիրքի էջերուն մէջ թաքնուած է այն ուժը, որ մեզ կը փոխադրէ հեռաւոր աշխարհներ, մեզ կը ներգրաւէ զգայացունց արկածախնդրութիւններու մէջ կամ կը ծանօթացնէ գաղափարներու, որոնք ոչ միայն կրնան փոխել մեր, այլեւ շրջապատին կեանքը։ Վէպ թէ յուշագրութիւն, գեղարուեստական ​​ստեղծագործութիւն թէ բանասիրական աշխատասիրութիւն, բանաստեղծութիւն թէ արձակ, գիրքերվ կարելի է կատարել ճամբորդութիւններ, որոնք այլապէս կարելի չէ պատկերացնել կամ իրականացնել:

Գիրքի ճիշդ ընտրութիւն կատարելը կ’ենթադրէ ըլլալ փափկանկատ նուէրը ստացողին հանդէպ՝ դրսեւորելով հասկացողութիւն անոր հետաքրքրութիւններուն եւ անհատականութեան նկատմամբ։ Ճաշերու գիրք մը կրնայ ուրախացնել սկսնակ խոհարարը կամ ընդհանրապէս խոհանոց սիրողը, արկածախնդրական վէպ մը՝ արկածասէրը, գիտաերեւակայականը՝ որոնող միտքը, կամ բանաստեղծութիւններու ժողովածու մը՝ սիրահարածն ու ընդհանրապէս ռոմանթիքը, իսկ ճատրակի մասին գիրք մը կրնայ հետաքրքրութիւն յառաջացնել ռազմավարական ու քննական մտածողութեան հանդէպ: Գիրքերը բացառիկ յատկութիւն ունին՝ դառնալու իմաստալից եւ անձնական նուէրներ, որոնք մնայուն հետք կը թողուն ստացողին վրայ:

Ի տարբերութիւն բազմաթիւ այլ նուէրներու, որոնք կարճ ժամանակ ետք կը կորսնցնեն իրենց գրաւչութիւնը, գիրքը յարատեւ արժէք ունի. կարելի է զայն վերանայիլ, խնամել եւ նոյնիսկ փոխանցել յաջորդ սերունդներուն: Անոր հետքը կը մնայ մեր սրտերուն ու մտքերուն մէջ, նոյնիսկ վերջին էջը թերթելէն ու գիրքը փակելէն շատ յետոյ (վերջերս կարդացի նման գիրք մը. «The Cedars Whispered», հեղինակ՝ Քրիստին Դանիէլեան):

Գիրքերը միայն պատմութիւններ չեն բովանդակեր: Անոնք ինքզարգացումի եւ ինքնաճանաչման միջոցներ են. կ’ընդլայնեն մեր մտահորիզոնները, կը զարգացնեն մեր ստեղծագործական ոգին եւ կը խթանեն մեր կարեկցանքը՝ աշխարհը տեսնելով ուրիշին աչքերով։ Աշխարհի մը մէջ, ուր խելախօսներն ու համակարգիչները կը գերիշխեն մեր առօրեային ու կը գրաւեն մեր ուշադրութիւնը, գիրք նուիրելը հնարաւորութիւն կու տայ քիչ մը դադար առնելու, հանգստանալու եւ բովանդակալից ու հարստացնող գործունէութեամբ զբաղելու: Արագ ընթացող եւ թուայնացած այս աշխարհին մէջ, մենք յաճախ կը դժուարանանք դանդաղելու եւ կեանքի պարզ հաճոյքները վայելելու։ Գիրքեր նուիրելը կը ծառայէ վերակենդանացնելու ընթերցանութեան հանդէպ սէրն ու անոր պատճառած հաճոյքը, նաեւ՝ միջոց մը վերագտնելու բառերու կախարդանքը…

Այս տարի, տօնական այս օրերուն, եկէ՛ք գիրքը եւ զայն սիրելիի մը նուիրելը վերադարձնենք իրենց արժանաւոր տեղը մեր սովորութիւններուն մէջ։

Եկէ՛ք նուիրենք գիտելիքի, երեւակայութեան եւ ներշնչումի նուէրներ։

Եկէ՛ք գիրքեր նուիրենք։

Եւ կարդա՛նք:

«Յանկարծ» անկախ թատերախումբի երեք շրջաններու վրայ տարածուած եւ Պոլսոյ տարբեր բեմերու վրայ ներկայացուած Սարոյեանի «Իմ սիրտը լեռներում է» մրցանակակիր փիեսը, Թ. Տեմիրճիօղլուի եւ Եղիա Աքկիւնի բեմադրութեամբ, խորապէս ներթափանցեց հանդիսատեսներուն սրտերը։ Թատերախումբին Հայաստան շրջագայումէն ետք, վաւերագրական ֆիլմ մը պատրաստելու միտքը մէջտեղ եկաւ, անդրադառնալով ներկայացման ընթացքին արծարծուած նիւթերուն, ինչպէս՝ պատկանելիութիւն, արմատ, տան բաղձանք եւ ապահովութեան զգացում։

ԱՅԼԻՆ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ

Առաջին անգամ տան ո՛ւր ըլլալուն մասին Ուիլիըմ Սարոյեանի մտածումները լսեցինք Լուսին Տինքի «Սարոյեանին քաղաքը» ֆիլմի աւարտին, Սարոյեանին իսկ ձայնով։ Սարոյեան իր տունը կը փնտռէր բնութեան, կլիմային, քաղաքի փողոցներուն, հեքիաթներու եւ թէյի շուրջ կատարուած զրոյցի մը մէջ։ Այս փնտռտուքը երբեմն կը հասնէր մինչեւ հողի տակ թաղուածներուն, խօսուած լեզուի հնչեղութեան եւ նոյնիսկ վիշտին եւ ժպիտին։ Թարա Տեմիրճիօղլուի «Ո՞ւր է մեր տունը» վաւերագրական ֆիլմի 8 նոյեմբերին կայացած անդրանիկ ցուցադրութեան ընթացքին մենք դարձեալ լսեցինք այս հարցումը, այս անգամ Տեմիրճիօղլուին ձայնով։ «Յանկարծ» անկախ թատերախումբի երեք շրջաններու վրայ տարածուած եւ Պոլսոյ տարբեր բեմերու վրայ ներկայացուած Սարոյեանի «Իմ սիրտը լեռներում է» մրցանակակիր փիեսը, Թ. Տեմիրճիօղլուի եւ Եղիա Աքկիւնի բեմադրութեամբ, խորապէս ներթափանցեց հանդիսատեսներուն սրտերը։ Թատերախումբին Հայաստան շրջագայումէն ետք, վաւերագրական ֆիլմ մը պատրաստելու միտքը մէջտեղ եկաւ, անդրադառնալով ներկայացման ընթացքին արծարծուած նիւթերուն, ինչպէս՝ պատկանելիութիւն, արմատ, տան բաղձանք եւ ապահովութեան զգացում։ 

Վաւերագրական ֆիլմը կը սկսի Հայաստանի լեռներով, մարգագետիններով եւ մշակութային կոթողներով՝ դիտողը յուշիկ-յուշիկ հրաւիրելով տուն հասկացութեան մտաբերման ճանապարհորդութեան մը։ «Յանկարծ» թատերախումբի Հայաստանի մէջ հայերէնով ներկայացուցած «Սիրտս լեռներում է» փիեսը, Հայաստանաբնակ հանդիսատեսին հետ կապ մը ստեղծելէն անդին անցնելով, բարեկամութիւն մը մշակեց՝ քուլիսներուն ետեւ թէ՛ բեմին վրայ։ Ան նաեւ առիթ ստեղծեց, որ թատերախումբի անդամները անդրադարձ մը կատարեն իրենց ինքնութեան եւ պատկանելիութեան՝ տարածքի ոսպնեակին ընդմէջէն։ Ֆիլմը կը խորանայ տուն հասկացողութեան մէջ, նիւթ մը, որ կեդրոնական տեղ ունեցաւ թատերախումբին Հայաստան այցելութեան ընթացքին։ Իւրաքանչիւր անդամի մէկ առ մէկ հարցուեցաւ «Ո՞ւր է տունը քեզի համար»։ Ինչպէս կարելի է կռահել, իւրաքանչիւր պատասխան իւրայատուկ, խոր եւ իմաստալից է։ Ամէնէն նշանակալիցը կը մնայ այն, որ անդամները կ՚որոշեն տարբեր արուեստի ոլորտներով արտայայտել իրենց ստեղծագործական գործունէութիւնը։ Իւրաքանչիւր գեղարուեստական ստեղծագործութիւն իր մէջ կը ներառէ մարտահրաւէրներու մէջ շարունակել ձգտիլ գեղեցկութեան՝ զայն այլոց հետ բաժնեկցելով եւ ազդեցութեան տարողութիւնը ընդարձակելով։ Այս ընթացքը տան մը քայլ առ քայլ կառուցման եւ հոգածութեան մէկ տարբերակն է. կենսունակութեան միտումով արարք մը։   

«Սիրտս լեռներում է» խաղարկութեամբ, «Յանկարծ» մեզի կը ներկայացնէ Սարոյեանէն 1914 թուականի պատմութիւն մը, ուր բանաստեղծը տունէն հեռու իր տունը կը փնտռէ։ Թատրերգութեան մէջ կը տեսնենք, թէ ինչպէս բանաստեղծը, կորսնցուցած ըլլալով իր տունը, լեզուն եւ կինը, կը գերադասէ իր զաւակին հոգին հարստացնելը՝ քան քսակը։ Մտածեցինք՝ «կարելի՞ է արդեօք հայութիւն ու հայկական ինքնութիւն կրող մեծ մօր մը լուռ գոյութիւնը դպչի թոռան երեւակայութեան ու յոյսերուն»։ Տեսանք, որ լեռները պատկերուած էին թէ՛ բառացի եւ թէ՛ փոխաբերական իմաստով՝ ներկայացնելով պատմողին հայրենիքը եւ ծառայելով որպէս մշակութային յիշողութեան աղբիւր։ Սարոյեանի գործին ընդմէջէն, մենք հնարաւորութիւն ունեցանք քննելու, թէ ինչպէ՛ս կարելի է ընկալել արտաքսումի ու արմատներէդ հեռու ըլլալու ցաւը։ Այս թատերական ներկայացումէն ծնած վաւերագրական ֆիլմը կը շարունակէ անկեղծօրէն ուսումնասիրել արմատներու, տան եւ պատկանելիութեան մտքերը։ 

Վաւերագրական ֆիլմը դիտելէս քանի մը օր ետք Երեւան այցելեցի։ Հոն անգամ մը եւս դէմ յանդիման գտնուեցայ Երուանդ Քոչարի «Մելամաղձութիւն» հիանալի քանդակին հետ, որ կը ցուցադրուի «Նորարար փորձառական արուեստի կեդրոն»-ի (ՆՓԱԿ-ի) մուտքին։ Թանգարանին ցուցասրահին մէջ զետեղուած է կոթողին տարբեր հանգրուանները բացատրող կարճ ֆիլմ մը ու արխիւային փաստաթուղթեր։ Արուեստագէտին կողմէն 1957 թուականին ստեղծագործուած եւ աւելի ուշ՝ 2003 թուականին, աւելի մեծ չափով պրոնզագործուած այս արձանը յաճախ կը մեկնաբանուի իբրեւ մարդկային տառապանքի եւ գոյացական յուսահատութեան խոր յայտնաբերում։ Քանդակը կը ներկայացնէ մասնատուած կերպար մը այր ու կնոջ, որոնք իրարու փաթթուած են ոլորտաձեւ՝ թոյն ու ճնշուածութիւն խորհրդանշելով, սրտին բաժինը դատարկ ըլլալով։ Այս դատարկութեան կեդրոնը լեցուած է բարձրայարկ բնակարային շէնքերով։ Այս հզօր պատկերը, որ կ՚արտացոլայ ինքնութիւն, կորուստ եւ ժամանակակից կեանքէ խզում, մեր ուշադրութիւնը կը հրաւիրէ Քոչարի յառաջատար տեսլականին վրայ։ Այս քանդակին մէջ ներքինին եւ արտաքինին միջեւ գոյութիւն ունեցող սահմանները աղօտ են։ Խոշոր մատներով ձեռքը դէպի դուրս կը բացուի՝ այսուհանդերձ սեղմ շարժումներով՝ մկանի ու ոսկորի չգոյութեան պատճառով, ինչ որ սահմանափակումի եւ դիւրաբեկութեան զգացում կը յառաջացնէ։

Ըստ Ուալթըր Բենիամինի, մելամաղձութիւնը յաճախ առնչուած է կիսատութեան կամ աւերակներու հետ,- սա պատմական կորուստի փորձութենէն լիովին ապաքինելու անկարելիութիւնը արտայայտող ծանր վիճակ մըն է։ Քոչարի քանդակը նաեւ ցոյց կու տայ մարդու անաւարտ կերպը՝ մասնատուած կերպարին վիզերուն շուրջի պարոյրէն ստանալով արգելումի զգացութիւն մը։ Դատարկութիւնը, ուր սիրտը պէտք է ըլլայ եւ որ լեցուած է շէնքերով, մեզ կը յիշեցնէ, թէ ինչպէ՛ս անձնական եւ հասարակական հոգեխոցները, որոնք կը ծնին կորուստներու մէջէն, ա՛լ աւելի կ՚օտարացնեն մեզ մեր մարմինէն՝ մինչ մենք կը փորձենք լեցնել դատարկութիւնը։ Մինչ «Յանկարծ» թատերախումբը Սարոյեանի գործին միջոցով տան փնտռտուքը վաւերագրական ֆիլմ կը վերածուի, Քոչարի քանդակին դատարկութիւնն ու անձեւութիւնը կը համընկնին «Յանկարծ»-ի պատրաստած վաւերագրական ֆիլմին մէջ տեսնուած տան մասնատուած եւ անկայուն ներկայացման հետ։ Այս ցոյց կու տայ, որ տունը չի կրնար մէկ սահմանումով կամ ամբողջական կերպով եզերիլ։ Մինչ Քոչարի ստեղծագործութիւններուն նման գործերու գեղարուեստական ուժը մեր ձգտած տան պատկերէն մեզ օտարացնող անձեւութեան հետ յարաբերութեան մը մէջ կը դնէ, ան նաեւ մեզ կը հրաւիրէ մտորելու: Լսելով «Յանկարծ»-ի տան խորին փնտռտուքը, որ Սարոյեանի բառերով եւ պատկերներով ձեւաւորուած է երկու տարուան ընթացքին, մեզի կը յիշեցնէ, որ մինակ չենք այս փնտռտուքին մէջ։ 

Թարգմանութիւն՝ Արազ Գոճայեանի

(Սոյն յօդուածը լոյս տեսած է 5 Դեկտեմբեր 2024-ին, Պոլսոյ «Ակօս»-ի մէջ, Բարռեսիա Գոլէքթիվի երկշաբաթեայ «Բարռեսիաբար» սիւնակին մէջ)։

——-

Parrhesia Collective-ը կանանց միջազգային խումբ մըն է, որ բաղկացած է արուեստագէտներէ, ակադեմիկոսներէ եւ աքթիվիստներէ, որոնք կ՚աշխատին լուսանկարչութեան, պարի, շարժանկարի, ընկերաբանութեան, գրականութեան և պատմութեան ոլորտներու մէջ, եւ իր գործունէութիւնը կ՚իրականցնէ ընկերային ցանցերու միջոցով։

Բարռեսիա Գոլէքթիվ կը վայելէ Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան հովանաւորութիւնը:

Մեր տան ամենէն փոքրն էի։ Մայրս, հակառակ իր բազմազբաղ առօրեային, պատեհ առիթ մը կը ստեղծէր՝ հաճելի պատմութեամբ մը զբաղցնելու զիս։ Քոյրերս եւ եղբայրս ինձմէ մեծ էին եւ իրենց յատուկ զբաղումները ունէին։ Այդ պատմուածքներէն մէկ քանին բազմիցս լսած էի, սակայն չէի վարաներ մեծ խանդավառութեամբ եւ յափշտակութեամբ վերստին ունկնդրելու։ Պատմուածքին «ելեւէջներուն» հետ, մօրս ձայնի ելեւէջներն ալ կը փոխուէին եւ պատմութիւնը նոր կեանք ու շունչ ստանալով ՝ նոյն զօրութեամբ կը կլանէր զիս։

Ընդհանրապէս յուզմունքն ու ուրախութիւնը միահիւսուած կ՛ըլլային այդ պատմութիւններուն մէջ, որոնք պահ մը հոգիս կ՛ալեկոծէին իրենց սրտաշարժ անցուդարձերով, ապա կը բարւոքէին, երբ ուրախ աւարտը վրայ հասնէր։ Դաստիարակիչ էին, այո՛, բայց նաեւ առինքնող՝ դրոշմուած էութեանս մէջ։ Մանկութեան յուշերը անպայման անջնջելի հետք կը ձգեն մեր միտքերուն մէջ ու կը պարուրեն մեր անհատականութիւնը մինչ հասակ կ’առնենք կեանքի յորձանուտին մէջ:

«Կարի Մեքենային»  պատմութիւնը, մօրս պատմութիւններուն «գլուխ գործոցն» էր անվարան։

«Այրի ու չքաւոր կին մը եւ իր դպրոցական զաւակը կ՝ապրէին խեղճուկ տնակի մը մէջ։ Կինը դերձակութեամբ կը զբաղէր՝ ի՛ր եւ տղո՛ւն օրապահիկը հայթայթելու։ Շատ սահմանափակ էր անոնց եկամուտը. խեղճ կինը կարի մեքենայ մ’իսկ չունէր: Մատները ծակծկած էին եւ կարմրած ասեղի անդադրում գործածութենէն։ Ամէն առտու, ան փոքր գումար մը կու տար տղուն, որպէս դէպի դպրոց հանրակառքի ծախս։ Տղան, գաղտնի իր մօրմէն, այդ գումարները կը խնայէր եւ քալելով կ’երթար դպրոց։ Կաղանդի նախօրեակին, մայրը շուկայ կը մեկնի՝ կարի աշխատանքէն խնայած դրամով չիր ու չամիչ գնելու եւ տղան ուրախացնելու։ Երբ տուն կը վերադառնայ, հսկայ նուէրի տուփ մը կը նշմարէ տան մէջ։ Անակնկալի եկած՝ հարց կու տայ տղուն, թէ ի՞նչ է այդ։ Տղան մօրը կ՝առաջարկէ բանալ տուփը: Ի՞նչ տեսնէ. զարմանք, յուզմունք եւ ուրախութիւնը կը միախառնուին իրարու։ Մայրը կը փաթթուի տղուն վիզը եւ յորդառատ արցունքներ կը հոսին այտերն ի վար․․․»

Կարի մեքենայ մըն էր նուէրը։

Իմ արցունքներս ալ կը սկսէին հոսիլ․․․

Երբ պատմութիւնը իր յուզումնախառն եւ նոյն ատեն իր ուրախ գագաթնակէտին հասնէր, մեծ գոհունակութիւն կը զգայի եւ կարծես պահ մը մէջս ցանկութիւն կ՝արթննար պատմութեան օրինակելի տղուն տիպարը մարմնաւորելու։

Տղան, օրեր ու ամիսներ, անտեսելով անձրեւ, ցեխ ու փոթորիկ, քալելով գացած էր դպրոց․․․խնայած մօրը տուած ամենօրեայ փոքրիկ լուման․․․ուրախացնելու զայն կարի մեքենայով մը եւ գէթ հեշտացնելու անոր գործի դժուար պայմանները։

Իր զոհարբերութեան ոգիով ու երախտագէտ արարքով, տղան յաջողած էր իրենց «ցուրտ ու խեղճուկ» տնակը ջերմացնել կաղանդի շունչով եւ մթնոլորտով։

Չմոռնա՛նք. ոչ ոք խորհուրդ տուաւ տղուն՝ դիմելու նման ազնիւ արարքի։ Պարզապէս իր մօր անձնազոհութիւնն ու թշուառ վիճակը մղած էր զինք այդ քայլին։

Փոխուած են օրերը: Մեր փոքրիկները այսօր չեն սնանիր երախտագիտութեան եւ կարեկցանքի զգացումներով: Ինչ որ կը ցանկան՝ հեշտ է ու հասանելի։ Անոնք յղփացած են զանազան խաղալիքներով, էլեկտրոնային խաղերով եւ բջիջային հեռաձայններով։ Բնականօրէն, պայման չէ թշուառ վիճակ մը ունենալ ուրիշին մասին մտածելու համար։ Կարեկցանքը ազնիւ անհատակնութեան ցուցանիշ է: Պէտք է նոր սերունդը նաեւ գիտնայ արժեւորել ու գնահատել իր ունեցածը եւ ըստայնմ ըլլալ երախտապարտ: Երախտագիտութեան զգացումը մարդկային մեծագոյն առաքինութիւններէն մէկն է եւ խթան կարեկացանքի: Մենք կրնանք մեր զաւակներուն ներաշխարհը գեղեցկացնել դաստիարակիչ պատմութիւններով ու անոնց հոգին հարստացնել «կարի մեքենայ նուիրող» հերոսներով:

Հաւանաբար շատեր մտածեն, թէ արուեստական բանականութեան այս օրերուն, դժուար է փոքրիկներուն հետաքրքրութիւնը թեքել դէպի դաստիարակչական պատմուածքներ՝ ենթադրելով, թէ անոնք համբերութիւն չունին ունկնդրելու։ Բայց իսկապէս կարեւոր է պատմուածքներու ճամբով «միջամտութիւններ» կատարել եւ փոքրիկները դուրս բերել համացանցային համակարգէն ու զանոնք վերացական աշխարհէն փոխադրել դէպի իրական ու մարդկային աշխարհ։

Հարցում մը. փոքրիկներ՞ը համբերութիւն չունին ունկնդրելու, թէ՞

ծնողները «սիրտ» չունին:

Այսօր քանի՞ մայր պատրաստակամութիւնը ունի պատմուածքի մը ճամբով իր զաւակին նորութիւն մը կամ դաստիարակիչ արարք մը սորվեցնելու․․․ շատ հազուագիւտ։ «Բազմազբաղ» պատրուակին տակ, բջիջային մը կու տան փոքրիկին՝ առանց անդրադառնալու անոր պատճառած ահաւոր վնասներուն: Փոքրիկը երկար ժամեր «կը վերանայ»՝ օրինակելի հերոսներով հարստանալու փոխարէն` game-երու մէջ թաղուելով։ Հայ մայրը իտէալներու եւ հաստատուն սկզբունքներու խորհրդանիշը չ՞է միթէ։

Արդեօք ի՞նչ պատկերով եւ ներքին բարոյական ի՞նչ հարստութիւններով օժուած սերունդ մը մէջտեղ պիտի գայ ապագային․․․

Լիզա Բանճարճեան Թելվիզեան

4 Դեկտեմբեր 2024

Ըստ էութեան Թումանեանի «Ձախորդ Փանոսը» եւ «Անխելք Մարդը» հեքիաթները նոյն մարդուն մասին են, թէեւ երկու տարբեր գործեր են` երկու տարբեր պատումներով: Զանոնք միացնող երեւոյթը գլխաւոր հերոսին յիմարութեան աստիճանի հասնող միամտութիւնն ու կոյր ինքնավստահութիւնն է: Հաւանաբար արդէն պարզ է, թէ ինչ կը պատահի յիմարութեան աստիճանի միամտութեան ու կոյր ինքնավստահութեան պարագային:

«Ձախորդ Փանոսը» հեքիաթը ոչ թէ պարզապէս ձախողած անձի մը մասին է, որ շարունակաբար անհեթեթ իրավիճակներու մէջ կը յայտնուի, այլ հերոսը իր իսկ յիմարութեան հետեւանքով դանդաղ, բայց կայուն քայլերով ինքզինք կը մօտեցնէ ողբերգութեան: Փանոսը ոչ միայն տգէտ է, այլեւ` ինքնավստահ: Փանոսին, նոյնիսկ ամենէն անմեղ արարքները կրնան իրեն համար անկանխատեսելի վտանգ պարունակել: Եթէ նոյնիսկ ուրիշին որեւէ վնաս չպատճառէ, ապա ինքնիրեն անպայման կը վնասէ:

Հեքիաթին մէջ, երբ Փանոս կ’որոշէ բան մը նորոգել, ապա նորոգելիքը կ’իյնայ եւ ջարդուփշուր կ’ըլլայ, ուստի կ’երթայ անտառ ծառ կտրելու ու իր «հանճարեղ որոշումին» հետեւանքով, ան ծառը կը կտրէ այնպէս մը, որ անմիջապէս կ’իյնայ սայլին վրայ, ու հետեւաբար կը կորսնցնէ իր սայլն ու եզները: Յետոյ կ’որոշէ կացինով բադ սպանել, որ բնականաբար չի յաջողիր: Արդէն ամէն ինչ կորսնցուցած, Փանոս ջուր կը մտնէ կացինը փնտռելու: Կացինը չի գտներ, եւ անոր փոխարէն գետի ափին դրած իր հագուստը կը տանին: Իսկ երբ Փանոս արդէն մերկ ու քաղցած գիւղ կը մտնէ, կ’ուզէ հագուստ մը գտնել, չար դիպուածով մը, շպրտուած հաւի ոսկորը անոր աչքը կը հանէ: Շուները կը գզեն զինք ու արիւնլուայ, ամէն ինչ կորսնցուցած, Փանոս փախչելով կ’անհետանայ խաւարին մէջ: Ասիկա հերոսին բացարձակ ձախողութիւնն է ամէն ինչի մէջ: Բայց մինչեւ զինք վերլուծելը՝ քննենք նաեւ անոր «երկուորեակ հերոս «Անխելք մարդը»:

Անխելք մարդը անանուն կերպար մըն է, ան անուն չունի: Հեքիաթին մէջ, ան խեղճ ու աղքատ, կ’երթայ Աստուծոյ մօտ գանգատի: Ճամբան, անոր դիմաց կ’ելլեն չորցած ծառը, հարուստ գեղեցկուհին եւ անօթի գայլը: Տեղեկանալով, որ աղքատը կ’երթայ Աստուծոյ մօտ գանգատի, այս երեքը իրենց «տարտը» կը պատմեն անոր ու կը խնդրեն, որ աղքատը զանոնք եւս պատմէ Տիրոջը: Աստուած մտիկ կ’ընէ աղքատին եւ կ’ըսէ, որ չորցած ծառին տակ ոսկի կայ, եթէ այդ ոսկին հանեն, ծառը` կը կանաչնայ, հարուստ աղջիկը կը բախտաւորուի երբ ամուսնանայ, իսկ յաւէրժ անօթի գայլը կը կշտանայ, եթէ ուտէ անխելք մարդը: Այդ բոլորը լսելէ ետք, աղքատը հարց կու տայ, թէ ի՞րեն ինչ բախտ կը նախատեսէ: Տէր Աստուած անոր կ’ըսէ, որ աղքատին բախտը կը սպասէ իրեն, թող երթայ, գտնէ ու վայելէ: Աղքատը, փոխանակ հասկնալու, որ Աստուած նախորդ երեք պատասխաններով նաեւ իր բախտը կը բանար, ճամբայ կ’ելլէ «բախտը գտնելու»: Չորցած ծառը կը խնդրէ իրմէ քանդել իր արմատները եւ տակը գտնել ոսկին, ինչ որ երկուքին ալ օգուտ կը բերէ․ աղքատը կը հարստանայ, իսկ ինքը՝ կը կանաչնայ: Աղքատը կը մերժէ ըսելով, որ կ’երթայ իր բախտը գտնելու: Հարուստ գեղեցկուհին, երբ կը լսէ, որ իր երջանկութիւնը կեանքի ընկեր գտնելու մէջ կը գտնուի, աղքատին կ’առաջարկէ ամուսնանալ իր հետ ու միասին վայելել կեանքն ու ծով հարստութիւնը: Աղքատը զինք ալ կը մերժէ՝ ըսելով, որ իր բախտը իրեն կը սպասէ ու նորէն ճամբայ կ’ելլէ: Ի վերջոյ կը հանդիպի գայլին ու կը պատմէ ամէն ինչ: Գայլը, հասկնալով, որ Աստուծոյ ըսած անխելքը նոյնիքն այդ աղքատն է, կ’ուտէ զայն: Սարսափելի աւարտ մը եւս:

Նախքան Ձախորդ Փանոսին ու Անխելք Մարդուն յիմարութիւններուն վրայ ծիծաղիլը, հարկաւոր է հասկնալ, որ անոնք օդէն հիւսուած կերպարներ չեն: Անոնք ժողովուրդին հաւաքական ինքնութիւններէն են, ուր կը նկարագրուի անոնց միամտութիւնը, իրականութենէն կտրուած ըլլալը, հաւաքական կուրութիւնը, մեծամտութիւնն ու անտեղի ինքնավստահութիւնը: Ձախորդ Փանոսն ու Անխելք Մարդը վտանգաւոր կերպարներ են: Վտանգաւոր են առաջին հերթին իրենք իրենց համար: Անոնք ոչ մէկ օգուտ կը բերեն ո՛չ իրենց, ո՛չ ալ ուրիշներուն, բայց փոխարէնը կրնան կործանել թէ՛ իրենք զիրենք, թէ՛ ուրիշները: Փանոսը իր յիմարութեան հետեւանքով պատճառ կը դառնայ իր ամբողջ ունեցուածքին կորուստին ու կիսամեռ կ’անհետանայ: Անխելք Մարդը, որ հնարաւորութիւն ունէր երջանկացնելու աղջկիկը, խնամելու չորցած ծառը ու ինքն ալ վերջապէս հարստանալու ու երջանկանալու, գայլին բաժին կը դառնայ: Անխելք Մարդուն պատճառով, աղջիկը կը մնայ դժբախտ, ծառը` չորցած, եւ միայն գայլը կը կշտանայ:

Պատմութեան մէջ քանի՞ անգամ մենք որպէս ժողովուրդ ձախողած ենք՝ յոյս դնելով երեւակայական «բախտի մը վրայ», երբ պէտք էր ըլլալ շրջահայեաց ու իրականութեամբ ապրելով՝ յստակ ու իրապաշտ քայլեր առնել: Քանի՞ անգամ ձեռքէ փախցուցած ենք մեր առջեւ պարզուած հնարաւորութիւն մը, քանի՞ անգամ մենք կորսնցուցած ենք մեր ունեցածը, որովհետեւ միշտ եղած ենք ոչ-հաշուենկատ, անիրական, ցնորքներով ապրող ու ցնորքներու հաւատացող: Ձախորդ Փանոսը կ’ուզէր ծառը այնպէս մը կտրել, որ մէկ անգամէն իյնայ սայլին վրայ, առանց հասկնալու, թէ ինկող ծառը վտանգաւոր է ու կը ճզմէ իր տակը յայտնուող որեւէ բան:

Երբ կը քննենք հայ ժողովուրդի քաղաքական անցեալը եւ կը փորձենք հասկնալ, թէ ի՞նչ տեղի կ’ունենար տարբեր դարաշրջաններու, դժկամօրէն կ’ընդունինք, որ, բացի ճակատագրական պատուհասներէ, դժբախտութիւններուն մեծ մասը հետեւանք է սեփական սխալներու, ընդ որում սարսափելի սխալներու: Օրինակ, հայոց թագաւորութեան գերեզմանաքարը 428-ին դրին նոյնիքն հայերը, երբ հրաժարեցան պետականութենէ ու կամովին ընդունեցին պարսկական գերիշխանութիւնը: Նոյնը նաեւ Բագրատունիներու օրով, երբ իշխանական ամէն տուն թագաւորի տիտղոս կ’ուզէր ունենալ ու Հայաստանի մէջ շուրջ տասը «թագաւորութիւններ» կային: Անոնք բոլորն ալ կարգով կոտրուեցան, որովհետեւ երբեք միասնաբար չպայքարեցան: Կիլիկիոյ դժբախտութիւններուն մէկ մասը սեփական անհեռատեսութիւնն էր: Ռուս-թուրք-պարսկական պատերազմներու ժամանակ հայերը կռուեցան բոլոր երեքին դէմ ու երեքը իրենց դէմ ու անոնցմէ ոչինչ շահեցան, միայն գայլերը կշտացան: Նոյնն էր Անդրկովկասեան Դաշնակցային Հանրապետութեան ժամանակ, նոյնն էր Առաջին եւ նոյնն է մեր երրորդ հանրապետութիւններու պարագային: Մենք անվերջ սխալներ կը գործենք, հաստատ ու պինդ քայլերով: Մեր սխալները դաս չեն դառնար մեր յաջորդներուն համար: Մենք հիմա կը քննենք 100 տարի առաջ տեղի ունեցած աղէտը, երբ կործանեցաւ Առաջին Հանրապետութիւնը եւ կը զարմանանք, թէ ինչպէ՞ս չէին նկատած այս կամ այն երեւոյթը:

Իսկ հիմա կը նկատե՞նք: Ի՞նչ փոխուած է ընդհանրապէս: Ի՞նչ որակական փոփոխութիւններ ունինք մեր մէջ: Արդեօ՞ք կը հասկնանք, որ Ձախորդ Փանոսն ու Անխելք Մարդը նոյնիքն մենք ենք: Որովհետեւ այնպէս կտրուած ենք իրականութենէն, որ միշտ կը սխալինք մեր հաշիւներուն մէջ: Կտրուած ծառը կը ձգենք սայլին վրայ ու կը ջարդենք, եզները կը սպանենք, չենք հասկնար, որ հեռուէն կացին շպրտելով բադ սպանելը կարելի չէ, չենք կրնար երթալ ու մարդավարի հագուստ գտնել, այնպէս կ’ընենք, որ հագուստի փոխարէն մեր աչքը կը հանեն ու շուները կը գզեն մեզ: Իսկ երբ ճակատագիրը իրական հնարաւորութիւններ կու տայ մեզի, մենք ծառի տակին ոսկին չենք հաներ, մենք հարստութիւնն ու ապահովութիւնը չենք նկատեր, մենք կը շարունակենք երազել, անրջել ու գայլին բաժին դառնալ: Ու պէտք չէ ըսել, որ անձամբ մենք ծառին տակ թաքնուած ոսկին կը հանէինք, կամ ալ ո՞վ չուզէր հարուստ գեղեցկուհիի մը հետ ամուսնանալ: Այդ մէկը արդէն անհեթեթ է: Հեքիաթին իմաստը այս պարագային նոյնիքն այդ անհեթեթին միջոցով խրատ տալն է, պարտադիր չէ, որ ծառերուն տակը ոսկի ըլլայ, իսկ հարուստ գեղեցկուհիները փողոցը փեսացու չեն փնտռեր:

Բայց անոր փոխարէն, մեր իրականութիւնը ընդունելու տեղ, մենք կը շարունակենք երազներ փայփայել մեզի որպէս ողորմութիւն շպրտուած տարբեր փաստաթուղթերու շլացուցիչ փայլքերուն տակ: Մենք կը սպասենք, որ թուրքերը իրենք իրենց կամքով Արեւմտեան Հայաստանը մեզի մատուցեն, բայց մենք ինքնին կը կորսնցնենք Արցախը: Մենք չենք կարողանար նոյնիսկ եղածը պահպանել, ալ ուր մնաց նոր յաջողութիւններ նուաճենք: Որովհետեւ Ձախորդ Փանոսն ու Անխելք Մարդը մենք ենք: Որովհետեւ երբ մեր շուրջը իրականութիւնը աւելի է սաստկանայ ու կը բորբոքի, երբ միւս բոլորը կ’ընեն հնարաւորն ու անհնարը սեփական շահու համար, մենք կը փակենք մեր աչքերը, կը ծալենք ձեռքներնիս ու նստած կը սպասենք, կը սպասենք, կը սպասենք․․․․

Յաջորդին, երբ որեւէ մէկը ուզէ ծիծաղիլ Անխելք Մարդուն ու Ձախորդ Փանոսին վրայ, թող նաեւ հայելիին նայի: Հոն ան կը տեսնէ թէ՛ մէկը, թէ՛ միւսը:

Իսկ եթէ «կաթիլ մը մեղրը» մեզի համար վաղուց կենսակերպ դարձած է, երբ պատրաստ ենք ազգովին զիրար յօշոտել չնչին բաներու համար ու նորէն երազելը շարունակել:

Բայց այսպէս մինչեւ ե՞րբ: Դեռ որքա՞ն կը բաւէ հաւաքական մեր անմահութիւնը՝ դիմանալու մեր սխալներուն ու անմտութեան:

Չէ՞ որ աշխարհի մէջ ամէն բան իր վերջը ունի: Այդ եւս պէտք է յիշել: Իսկ այդ վերջը ամենեւին ալ զուարճալի չէ:

Վերջերս, Շարժայի եւ Տուպայի մէջ տեղի ունեցան երկու բացառիկ իրադարձութիւններ. Շարժայի մէջ «Շարժայի 43-րդ գիրքի միջազգային ցուցահանդէս-տօնավաճառ»ը (6-17 նոյեմբեր 2024)՝ ‘It Starts with a Book’ խորագրով: Ցուցահանդէսին բացման արարարողութիւնը կատարեց Շարժայի կառավարիչ Շէյխ դոկտոր Սուլթան պին Մուհամմատ Ալ Քասիմին: Իր բացման խօսքին մէջ, Շարժայի կառավարիչը լուսարձակի տակ առաւ  «արաբերէնի, գրականութեան, գիտութիւններու եւ պատմութեան զարգացման ուղղութեամբ կատարուած ջանքերը՝ ընդգծելով պատմական ժողովածուի առանցքային դերը այս գործին մէջ եւ հաստատեց գիտելիքի յառաջդիմութեան, մշակութային իրազեկութեան տարածման  եւ արաբերէնը ամբողջ աշխարհին մէջ զօրացնելու եւ ամրապնդելու յանձնարարութիւնը»:  

Գիրքի 43-րդ ցուցահանդէսը հիւրընկալեց 2522 հրատարակիչ, 108 երկիրներէ մասնակցող ցուցադրողներ, 63 երկիրներէ ժամանած 250 հիւրեր, որոնք բաժին ունեցան աւելի քան 1357 տարբեր միջոցառումներէ բաղկացած օրակարգին մէջ, ներառեալ՝ 500 մշակութային նիստեր, սեմինարներ եւ  քննարկումներ, ուր հեղինակները անդրադարձան հիմնականօրէն մշակութային եւ գրական հարցերու, նաեւ ուսումնասիրեցին արաբական եւ համաշխարհային գրականութեան վերջին ուղղութիւնները:

Իսկ Տուպայի մէջ տեղի ունեցաւ Տուպայի Մուհամատ պըն Ռաշիտի անուան գրադարանի միջազգային առաջին խորհրդաժողովը» (The first Dubai International Library Conference)՝ 15-17 նոյեմբեր 2024-ին, «Մեր գրադարանները. անցեալ, ներկայ եւ ապագայ» (Our Libraries: Past, Present, Future) խորագրով: Խորհրդաժողովին մասնակցեցան գրադարանագէտներ եւ փորձագէտներ, շուրջ 70 բանախօս աւելի քան 27 երկիրներէ: Բացման ելոյթին, Մուհամատ պըն Ռաշիտ ալ Մաքթում գրադարանի հիմնարկին նախագահ Մուհամատ Ահմատ ալ Մըր ընդգծեց. – «Մենք խորապէս կը հաւատանք, որ գրադարանները կը գործեն որպէս կամուրջներ մշակոյթներու միջեւ: Աւելին, գրադարանները կը ծառայեն որպէս մշակութային ժառանգութեան պահապաններ, նորարարութեան եւ ստեղծագործութեան տարրալուծարաններ եւ կրթական ու մտաւոր յառաջդիմութեան խթանիչներ»։ Անձնապէս առիթը ունեցայ ներկայ գտնուելու խորհրդաժողովի եռօեայ նիստերուն, ներառեալ՝ բացումին:

Երեւանի Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանի տնօրէն Ռուզան Տոնոյեան, Էմիրութիւններ կատարած աշխատանքային այցելութեան ծիրէն ներս ներկայ գտնուած էր վերոյիշեալ իրադարձութիւններուն:

Տոնոյեան կը յայտնէ.- «Այս տարի եւս մասնակցեցայ Շարժայի գիրքի միջազգային տօնավաճառին՝ ներկայացնելով Հայաստանի մանկապատանեկան գրականութեան առկայ գործընթացներն ու գրական ծրագիրները։ Այցելութեան ընթացքին բազմաթիւ հանդիպումներ ունեցանք պաշտօնակից կազմակերպութիւններու ղեկավարներուն հետ: Քննարկեցինք երկկողմանի համագործակցութեան շարք մը ծրագրեր, իրականացուցինք պայմանաւորուածութիւններ եւ նախագծեցինք գործակցութեանն առնչուած հնարաւոր ուղիներ: Տօնավաճառի ծիրէն ներս հանդիպեցանք մանկապատանեկան գիրքի միջազգային կոմիտէի արաբական մասնաճիւղի նախագահ, Շարժայի հանրային «Իմաստութեան տուն» (House of Wisdom) գրադարանի տնօրէն Մարուա Ալ Աքրուպի հետ: Հանգամանօրէն ծանօթացանք կառոյցի տարածքային հնարաւորութիւններուն եւ մասնագիտական գործունէութեան: Հանդիպումին ընթացքին անդրադարձանք նաեւ մանկապատանեկան գրականութեան կապուած շարք մը հարցերու, քննարկեցինք գործակցութեան կարելի տարբերակներ, մշակել ծրագիրներ»։

«Պայմանաւորուածութիւններ ձեռքբերինք նաեւ «IBBY UAE»-ի հետ իրականացուող գրական, մշակութային միացեալ ծրագիրներ: Մասնաւորապէս, շեշտը դրինք մեր գրադարանի հեղինակային «Հեքիաթի դեսպաններ» ծրագրին վրայ, որ մեծապէս գնահատուեցաւ մեր պաշտօնակիցին կողմէ: Համագործակցութեան շարք մը նախնական այլ պայմանաւորածութիւններ եւս կան՝ գրադարանային մարզի աշխատակիցներու փորձի փոխանակման, վարպետութեան դասերու եւ վերապատրաստութեան դասընթացքներու առնչուած։ «IBBY UAE»-ի տաղաւարին մէջ ցուցադրուեցաւ Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանի գործունէութիւնը պատմող ֆիլմ մը, ուր հանգամանօրէն ներկայացուած էր նաեւ գրադարանին մէջ գործող «Արաբական անկիւն»ի գործունէութիւնը»:

Այս բոլորին կողքին, Տոնոյեան կ’այցելէ նաեւ Շարժայի «Kalimat Foundation»ը, որուն հետ արդէն կը գործակցի 2018-էն ի վեր: Գրադարանի աշխատակից Մարալ Տիքպիկեանի հետ, ան այցելած էր նաեւ Շարժայի Օհաննէսեան միօրեայ վարժարանը: «Էմիրութիւններ այցելութեան ծիրէն ներս միշտ կարեւոր է նաեւ այցելել տեղւոյն հայկական կրթական եւ մշակութային օճախները: Շարժայի Օհաննէսեան վարժարան այցելութիւնը մենք պարտադիր կը նկատենք: Վարժարանին մէջ կը սորվին շուրջ 270 հայ երեխայ: Հոս մեր պատուիրակությիւնը հանդիպում մը ունեցաւ Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու եւ Քաթարի հայոց թեմի առաջնորդ Տեր Մեսրոպ արք. Սարգիսեանի, դպրոցի սաներուն եւ ուսուցչական կազմին հետ»,-կը յայտնէ Տոնոյեան:

Ռուզան Տոնոյեան, խորհրդաժողովի աւարտին, հանդիպում ունեցած է Տուպայի Մուհամատ պըն Ռաշիտ անուան գրադարանի բաժանմունքներու բաժնի վարիչ-տեսուչ Ալի Ժումա ալ Թամիմի հետ, ուր ներկայ էր նաեւ գրադարանի սպասարկման բաժնի տնօրէն Խատիժա Մուհսէնը: Հանդիպումին վարիչ-տեսուչին հետ կը քննարկեն գործակցութեան միացեալ ծրագրեր ու նախաձեռնութիւններ, որոնք կը նպաստեն Հայաստանի եւ Էմիրութիւններու գրադարաններու կրթական եւ մշակութային կապերու ամրապնդումին եւ արդիւնաւէտ համագործակցութեան խորացումին: «Այս գծով կարեւոր նկատուած են գրադարաններու միջեւ փորձառութեան փոխանակման ծրագիրներու մշակումը եւ վարպետութեան դասերու կազմակերպումը։ Այս բոլորը իրականութիւն կը դառնան 2025-ին։ Շարժայի հանրային «Իմաստութեան տուն» (House of Wisdom) գրադարանի հետ եւս ունինք նմանօրինակ պայմանաւորուածութիւն»։ կը յայտնէ Տոնոյեան:

2019-ին, Հայաստանի մէջ Էմիրութիւններու դեսպանատան աջակցութեամբ, Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանը առանձին տաղաւարով մասնակցութիւնը բերած էր  Շարժայի միջազգային 38-րդ գիրքի ամենամեայ ցուցահանդէս  տօնավաճառին (հոկտեմբեր 30 – նոյեմբերի 9):

Գրադարանին առաջնորդութեամբ, Հայաստանի պատուիրակութեան մաս կը կազմէին «Էտիթ Փրինթ» հրատարակչութիւնը, «GSM» սթուտիոն եւ «IBBY Հայաստան» մշակութային NGO-ն: Ցուցահանդէսի ծիրէն ներս, Ազգային մանկական գրադարանի տնօրէն, «IBBY Հայաստան» NGO-ի նախագահ Ռուզան Տոնոյեան հանդիպում մը ունեցած էր Էմիրութիւններու մանկապատանեկան լաւագոյն հրատարակչութեան՝ «Քալիմաթ կրուփ»ի տնօրէն Ամնա Ճումայի հետ: Հանդիպումին ընթացքին քննարկուած են հայ եւ արաբ մանկագիրներու գործերը երկու լեզուներով թարգմանելու հեռանկարային համագործակցութեան հնարաւորութիւնները: Կողմերը պայմանաւորուած են ստեղծելու հայերէն – արաբերէն երկլեզու գիրքեր, ինչպէս նաեւ՝ իրականացնելու հայ եւ արաբ հրատարակիչներու փորձառութեանց փոխանակման ծրագիրներ:

«Շահեկան է նման միջազգային տօնավաճառներուն Հայաստանի մասնակցութիւնը, որովհետեւ հնարաւորութիւն կը ստեղծէ հայ մշակոյթը ներկայացնելու օտարազգի գիրք ոլորտի ներկայացուցիչներուն՝ ստեղծելով մշակութային երկխօսութեան եւ հեռանկարային համագործակցութեան նախադրեալներ», – կ՛ընդգծէ Տոնոյեան:

Տնօրէն Ռուզան Տոնոյեանի նշումով, մանկական գրադարանի գործունէութեան մէջ չափազանց կարեւոր է միջազգային համագործակցութիւնը, եւ որպէս միջմշակութային երկխօսութեան վառ օրինակ, գրադարանին մէջ ստեղծուած են եւ տարիներ շարունակ կը գործեն «Գերմանական անկիւն» , «Չինական անկիւնը», «Իրանական անկիւնը» եւ «Արաբական անկիւնը», որուն պաշտօնական բացումը կատարուած է 11 հոկտեմբեր 2019-ին, «Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարան»-ին մէջ, Ազգային մանկական գրադարանի նախաձեռնութեամբ եւ IBBY Էմիրութիւններու ու արաբական Քալիմաթ հիմնարկութեան օժանդակութեամբ եւ Հայաստանի մէջ  Էմիրութիւններու դեսպանատան մասնակցութեամբ:  Արաբական բաժնի գրադարանավարն է  բնիկ հալէպահայ Մարալ Տիքպիքեան:

Բացման օրը, Հայաստանի մէջ Էմիրութիւններու դեսպան Մուհամմատ Իսա Ալ Զաապը յայտնած է, որ ծրագիրը իրականացուած է հանդուրժողականութեան տարուայ ծիրէն ներս.- «…Մենք հոս կը գտնուինք աւելի եւս զարգացնելու եւ խորացնելու համագործակցութիւնը մշակոյթի եւ կրթութեան ոլորտին մէջ», նշած է դեսպանը:

«Արաբական Անկիւնը» կը հանդիսանայ արաբական աշխարհի հարուստ պատմութիւնը, մշակոյթը, գրականութիւնը, արուեստը եւ աւանդոյթները ծանօթացնելու եւ երկու մշակոյթներուն միջեւ արդիւնաւէտ համագործակցու հարթակ մը».- ընդգծած է տնօրէն Տոնոյեան: Նոյն օրը գրադարանի թատերական խմբակը արաբերէնով կը ներկայացնէ Նուրա Ապպաս Ալ Խուրի «Ոսկիէ արմաւներ» հեքիաթը:

Մինչ այդ, Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանի 85-ամեակին նուիրուած միջոցառումներու ծիրէն ներս, 19 հոկտեմբեր 2018-ին, տեղի ունեցած էր գրադարանին «Արաբական անկիւն»-ի ոչ պաշտօնական բացումը, զոր կարելի եղած էր իրագործել շնորհիւ «IBBY Հայաստանի» գործընկեր «IBBY Էմիրութիւններու» գրադարանին նուիրած 1500 արաբերէն գիրքերով:

Բացման այդ արարողութեան ներկայ գտնուած են Հայաստանի մէջ Էմիրութիւններու դեսպան դոկտ. Ճասիմ Մուհամետ Ալ Քասիմին,  IBBY Էմիրութիւններու հանրային կապերու ներկայացուցիչ Ալի Ալ Շեմարին, ինչպէս նաեւ՝ արաբական Քալիմաթ հիմնարկութեան ներկայացուցիչներ: Վերջիններս նորաստեղծ արաբական անկիւնին նուիրած են 100 հատոր արաբական գրականութիւն՝ շարժական գրադարանով:

Տոնոյեան կը յայտնէ, որ 19 փետրուար 2020-ին, գրադարան այցելութեան մը ընթացքին, նախարար Ա. Հարությունեան, ծանօթանալով մասնակից հրատարակչութիւններուն եւ գրատներու գործունէութեան, անոնց հրատարակած գիրքերուն, ծանոթացած էր նաեւ գրադարանի նորաբաց Արաբական անկիւնի աշխատանքներուն: Միաժամանակ, Էմիրութիւններու դեսպանութեան ներկայացուցչութիւնը նախարարին արաբերէն գիրքեր նուիրած է:

Էմիրութիւններ կատարուած աշխատանքային այցելութիւններու ծիրէն ներս, 16 նոյեմբեր 2024-ին, Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանի տնօրէնն ու Արաբական անկիւնի պատասախանատու Մարալ Տիքպիքեան այցելած են Շարժայի ազգային Օհաննէսեան միօրեայ վարժարան: Ծանօթանալէ ետք գրադարանի բազմաբնոյթ կրթամշակութային ծրագրերուն, դպրոցին աշակերտները զիրենք հետաքրքրող հարցեր ուղղած են հիւրերուն եւ ցանկութիւն յայտնած մասնակցելու գրադարանին կողմէ կազմակերպուող ամառային ճամբարին:

Տեղին է նշել, որ Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանը 1991-էն ի վեր կը գործակցի Նիացեալ Նահանգներու Քոնկրեսի, Իրանի ազգային, Ռուսիոյ մանկական, Լեհաստանի ազգային, Շթութկարտի քաղաքային, Մեծն Բրիտանիոյ, Իտալիոյ, Էսթոնիոյ, Շուէտի, Պելառուսիոյ ազգային գրադարաններու, Քրասնոտարի մարզի պատանեկան եւ այլ գրադարաններու հետ՝ գիրքի փոխանակութիւն կատարելով:

Սերտ կապեր ունի սփիւռքի մտաւորականութեան հետ:

Գրադարանը կը գործակցի տեղական կազմակերպութիւններու հետ եւ կ’անդամակցի շարք մը միջազգային կազմակերպութիւններու

• Հայաստանի տեղական դեսպանութիւններ, Հայկական գրադարանային ընկերակցութիւն, Հրատարակիչներու ազգային ընկերակցութիւն, դպրոցներ եւ մանկապարտէզներ,  մշակութային ու կրթական կազմակերպութիւններ:
• Գրադարանը կ՛անդամակցի շարք մը միջազգային կազմակերպութիւններու՝ The Council of Europe Եւրոպական Խորհուրդ, Մանկապատանեկան գիրքի միջազգային կոմիտէին (IBBY), Երաժշտական գրադարաններու միջազգային ընկերութեան (The International Association of Music Libraries, Archives and Documentation Centres)-(IAML), Գրադարաններու միջազգային ընկերութեան (The International Federation of Library Associations)-(IFLA) եւ կը գործակցի Շարժայի «Kalimat group» հիմնարկութեան հետ:

Նշենք, որ Հայկական գրադարանային ընկերութիւնը, համագործակցութեամբ «Քալիմաթ հիմնարկութեան» (Kalimat Foundation – Kalimat Group) Հայաստանի գրադարաններուն նուիրած է 1000 հատոր գիրք: Գիրքեր ստացած են նաեւ Նոր Նորքի համայնքային, Արմավիրի եւ Արագածոտնի մարզային գրադարանները: Յառաջիկային, արաբական գրականութեամբ կը կ’օժտուին նաեւ այլ գրադարաններ:

16 Մայիսի 2024 -ին, Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանին մէջ «Արեւմտահայ գրականութեան ամիս» ծրագրի ծիրէն ներս «Կախարդական սփռոց» խորագրով ներկայացուած է արաբական եւ սուրիական խոհանոցը: Ձեռնարկին մասնակցած են Երեւանի «Վարդանանց ասպետներ» թիւ 106 դպրոցի տնօրէն Մարինէ Վարդանեանը, մանկավարժներն ու աշակերտները:

Պարգեւատումներ

Գրադարանը պարգեւատրուած է շնորհակալագիրերով, պատուոյ գիրերով եւ մետալներով:

11 հոկտեմբեր 2019-ին, Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանը Հայաստանի կրթութեան, գիտութեան, մշակոյթի եւ մարզանքի նախարարության կողմէ շնորհակալագիր ստացած է՝ «Եւրոպական ժառանգութեան օրեր» ծրագրին գծով կատարած ուշագրաւ ձեռնարկներուն, ինչպես նաեւ՝ մշակութային ժառանգութեան ժողովրդականացման մարզին մէջ անոր ունեցած աւանդին համար:

Ծանօթագրութիւն

Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանը կը տանի նաեւ հրատարակչական աշխատանքներ 1963-էն ի վեր: Մինչ այսօր, հրատարակուած է աւելի քան 500 անուն մասնագիտական գրականութիւն՝ մեթոտական ձեռնարկներ, տեղեկատու-յանձնարարական ցանկեր, մատենագիտութիւններ, հայ դասական եւ ժամանակակից մանկագիրներու եւ երգահաններու կենսամատենագիտութիւններ, «Յիշարժան տարեթիւեր» օրացոյցը, ալպոմներ, ամսագրեր, հայ մանկապատանեկան տպագիր գիրքի եւ մամուլի մատենագիտական ցանկեր եւ այլն։

2004-ին միացած է Հայաստանի գրադարանային միացեալ ինքնաշխատացման (automation) ցանցի ձեւաւորման աշխատանքներուն: «Aleph» ծրագրով կը կատարուի հայատառ եւ ռուսատառ գրականութեան մուտքագրում, իսկ 2014-ին ստեղծուած ելեկտրոնային տուեալներու շտեմարանը կ’օգտագործուի ընթերցողներու սպասարկումը արդիւնաւէտ կազմակերպելու նպատակով: https://natchildlib.org/hy/patmutyun/

Գրադարանի դիմագրաւած մարտահրաւէրներէն է կրթութեան ոլորտին մէջ արուեստական բանականութեան մուտքը, որուն մասին տնօրէն Ռուզան Տոնոյեան կ’ընդգծէ.-«Մենք կ’ապրինք ժամանակաշրջան մը, ուր արուեստական բանականութիւնը կը փոխէ ապրելու, աշխատելու, նոր գիտելիք ձեռքբերելու եւ կրթութիւն ստանալու ձեւերը: Արուեստական բանականութիւնը երթալով աւելի մեծ տարածում կը գտնէ կրթութեան ոլորտին մէջ, քանի որ ուսուցումը եւ կրթությունը բարելաւելու համար բազմաթիւ կրթական հաստատութիւններ կ’օգտագործեն անոր ծառայութիւնները: Արուեստական բանականութիւնը մեր գրադարանի ծառայութիւններէն օգտուողներու համար դարձած է անհրաժեշտութիւն՝ հմտութիւն մը, զոր անոնք պէտք է ունենան: Արուեստական բանականութեան շատ գործիքներ կան, սակայն պէտք է որոշել անոնց օգտակարութիւնը կրթութեան մէջ:
Գրադարանավարներուն համար կարեւոր է ուշադրութիւն դարձնել, թէ ինչպէս պէտք է գնահատել տեղեկութիւնը վերլուծելու եւ զայ օգտագործելու նոր եղանակներ գտնելու կարողութիւնը: Կը կարծեմ, որ այդ է մեր մարտահրաւէրը:

Շաքէ Մանկասարեան

24 նոյեմբեր 2024

Յիրաւի, Յովհաննէս Թումանեանը հայ ազգի մեծագոյն պատկերագիրներէն է: Անոր իւրաքանչիւր հեքիաթն ու պատմուածքը հայ ժողովուրդին պատկերն է: Այդ պատկերներուն մէջ կ’արտացոլուին թէ՛ ժողովուրդին մեծութիւնն ու իմաստութիւնը, բարութիւնն ու մեծահոգութիւնը, տառապանքն ու չարչարանքները, թէ՛ ալ անմտութիւնը, խեղճութիւնը, չարութիւնը, տգիտութիւնն ու միամտութիւնը: Թումանեանի գործերէն ամէն մէկը կրնայ առանձին դաս մը դառնալ բոլորիս համար, դժբախտաբար մենք տակաւին չենք կարողանար հասկնալ Թումանեանի իրական մեծութիւնը:

Մեր նախկին յօդուածներէն մէկուն մէջ, մենք քննարկած ենք անոր «Քաջ Նազարը», այսօր կ’ուզենք ուշադրութիւն դարձնել ոչ պակաս ծանօթ այլ գործի մը՝ «Գիքոր»ին: Պատմուածքը կը խօսի այն մասին, թէ ինչպէ՞ս խեղճ եւ միամիտ գիւղացի Համբոն իր փոքրիկ որդին` Գիքորը կը տանի քաղաք եւ հինգ տարիով անվճար ծառայութեան կը մտցնէ վաճառականի մը՝ Բազազ Արտեմի մօտ՝ այն յոյսով, որ իր որդին քաղաքին մէջ աչքը բաց կը դառնայ, ճարպկութիւն կը սորվի, թացն ու չորը կը տարբերէ իրարմէ, կարճ խօսքով «մարդ կը դառնայ»: Համբոն իր որդիին վերջին խրատը կու տայ, որ «հացի կտորտանքն ու քարթուն կը տան, կերակուրի թերմացքը կը տան, շատ անգամ էլ իրենք կ’ուտեն, քեզ տալ չեն, բան չկայ, ծառայի կարգն է դա․․․ Օրեր են, կը մթնեն, անց կը կենան․․․»: Բազազ Արտեմը ուրախ է, որ հինգ տարիով մանկահասակ ստրուկ մը ձեռք ձգած է, որուն կրնայ անվերջ աշխատցնել, ծեծել ու նուաստացնել եւ շատ անգամ՝ չկերակրել: Գիքորը, որ մաքուր եւ պարզամիտ երեխայ մըն է, կ’իյնայ հրէշի մը ձեռքը, որ կը քամէ երեխան մինչեւ վերջ: Իր «ծառայութեան» ընթացքին Գիքորը նաեւ լուր կը ստանայ, որ իրենց միակ կովը սատկած է, իր մայրն ու քոյրերը հագնելու հագուստ եւ ուտելու հաց չունին: Անվերջ ծեծուելու, անօթի ու մսած մնալու, մշտապէս նուաստանալու հետեւանքը շատ դառն կ’ըլլայ: Փխրուն Գիքորը կը հիւանդանայ եւ կը մահանայ քաղաքային հիւանդանոցին մէջ, իսկ հայրը միայն զաւակին հագուստը կը տանի գիւղ, ուր ընտանիքի անդամները կը սպասեն իրենց հարազատին:

Արտաքուստ այս պատմուածքը ընդամէնը նկարագրութիւն մըն է այն հազարաւոր դէպքերուն, որոնք կը պատահէին այդ թուականներուն: Կարգ ու օրէնք արհամարհող վաճառականները եւ հարուստները մշտապէս կը շահագործէին աղքատներն ու խեղճերը եւ յաճախ ոչ մէկ ղրուշ կը վճարէին (բայց արդեօ՞ք միայն այն ատեն): Ու Գիքորին մասին պատմուածքն ալ առանձնապէս իւրայատուկ չի թուիր: Իւրայատուկ ի՞նչ բան կայ ընդհանուր պատմութեան մէջ: Ամբողջ ազգեր սուրէ կ’անցնէին ու ամբողջ ժողովուրդներ կը հեծէին սովի եւ տգիտութեան մէջ, Գիքորը ինչո՞վ առանձնայատուկ էր:

Իսկ առանձնայատկութիւնն այն է, որ Համբոն եւ Գիքորը պարզապէս գիւղական չարքաշ կեանքի մէկ այլ արտացոլանքը չեն, այլ ամբողջ ազգի մը խեղճութեան ու միամտութեան ոսկեայ պատկերը: Համբոն լաւ երազանքներով իր զաւակը ստրկութեան կու տայ եւ կը զոհէ զայն՝ վառ ապագայի յոյսով՝ առանց գիտնալու, որ իր զաւակը սատանային քով բերած է, ոչ թէ աստծոյ, եւ իր որդին իր չարքաշ աշխատանքով ոչ թէ լաւ կեանքի կրնար հասնիլ, այլ միայն՝ մահուան: Համբոն չէր գիտեր այդ բոլորը: Գիքորն ալ չէր գիտեր: Միայն մօր սիրտը կը վկայէր այն մօտալուտ աղէտին մասին, որ ի վերջոյ տեղի ունեցաւ:

Ճակատագրի հեգնանքը այն է, որ եթէ Թումանեան այս պատմուածքով կը զգուշացնէր, խորհուրդ կու տար, ցոյց կու տար, թէ ի՞նչ կը պատահի խեղճութեան եւ տգիտութեան պարագային, ապա մենք՝ ժամանակակից «գերգրագէտեներու» հասարակութիւնը, ամբողջովին անընկալունակ է, թէ ի՞նչ կը կատարուի իր շուրջը ու ինքը ինչպէ՞ս կ’արձագանգէ այդ բոլորին: Այնպէս ինչպէս Համբոն միամիտ հրճուանքով ու պարզամտութեամբ իր զաւակը կը տանէր դէպի կործանում՝ յուսալով, որ լաւ մարդ ըլլալն ու ազնուութիւնը ինչ որ արժէք մը ունին, նոյն ձեւով ալ մենք կը շարունակենք Համբոյին գործը՝ ամէն անգամ մեր ապագան աշխարհի ամենատարբեր «Բազազ Արտեմներուն» վստահելով ու յանձնելով զայն, այն յոյսով, որ օր մը լաւ պիտի ըլլայ: Ու այդ բազազները չեն զլանար մինչեւ վերջ քամելու պայմանական Գիքորը ու մէկ կողմ շպրտելու զինք, իսկ մեզի կը մնան հերթական յուսախաբութիւնն ու լացը: Բայց քանի որ այժմ շահագործող անխիղճ վաճառականութիւնը ոչ թէ կոպիտ խաբեբայ Արտեմի տեսքով հանդէս կու գայ, այլ ՄԱԿ, ԵԱՀԿ, Միջազգային իրաւունք, հայ-ռուսական բարեկամական դաշինք, հայ-եւրոպական երկխօսութիւն անուններով, ապա մեր ժամանակակից Համբոները իրենք զիրենք այնքան ալ պատասխանատու չեն զգար իրենց Գիքորներուն համար: Ու կը շարունակեն զոհել Գիքորը՝ զայն անվարձահատոյց յանձնելով ռուսական, եւրոպական, ամերիկեան բազազներին` այն յոյսով, որ օր մը մեր Գիքորը ետ կու գայ մարդ դարձած, այս պարագային, որ մեր յոյսը կ’արդարանայ, որ ուժն ու հարստութիւնը կու գան Հայաստան, որ մեր խնդիրները կը լուծուին եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն: Գիքորը Համբոյի յոյսն էր, ապագան, ընտանիքը խեղճութեան ցեխէն դուրս հանելու միակ ուժը: Եւ այդ յոյսը մեռաւ անտէրութեան ու սովի, ցուրտի ու մերկութեան մէջ: Նոյնը մենք ենք հիմա: Մենք ոչ մէկ բանով չենք տարբերիր Համբոյէն: Չուխայի փոխարէն բաճկոն հագած, տրեխներու ու ցուպի փոխարէն ինքնաթիռներով եւ էլեկտրական ինքնաշարժներով կը տեղափոխուինք տարբեր բազազների մօտ ու իբրեւ թէ լրջօրէն ինչ որ հարցեր կը քննարկենք: Մեր ժամանակակից բազազները այլեւս չեն հայհոյեր ու չեն ծեծեր, անոնք քաղաքավար կը ժպտան, կը սեղմեն մեր ձեռքը ու օր մըն ալ մեծ քաղաքավարութեամբ կը յայտնեն, որ․․․օրինակ «Արցախը Ատրպէյճանական գերիշխանութիւն ունեցող տարածք է» եւ անթիւ ու անհամար նման դէպքեր:

Մեր համբոները ամէն պարագայի չեն զգաստանար: Աշխարհայեացքները փոքր՝ մրջիւնի նման, միայն փոքր բաները կը տեսնեն, մեծ բաները անտեսանելի են: Աշխարհի մասին անոնց պատկերացումները համբոյանման են՝ միամիտ ու գիւղական, հայրենասիրութիւնը՝ խեղճ գիւղական՝ գաւաթ մը գինիի ու խորովածի, մտահորիզոնը արտէն ու դաշտէն անդին չանցնող:  Պատկերացումները Հայաստանի մասին նոյն խեղճ գիւղական պատկերացումներն են՝ փոքր, մանր-մունր մեքենայութիւններ, վէճեր, թէ ո՞վ ու ի՞նչ հայհոյեց, եւ վերջ: Դիւանագիտութիւնը՝  նոյն մանր ու չնչին պատկերացնումներով, երգ ու բանաստեղծութիւնը՝ քարի, դաշտի ու թուփի գովասանքէն անդին չանցնող: Մեծ ու պետական լրջութիւն գոյութիւն չունի, խորաթափանց ու լուրջ միտք չկայ, կայ միայն Համբոյի չտեսութիւնն ու խեղճութիւնը, Գիքորի հիացումը ամէն տեսակ փայլփլուն մանրուքներու նկատմամբ ու արդէն ծինային յիշողութիւն-խրատը, որ «երբեմն իրենց ուտելիքի թերմացքը կը տան, շատ ժամանակ դա էլ չեն տայ, ոչինչ, ԾԱՌԱՅԻ կարգն էդպէս է, օրէր են կը մթնեն անց կը կենան»: Ու նոյնիքն այդ թերմացքներով ալ կ’ապրինք, կը սպասենք, թէ ո՞վ, ե՞րբ, ի՞նչ կ’ողորմի մեզի, եթէ ոչինչ տան ալ, ոչի՜նչ, կը դիմանանք, մենք հին ժողովուրդ ենք, քարէն հաց քամող, հացին տեղ քար ծամող, այդ քարով մեր ատամները փշրող․․․առանց հասկնալու, որ քարէն հաց քամելը ոչ միայն ուժի պատկեր է, այլեւ անհնարաւոր: Քարէն հաց կը քամեն այն ատեն, երբ հող չունիս, գոյութիւն չունի, խլած են: Ու փոխանակ այդ հողը ապահովելու, մենք նոր քարեր կը ծաղկեցնենք տառապանքով կտոր մը հաց գտնելու յոյսով: Յար եւ նման Գիքորին՝ խեղճութեամբ հպարտացող, տառապանքին յենած:

Համբոն չի կրնար պետական լրջութիւն ունենալ: Համբոն խեղճութեան ու միամտութեան, անուժ կերպար մըն է, նոյնը եւ Գիքորը, որ զոհ կը դառնայ իր հօր յիմարութեան: Հայաստանի ապագան արդէն շատ անգամ զոհ գացած է հերթական համբոներու յիմարութեան, որ ժողովուրդին ապագան ու յոյսը նուիրած է տարատեսակ բազազ Արտեմներու ու դիմացը ոչինչ չէ ստացած, բացի սուտ խոստումներէ: Այնպէս ինչպէս Գիքորին «վաստակը» եղաւ ուրիշներու կողմէ աղբամանը նետուած բուռ մը փայլփլուն անպիտան կոճակներ, այնպէս ալ մենք արդէն երկար ժամանակ է ի վեր, ագահաբար կը հաւաքենք մեզի բաժին ինկած փայլփլուն մանրուքները՝ տարբեր փաստաթուղթեր, դիւանագիտական ժպիտներ, մարդասիրական կոչեր ու հպարտ ենք այդ ամէնով: Մենք զմեզ ամոքուած կը զգանք, երբ Ալիեւի հասցէին սուր բառ կը լսենք: Այդ է կործանած Արցախի ու անոր բռնագաղթուած ժողովուրդին տառապանքին դիմաց ստացուած փոխհատուցումը: Ալիեւը կը համարեն ֆաշիսթ, ինչպիսի մեծ մխիթարանք մեր Համբոյին համար, որ «դիւանագիտական յաղթանակ» տարաւ իր զաւակը մորթած բազազին հանդէպ: Մեր ուղեղներուն մէջ նստած Համբոն նոյնիսկ արցախեան յաղթանակը նուիրեց բազազներուն՝ դիմացը Արցախի մահացած մարմինը ստանալով 2020-ին, որ եւ յուղարկաւորեց 2023-ին: Անկախութենէն ի վեր, մեր համբոները անվերջ փայլփլուն կոճակ-խոստումներ կը հաւաքեն ամբողջ աշխարհէն: Ոչ մէկ բան իրականութիւն դարձած է, ներքին գիտա-մշակութա-մտաւորականութիւնը հաւասար դարձած է «վաստակաւորի» անիմաստ առուծախին, տիրած է ազգային խեղճութիւն ու թշուառութիւն: Քանի դեռ տասնեակ տարիներով հին ընկերներն ու թշնամիները ամենատարբեր հարցեր կը լուծէին իրարու հետ, մեր համբոները նոր բաճկոն-չուխաներ կարել կու տային, կ’ուրախանյին նոր տրեխներուն համար ու քաղաքական ողորմութիւն կը խնդրէին ու կը խնդրեն աշխարհով մէկ, գիքորներն ալ ագահ-ագահ փայլուն կոճակ կը հաւաքէին ու կը հաւաքեն՝ կաշառքներ, վկայականներ, կոչումներ, խոստումներ, կոչեր, անգրագէտ ու անմակարդակ երգ-գրականութիւն-ֆիլմաշարեր թխելով ու խեղճութիւնը, ինքնախաբէութիւնը ազգային դրուածք դարձնելով:

Եթէ չես գիտեր ինչ ըսել, ապա այս է ճշմարտութիւնը:

Մենք պարտութիւն կրած ենք: Հազար անգամ պարտուած: Նոյնիսկ յաղթելու պարագային՝ պարտուած: Համբոյին պէս մաշեցուցած ենք երկիրը, մեր ապագան Գիքորին նման բուռ-բուռ վաճառած ենք՝ տնտեսութիւնն ու գիտութիւնը զերոյի վերածելով, արդիւնաբերական կարողականութիւնը փոխարինած ենք կաղ գիւղատնտեսութեամբ ու տաք եղանակները ժամանելուն պէս կը սպասենք, որ զբօսաշրջիկներ գան ու բուռ մը փայլուն կոճակ փախցնենք անոնցմէ, ուրախանանք յիմար ագահի ընչաքաղցութեամբ` բաւարարելու մեր մեկուսի երջանկութեան դաւանանքը:

Ի՜նչ էինք, ինչ եղանք:

Համբոն Գիքորին քաղաք չէ, դժոխք կը տանէր: Ամէն օր, ամէն օր․․․․արդէն երկար ու ձիգ տասնամեակներէ ի վեր:  

Գրադարանները կը մնան ոչ միայն ընթերցանութեան վայր, այլեւ ձեռնարկներ կատարելու, մշակոյթ տարածելու ու զարգացնելու տարածք՝ համագործակցելով դպրոցներու հետ:  Ի շարս նորարարական ձեւաչափերով ստեղծուած համացանցային հարթակներուն, գրադարանի դերը զօրացնելը անհրաժեշտութիւն է՝ ներկայացնելով տարբեր բովանդակութեամբ գիրքեր, որոնք կը նպաստեն ընթերցանութեան խթանումին, երեխաներու ինքնաճանաչողութեան եւ ինքնարտայայտութեան դրսեւորումներուն:

Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանի տնօրէնը Ռուզան Տոնոյեանն է:  

Երեւանի խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանը[1]:

Գրադարանային աշխոյժ միջավայրերէն մին է Երեւանի Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանը, ուր սրահները լեցուն են գրականութեան, մշակոյթի եւ արուեստի շունչով: Հոս կը կազմակերպուին բազմաբնոյթ զանգուածային միջոցառումներ՝ ինչպէս «Տարուայ յոբելեար»-ը[2], «Եւրոպական ժառանգութեան օրեր»[3], հանդիպումներ, երաժշտական ցերեկոյթներ, գիրքի շնորհահանդէսներ, վէպի քննարկումներ, բանաստեղծութեան  ժամեր, մրցոյթներ, հանդիսութիւններ եւ տօնակատարութիւններ, տօնավաճառներ, գարնանային եւ ամառային ճամբարներ, որոնք ունին եզակի հնարաւորութիւն, օրինակ՝ ամառը անցնել  գիրքերու աշխարհին մէջ` հետաքրքրական, ուրախ, ուսուցանող, ստեղծագործական միջավայրի մէջ:

Կը կազմակերպուին համակարգչային գրագիտութեան դասընթացներ, գրադարաններու նորարարական կառավարման մեթոտները  (Strengthening Innovative Library Leaders-(SILL) թեմայով գրադարանավարներու վերապատրաստութեան դասընթացներ:  

Գրադարանին առաքելութեան մաս կը կազմէ գրադարանագիտական, տեղեկատու-մատենագիտական, մեթոտական, մշակութային եւ կրթադաստիարակչական գործունէութիւն մը հետեւեալ մանրամասնութեամբ.-

• Սպասարկման սրահներու (ըստ տարիքային եւ բաժիններու շերտաւորման) եւ գիտական բաժիններու միջոցով:
• Գրադարանի ընթերցասրահը՝100 տեղով, կը սպասարկէ տարիքային տարբեր խումբերու:
• Գրադարանը ունի գիրքի անկիւններ-բաժիններ: 2019-ի տարեվերջին գրադարանի գերմանական, իրանական եւ չինական անկիւններուն կողքին աւելացաւ եւս մէկը՝ արաբական բաժինը: Գրադարանին պատրաստած կարճ տեսանիւթով կը ներկայացուի արաբական անկիւնի բաժինի ստեղծման պատմութիւնը[4]։
• Գրադարանը ունի օտար լեզուներու սրահներ, Երաժշտութիւն ունկնդրելու, հեքիաթի եւ  ազատ ժամանցի:
• Գրադարանը ունի ընթերցասրահներ: 2006-էն ի վերmգրադարանին մէջ կը գործէ «Իրանական ընթերցասրահ»-ը Հայաստանի մէջ Իրանի դեսպանութեան եւ Իրանի մշակոյթի զարգացման մանկական կեդրոնի համատեղ նախաձեռնութեամբ: Գրադարանին մէջ կը գործէ «Գերմանական ընթերցասրահ»-ը՝ գերմանալեզու հարուստ հաւաքածոյով[5]:

«Գարնանային ճամբար» ծրագիրը 2022 եւ 2023 թուականներուն իրականացուած է Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանի նախաձեռնութեամբ եւ   «Իպպի Արմենիա» (IBBY Armenia) [6] մշակութային NGO-ի համագործակցութեամբ:

• Ճամբարի նպատակն է 6-13 տարեկան երեխաներուն աւելի մօտեցնել գիրքին եւ ընթերցանութեան եւ ապահովել երեխաներու բազմակողմանի գիտելիքներու ձեռքբերումը երկշաբաթեայ գարնանային արձակուրդներու ընթացքին: Օրինակ՝ երեխաները սորված են նաեւ հայկական եւ ռուսական ժողովրդական պարեր` ղեկավարութեամբ «Գոհար» պարային համոյթի ղեկավար Գ. Մարտիրոսեանի, 29 մարտ 2022-ին:

 «Ամառային ճամբար» 2022, 2023 եւ 2024 տարիներուն

«Ամառային ճամբար»-ը կը գործէ Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանին մէջ՝  երկուշաբթի-ուրբաթ, ժամը` 10:00-17:00:  Ծրագիրը նախատեսուած է  6-12 տարեկան երեխաներու համար: Ծրագիրը կ’ընդգրկէ ժամանցային դասընթացքներ, ճանաչողական այցելութիւններ եւ զբօսապտոյներ տարբեր մշակութային կեդրոններ:

• 3 յունիս 2024-էն ասդին, Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանի յարկին տակ ամառային ճամբարը իր շուրջ համախմբած է հայ մանուկներ` աշխարհի տարբեր երկիրներէն: 2024-ին, մայրաքաղաքէն ու մարզերէն ժամանած 6-12 տարեկան երեխաներուն միացած են Հայաստանի մէջ ամռան արձակուրդ անցնելու եկած երեխաներ Միացեալ Նահանգներէն, Ռուսայէն, Ֆրանսայէն, Պելճիքայէն, Պուլկարիայէն եւ Սպանիայէն:
• Ամռան երեք ամիսներու ընթացքին գրադարանային ճամբարին միացած են շուրջ 90 երեխայ, իսկ յաճախումներու թիւը կազմած է շուրջ 500:
• 17 յուլիս 2024 -ին, նշեալ գրադարանը հիւրընկալած է «Համազգային համահայկական ուսանողական հաւաքի մասնակիցներէն Տօնիկ Տոնապետեան եւ Կիպրոսի «Սիփան» պարախումբին ղեկավար Գոգօ Քէլէշեանը, որոնք հայկական պարեր սորվեցուցած են Միացեալ Նահանգներէն, Գանատայէն, Աւստրալիայէն, Ֆրանսայէն, Սուրիայէն, Լիբանանէն ժամանած ուսանողական հաւաքի մասնակիցներուն:

Գիրքի ճամբար մարզերու երեխաներու համար

«IBBY Արմենիա» մշակութային NGO-ի նախաձեռնութեամբ, Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանի հետ համագործակցութեամբ, ինպէս նաեւ (IBBY Yamada) հիմնադրամի եւ Հայաստանի Մշակութային Հիմնադրամի աջակցութեամբ մեկնարկած է  «Գիրքի ճամբար մարզերու երեխաներու համար»:

• Ծրագրին նպատակն է նպաստել 1) մանկապատանեկան ընթերցանութեան մշակոյթի համաչափ զարգացման Հայաստանի տարածքին, մասնաւորապէս սահմանամերձ բնակավայրերուն մէջ, 2) Նպաստել, որ գիրքը դառնայ մանկապատանեկան կրթամշակութային դաստիարակութեան, մտաւոր զարգացման, ինչպէս նաեւ ամառային հանգիստի բովանդակալից միջոց մը, 3) նպաստել ընթերցելու մշակոյթի զարգացման եւ գիրք-ընթերցող կապի սերտացման:

Գրադարանին մէջ կը գործեն նաեւ թատերական, նկարչական եւ պարի խմբակներ

• Մարտ 2024-ին, Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանին մէջ կը գործէ նաեւ պարի խմբակ  մը, 6-էն 18 տարեկաններու համար, սորվելու ՝ հայկական ժողովրդական պարեր, տարբեր ազգերու պարեր, ժամանակակից պարեր: Պարապմունքներու տեւողութիւնը` 1 ժամ, շաբաթական՝ 2 դասաժամ:

• Ինչպէս գիտենք, ամբողջ աշխարհը ապրիլ 29-ին, կը տօնէ Պարի միջազգային օրը, որ նուիրուած է պարի բոլոր ոճերուն, նախաձեռնութեամբ՝ ԻՒՆԵՍՔՈ-ի Պարի միջազգային խորհուրդին (1982)։ 
• 29 ապրիլի 2022-ին, նշեալ գրադարանին մէջ տեղի ունեցած էր երաժշտական ցերեկոյթ՝ նուիրուած Պարի միջազգային օրուան: Ցերեկոյթին ներկայացուած էր շարք մը ազգագրական երգեր ու պարեր, այդ թուով՝ «Մշոյ սարեր», «Ապարան», «Փափուռի», «Ծաղկաձորի», «Քոչարի», «Թամզարա» եւ «Եարխուշտա»:

Գրադարանին բոլոր սրահներուն մէջ տարբեր տարիքի ընթերցողներուն համար կը կազմակերպուին օրուայ խորհուրդին համահունչ բազմաբնոյթ, հետաքրքրական կրթամշակութային միջոցառումներ. –

• Տիկնիկային ներկայացում, («Հեքիաթ»-ի սրահին մէջ գրադարանի տիկնիկային թատրոնը եւրոպական հեքիաթի հիման վրայ կը բեմադրէ ներկայացումը):
• Գերմաներէն, սպաներէն, ֆրանսերէն, անգլերէն, դանիական մանկապատանեկան պատմուածքներու ընթերցում եւ քննարկում, ՄԱԿ-ի եւ ԻՒՆԵՍՔՈ-ի գործունէութեան մասին:  
• Նկարչական ցուցահանդէս (ուր աշակերտներու աշխատանքներուն մէջ կը ներկայացուին պատկերացումները եւրոպական մշակոյթն ու արուեստը, որոնք կ՛արտացոլեն հեղինակներու ստեղծագործական երեւակայութիւնն ու հմտութիւնները):
• հեքիաթներու բարձրաձայն ընթերցանութիւն:
• բաց դաս (կը ցուցադրուին եւրոպական գրականութեան, պատմութեան եւ մշակոյթի մասին պատմող տեսանիւթեր, եւրոպական մշակութային ժառանգութիւնն ու անոր պահպանման կարեւորութիւնը):
• Երաժշտական վիքթորինա՝ գրադարանի ձայնադարանէն կը հնչեն Պեթհովէնի, Շթրաուսի, Մոցարթի ու Վիվալտիի ստեղծագործութիւններէն հատուածներ, այնուհետեւ մասնակից Երեւանի դպրոցի աշակերտները կը գուշակեն ստեղծագործութիւններու հեղինակները, ապա կը ծանօթանան երգահանի  կենսագրութիւններուն եւ գործունէութեանը:

 «Եւրոպական ժառանգութեան օրերու ճամբար» նախագիծը մտայղացողն ու կազմակերպողը եւ նախաձեռնողը  Խնկո Ապոր մանկական գրադարանն է:  

• Ան կ՛իրականացուի Եւրոպայի խորհուրդի «Եւրոպական ժառանգութեան պատմութիւններ» ծրագրին մէջ գրադարանի մրցանակի արժանացած «Հեքիաթի դեսպաններ»[7] հեղինակային նախագիծի ծիրէն ներս:
• Նշեալ ճամբարի երեք օրերու ընթացքին տեղի կ՛ունենան նկարչութեան վարպետութեան դասեր, հեքիաթապատումներ, քննարկումներ:
• Գրադարանի նախաձեռնութեամբ «Եւրոպական ժառանգութեան օրերու ճամբար» ծրագիրը տեղի կ՛ունենայ մարզերու երեխաներու եւ պատանիներու համար. Ինչպէս Լոռիի մարզի Սպիտակի քաղաքային գրադարանին մէջ, Հրազդանի համայնքային գրադարան, Սիւնիքի մարզային ու համայնքային գրադարաններ, Տավուշի մարզի Աչաջուր բնակավայրի մշակոյթի տան մէջ, որ իր շուրջ կը համախմբէ գիւղի ընթերցասէր եւ արուեստասէր երեխաները:

Գրադարանավարի վերապատրաստութեան դասընթացք

 Հայաստանի կրթութեան, գիտութեան, մշակոյթի եւ մարզանքի նախարարութեան աջակցութեամբ Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանը կ՛իրականացնէ «Վարպետաց դասեր» խորագրով «Գրադարանավարներու վերապատրաստման դասընթացք» ծրագիրը:  Դասընթացներուն մասնակցած են Արարատի, Արմավիրի, Գեղարքունիքի, Արագածոտնի, Լոռու, Շիրակի, Տավուշի, Կոտայքի և Վայոց ձորի մարզային եւ համայնքային գրադարաններու 50 աշխատակիցներ:

• Ամենամեայ ծրագրին նպատակն է ապահովել շարունակական կրթութիւնը գրադարանային ոլորտին մէջ, նպաստել գրադարանավարներու մասնագիտական աճին եւ կարողութիւններու զարգացման:
• Ծրագիրը միտուած է նաեւ ամրապնդելու գործընկերային կապերը, նպաստելու համագործակցութեան զարգացման մարզային ու համայնքային գրադարաններու միջեւ: Դասընթացքի օրակարգը կ՛ընդգրկէ՝ գաղափարներու մշակում, փորձի փոխանակում, կառավարչական կարողութիւններու եւ հմտութիւններու զարգացում:
• Եռօրեայ դասընթացքներուն ընթացքին Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական, Ամերիկեան համալսարանի Փափազեան, Աւ. Իսահակեանի անուան քաղաքային, Հայաստանի գիտութիւններու ազգային ակադեմիոյ գրադարաններու փորձառու գրադարանավարներն ու ոլորտի մասնագէտները մասնակիցներուն կը ներկայացնեն գրադարանային գործի գործառոյթներու նոր գիտելիքներ, մեթոտներ, հմտութիւններ, ոլորտային մարտահրաւէրներու յաղթահարման ուղղուած արդի մօտեցումներ:
• Դասընթացքները տեղի կ՛ունենան քանի մը փուլերով (2 փուլ, 4 փուլ), իւրաքանչյուրը երկօրեայ յագեցած ծրագիրով: Տեսական եւ գործնական երկօրեայ հանդիպումներու ձեւաչափը կ՛ընթանայ առցանց եւ առկայ եղանակներով:

Մեթոտներու կիրառման գործին մէջ առաջնակարգ կը համարուին գիրքի նկատմամբ հետաքրքրութեան ձեւաւորման, քննական մտածողութեան, նիւթի շուրջ երկխօսելու ու միտքեր փոխանակելու ունակութեան զարգացմանն ուղղուած քայլերը:  

Նաեւ իւրաքանչիւր տարիքային խումբի համար կիրառելի մեթոտներէն են՝ թատերականացուած բեմադրութիւններու ու պատկերազարդումներու ազդեցութիւնը երեխայի մտաւոր եւ յուզական ներաշխարհին վրայ, ուր  գրական ստեղծագործութիւններու հերոսները տարբեր իրավիճակներու մէջ  ուղիներ  գտած են  յաղթահարելու դժուարութիւններն ու խնդիրները:

«Գրադարաններու նորարարական կառավարման մեթոտները» վերապատրաստման դասընթացք

Նշենք, որ «Հայկական գրադարանային ընկերութիւն» հասարակական կազմակերպութիւնը (Mortenson Center The University of Illinois Library) Միացեալ Նահանգներու Իլինոյի համալսարանի Մորթենսըն միջազգային գրադարանային ծրագրերու կեդրոնին հետ համատեղ՝ 2016-ի հոկտեմբեր 17-28 կազմակերպած է «Գրադարաններու նորարարական կառավարման մեթոտները» (Strengthening Innovative Library Leaders-(SILL) թեմայով գրադարանավարներու վերապատրաստութեան դասընթացքներ:

Դասընթացքներու շարքին կարեւոր է նշել, որ 1991-ին գրադարանի համակարգչային բաժինը Հայաստանի մէջ առաջինն է, որ կազմակերպած է համակարգչային գրագիտութեան դասընթացքներ:

«Երեխան ընթերցող դառնալու իրաւունքի պաշտպանները» խորագրով վերապատրաստութեան դասընթացք:

• Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանի հիմնադրութեան 90-ամեակին առիթով, 4-6 հոկտեմբեր 2023-ին տեղի ունեցած է «Երեխան ընթերցող դառնալու իրաւունքի պաշտպանները» խորագրով վերապատրաստութեան դասընթացքը, զոր վարած է Իրանի Մանկապատանեկան գրականութեան հետազօտական հիմնարկի տնօրէն, հետազօտող-դասախոս, «IBBY Asahi reading promotion award»-ի մրցանակակիր, ոլորտի հեղինակաւոր եւ փորձառու մասնագէտ Զոհրէ Ղայենին:

Դասընթացքներու աւարտին բոլոր մասնակիցները վկայականներ կը ստանան:

7 հոկտեմբերի 2024-ին, Գրադարանավարի օրը, գրադարանին մէջ տեղի ունեցած է «Լաւագոյն գրադարան» մրցոյթի պարգեւատրման արարողութիւնը։

Ծանօթագրութիւն

Խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանը հիմնադրուած է 1933-ին: 1935-էն ի վեր կը կրէ մանկագիր «Խնկո Ապոր» անունը: 1962-ին ստանալով պետական կարգավիճակ, դարձած է հանրապետութեան մանուկներն ու պատանիները սպասարկող մանկական եւ դպրոցական գրադարաններու մեթոտական կեդրոն մը:

• Գրադարանի հաւաքածոն: Առ 1 յունուար 2024, կը կազմէ 544282 գիրք, պարբերական մամուլ, տեսալսողական նիւթեր, ելեկտրոնային տեղեկատւութեան ժամանակակից միջոցներ (հայերէն, ռուսերէն եւ 58 օտար լեզուով):
• Տարուայ ընթացքին գրադարանը կը կազմակերպէ աւելի քան 100 կրթամշակութային միջոցառումներ:
• 2004-ին միացած է Հայաստանի գրադարանային միացեալ (automated) ինքնաշխատացման ցանցի ձեւաւորման աշխատանքներուն. «Aleph» ծրագրով կը կատարուի հայատառ եւ ռուսատառ գրականութեան մուտքագրում, իսկ 2014-ին ստեղծուած ելեկտրոնային տուեալներու շտեմարանը ստեղծուած է ընթերցողներու սպասարկումը  արդիւնաւէտ կազմակերպելու նպատակով:

Շարունակելի…

[1] https://natchildlib.org/hy/patmutyun/

[2] «Տարուայ յոբելեար»-ը խորագրին տակ ներկայացուած է աշխարհահռչակ հայ խմբավար, երգահան Օհան Տուրեանի  (Յովհաննէս Խաչատուրեան) ծննդեան 100-ամեակը, սեպտեմբեր 2022-ին:

: Գ. Նարեկացիի ծննդեան 1070 ամեակը՝ 2021-ին, եւ այլք:

[3] Նշենք որ, անցնող տարիներուն ու ներկայիս  ՀՀ կրթութեան, գիտութեան, մշակոյթի եւ մարզանքի նախարարութեան համակարգումովը, Հայաստանի մէջ աւելի քան 20 տարի ի վեր տեղի կունենայ  «Եւրոպական ժառանգութեան օրեր» ծրագիրը, որու ծիրէն ներս կ՛իրականացուի «Եւրոպական ժառանգութեան  պատմութիւններ» նախագիծը: Եւրոպական ժառանգութեան օրեր»-ը (European Heritage Days) https://www.europeanheritagedays.com/ ամէն տարի տեղի կ՛ունենայ Եւրոպական մշակութային միութեան անդամ 50 եւրոպական երկիրներու մէջ, ներառեալ Հայաստան: 

[4]

[5]   1997-2011, Գերմանիոյ Կէօթէի անուան հիմնարկի հետ համագործակցութեան շնորհիւ

[6] International Board on Books for Young People. Non-profit organization

[7]  2023-ին, «Եւրոպական ժառանգութեան  պատմութիւններ» ծրագրին նաձաձեռնած մրցոյթին խնկո Ապոր անուան ազգային մանկական գրադարանը ներկայացուցած էր «Հեքիաթի դեսպաններ» նախագիծը եւ 120 ներկայացուած դիմումներէն, յայտնուելով լաւագոյն 20-ին մէջ, հնարաւորութիւն ստացած էր մասնակցելու ծրագրի 2-րդ փուլին՝ դրամաշնորհային մրցոյթին, որուն 20 մասնակից երկիրներէն միայն 10-ը կարողացած էին իրենց ներկայացուցած ծրագիրով շահիլ մրցութային փուլը, եւ ընդգրկուիլ լաւագոյն տասնեակի երկիրներու շարքին՝ Իտալիոյ, Ֆրանսայի, Յունաստանի, Ուքրանիոյ, Գերմանիոյ, Լիթվիոյ, Անգլիոյ կողքին գտնուած Հայաստանը՝ Խնկո Ապոր գրադարանի ներկայացուցած «Հեքիաթի դեսպաններ» (the Fairy Tale Ambassadors Project) խորագիրը կրող գրադարանի հեղինակային նախագիծով:  (EuropeanHeritageDays Story winner 2023 As part of the initiatives of the Khnko Aper National Children’s Library to promote heritage preservation and cultural understanding, the Fairy Tale Ambassadors project invites people from different cultures to visit and tell a fairy tale in their native language to an audience of children. The project aims to bring people together and discover different cultures through storytellers from France, Italy, Spain and Germany and establish a lifelong love of heritage and a sense of community amongst participant),