Featured - Page 2

Տիգրան Թերզեան արժանացած է հալէպահայութեան եւ այլ համայնքներու յարգանքին՝ իր յիսունամեայ բեղուն գործունէութեան համար։ Ան եղած է Հալէպի հայկական վարժարաններու հանդէսներու, հայ եւ տեղացի համայնքներու նշանախօսութեանց, պսակի, հարսանեկան խրախճանքներու եւ մարզական խաղերու փնտռուած լուսանկարիչը:

Արմատներով արաբկիրցի, Տիգրան Թերզեան ծնած է Հալէպ, 7 դեկտեմբեր 1952-ին: Նախնական կրթութիւնը ստացած է  Հալէպի Ազգային Հայկազեան վարժարանէն (տղոց բաժին), ապա միջնակարգ եւ երկրորդական ուսումը շարունակած Ազգային Քարէն Եփփէ Ճեմարանին մէջ, զոր աւարտած է 1970-1971 տարեշրջանին: Փոքր տարիքէն գծագրութիւնը եղած է իր նախասիրութիւններէն մէկը: Ճեմարանի միջնակարգ դասարանի աշակերտ Տիգրան 1966-1967 տարեշրջանին կը մասնակցի ճեմարանի կազմակերպած ուսանողական ցուցահանդէսներուն՝ սեւ-ճերմակ գծագրութիւններով, իսկ յաջորդ տարի՝ 1968-ին, իր երկրորդական ուսման 10-րդ դասարանին՝ կը մասնակցի իւղաներկերու ցուցահանդէսին:

Գծել սիրող երիտասարդ Տիգրանի համար, այդ ժամանակներու առօրեան ու միջավայրը նպաստաւոր պայմաններ ստեղծեցին՝ դրոշմելով անսպասելի ճամբու մը սկիզբը, որ տարիներու ընթացքին զինք պիտի առաջնորդէր դէպի լուսանկարչութեան ասպարէզը։ Տիգրանին համար լուսանկարելը կը դառնայ սիրելի ասպարէզ, եւ այդ տարիներուն, սեւ-ճերմակ լուսանկարներու հմտութիւնը ձեռք կը բերէ իր մօրեղբօր Չմշկածագցի-Խարբերդցի Գաբրիէլ Պօղիկեանին քով, որ Հալէպի յայտնի Photo Venus լուսանկարչատան սեփականատէրն էր: Տիգրան կը շարունակէ զարգացնել արհեստը եւ չորս տարի կ’աշխատի  Syria Colour սթիւտիոյին մէջ իտալացի մասնագէտ Ֆրանչսեքոյի հետ, որ իրեն կը սորվեցնէ գունաւոր լուսանկարներու տպագրութեան թէքնիքը: Տիգրան կը պատմէ,- «1979-ին, Մկրտիչ Մինասեանի հետ ընկերովի հիմնեցինք Taj Colour սթիւտիոն եւ մնացինք միասին մինչեւ 1984, երբ ես նոյն տարին յանձն առնելով սթիւտիոն դարձայ սեփականատէրը եւ լուսանկարչատան անունը դարձաւ DIKRAN Taj Colour»:

Իր ասպարէզին բերումով, Տիգրան աշխատակցած է Սուրիոյ մէջ յայտնի 50 լուսանկարիչներու հետ: Նշենք անոնցմէ ֆոթօ Արշօ եւ Ֆոթօ Հայկ լուսանկարչատուները: 1990-ին, Տիգրան կը ճամբորդէ Ճափոն եւ հոն կը մասնակցի թուայնացած տպագրութեան Digital Colour Printing դասընթացքի ու կը ստանայ նշեալ մասնագիտութեան ճափոնական հաստատագիր-վկայականը:

Սիւլէյմանի շրջանի իր հիմնական լուսանկարչատունէն բացի Տիգրան, կը հիմնէ իր երկրորդ մասնաճիւղը, Հալէպի «Մուհաֆազա» կոչուող շրջանին մէջ, եւ զայն կը նուիրէ իր անդրանիկ որդիին՝ Մինասին, իսկ հիմնական Սիւլէյմանի շրջանի DIKRAN Taj Colour  լուսանկարչատան գործունէութիւնը կը ստանձնէ իր երկրորդ որդին՝ Արան: Տիգրան կը պատմէ,- «Այսօր  DIKRAN Taj Colour թուայնացած արդիական վեց քամերաներով եւ drone-ով կը նկարահանէ հարսանեկան եւ այլ խրախճանքներ»: 

Սուրիոյ հայ համայնքին իր ներդումի մասին, Տիգրան կը պատմէ.- «Ֆոթօ Հայկէն ետք, գրեթէ ամէն օր մօտ մէկ տարի Բերիոյ թեմի օրուան նախկին առաջնորդ հոգելոյս Սուրէն արք. Գաթարոյեանի հետ կը մեկնէի Տէր Զօր Նահատակաց Յուշահամալիրի կառուցման աշխատանքները տեսագրելու եւ լուսանկարելու»:

Տէր Զօրի Նահատակաց Յուշահամալիրին եւ Մարկատէի անապատին մէջ նահատակներու աճիւններուն վրայ կառուցուած Սուրբ Յարութիւն մատռան մանրամասնութիւններուն անդրադարձը տե՛ս սոյն յօդուածի ծանօթագրութեան բաժնին մէջ :

Տիգրան ամուսնացած է Արաքսի Հեճինեանի հետ եւ բախատաւորուած են երկու որդիներով: Տիգրան ուրախ է, որ այսօր իր որդիները՝ Մինասն ու Արան կը շարունակեն DIKRAN Taj Colour լուսանակրչատան համբաւը Սուրիոյ քրիստոնեայ, իսլամ, հայ եւ արաբ շրջանակին մէջ՝ պահելով լուսանկարչական ասպարէզի խոստմնալից նոյն բարձր որակն ու արդիականութիւնը, աւանդ մը, որ սկիզբ առած է 50 տարի առաջ: 

Ծանօթագրութիւն

Մեծ Եղեռնի Նահատակներու յուշահամալիր, Սրբոց Նահատակաց յուշահամալիր (արաբ․՝ كنيسة شهداء الأرمن‎‎), Հայոց Ցեղասպանութեան յուշահամալիր Սուրիոյ Տէր Զօր քաղաքի Ալ Ռաշտի թաղամասին մէջ։

Սրբոց Նահատակաց յուշահամալիրի հիմնօրհնէքը արարողութիւնը: Հայ առաքելական եկեղեցւոյ Հալէպի առաջնորդարանի նախաձեռնութեամբ տեղի ունեցած է 12 մայիս 1985-ին, իսկ կառուցման աշխատանքները սկսած են 1 դեկտեմբեր 1989-ին եւ աւարտած՝ նոյեմբեր 1990-ին: Օծուած է 3-4 Մայիս 1991-ին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Գարեգին Բ. կաթողիկոսին կողմէ։ Յուշահամալիրը բաղկացած է եկեղեցիէ, թանգարանէ, յուշարձանէ, արխիւային կեդրոնէ եւ ցուցադրութիւններու սրահէ^: Սարգիս Պալմանուկեան ճարտարապետն է Տէր Զօրի Ս. Նահատակաց յուշահամալիրին: Ան նաեւ հեղինակն է Հալէպի Ս. Քառասնից Մանկանց եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցիներու շրջափակերուն մէջ այլ յուշակոթողներու: https://www.aztagdaily.com/archives/378357

Համալիրը կարճ ժամանակի մէջ դարձաւ Ցեղասպանութենէն ետք աշխարհով մէկ տարածուած հայութեան ուխտատեղին, անշիրիմ նահատակներուն հաւաքական գերեզմանը։ 21 սեպտեմբեր 2014-ին յուշահամալիրը «Իրաքի եւ Լեւանտի Իսլամական պետութիւն» ահաբեկչական խմբաւորման կողմէ պայթեցուած է։ 2018-ին, Տէր Զօրի Սրբոց Նահատակաց Յուշահամալիրի վերանորոգման մասին կարդալ  այս յղումներու վրայ՝ https://www.aztagdaily.com/archives/396622 https://www.aztagdaily.com/archives/384763, https://www.aztagdaily.com/archives/547293

Մարկատէի Սուրբ Յարութիւն մատուռ: 1992-ի վերջաւորութեան, շինարարական պետական ծրագիրի մը իրագործման ընթացքին, Մարկատէ կոչուած  անապատային շրջանի մէջ, որ կը գտնուի Սուրիոյ Հասիչէ-Հասաքէ նահանգին մէջ, Տէր Զօր նահանգին հիւսիս-արեւելքը, շուրջ 90 քլմ. հեռաւորութեամբ,  պատահաբար յայտնագործուած  հայ աճիւններու հսկայ կոյտերն ու հաւաքական գերեզմանափոսերը կը մղեն Բերիոյ Թեմի Ազգ. Իշխանութիւնը մատուռ-յուշարձանով մը յաւերժացնելու ապրիլեան անշիրիմ նահատակներու յիշատակը: 

Տէր Զօր-Հասիչէ շրջանի  Մարկատէի մէջ Սուրբ Յարութիւն մատռան հիմնարկէքը կը կատարուի 8 մայիս 1994-ին, նախագահութեամբ Սուրէն Արք. Գաթարոյեանի: 7 Մայիս 1995-ին, մատուռ-յուշակոթողը կ’անուանուի Ս. Յարութիւն:  24 ապրիլ 1996-ին, մատռան օծումը կը կատարուի ձեռամբ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ: Նախագիծը եւ իրագործումը հալէպահայ ճարտարապետ Գէորգ Սարգիսի:

Պատերազմի տարիներուն մատուռը քանդուած է, եւ  բեկորները փոխադրուած են Տէր Զօրի Նահատակաց յուշահամալիր:

Աղբիւր՝ wikipedia

ԹԱԼԻՆ ՍՈՒՃԵԱՆ

Որոշ ժամանակէ մը ի վեր, որպէս Բարռեսիա Գոլէքթիվ, կը կազմակերպենք «Քով-քովի» խորագիրով առցանց հանդիպումներ։ Վերջին երկու ամիսներուն ընթացքին, այս հանդիպումներու կիզակէտը դարձան մեր մեծ մամաներուն ազդեցութիւնները մեր կեանքին մէջ։ Նկատի ունենալով, որ «Քով-քովի» շրջանակին մէջ կը գտնուին նաեւ քսանական տարիքի երիտասարդուհիներ, մեր մեծ մամաներն ալ կը պատկանին տարբեր սերունդներու։ Այս առիթ կ՚ընծայէ մեզի վերանայելու, թէ ի՛նչ նշանակութիւն ունին մեր մեծ մամաները մեզի համար, 1915-էն մինչեւ օրս, եւ վերստին քննելու անոնց տեղը մեր կեանքին մէջ։

Ուալթըր Բենիամին Փոլ Քլիի նշանաւոր «Անկելոս նովըս»-ը կը նկարագրէ իբրեւ «Պատմութեան հրեշտակ»-ը։ Ըստ Բենիամինի, երբ Պատմութեան հրեշտակը ետեւ կը նայի, կը տեսնէ աղէտներու շղթայ մը՝ մէկը միւսին վրայ դիզուած. այնուամենայնիւ, արդիականացման եւ յառաջդիմութեան փուքը այնքան ուժեղ կը փչէ, որ հրեշտակը չի կրնար կանգ առնել՝ ջարդուփշուր եղած կտորները իրարու միացնելու համար։ Փոթորիկը զինք առջեւ կը քշէ։ «Անկելոս նովըս»-ը սառած կը կանգնի աղէտի դիմաց։

Մեր մեծ մամաները պատմութեան հրեշտակներ նկատելու շատ պատճառներ կան։ Անոնց դիմագրաւած աղէտներուն դիմաց անոնց սառած դիրքերը, լռութեան վրայ կառուցուած կեանքերը եւ իրենց պատահածին մասին չկարենալ խօսիլը Բենիամինին «Պատմութեան հրեշտակ»-ի սահմանումին շատ լաւ կը պատշաճի։ Յատկապէս 1915-էն ետք Պոլիսէն դուրս ծնած ու ապրած մեծ մամաներուն՝ իրենց թոռներուն հետ յարաբերութեան մէջ հայկական ինքնութեան ներկայացման վերադառնալը մեզի կ՚օգնէ աւելի լաւ ըմբռնելու իրենց ետին ձգածները։ Յառաջիկայ շաբաթներուն, յոյսով ենք, որ այս տարածքին մէջ պիտի բաժնեկցինք մեր երիտասարդ ընկերուհիներուն պատմութիւնները իրենց մեծ մամաներուն մասին։

Պոլսէն դուրս ծնած մեծ մամաներուն յարաբերութիւնը հայերէն լեզուին հետ նոյնպէս չափազանց հետաքրքրաշարժ էր։ Ոմանք բնաւ չսորվեցան լեզուն, ուրիշներ ալ ամչցան իրենց խօսած գաւառաբարբառով։ Բարբառներու արագ կորուստին մէջ մեծ դեր խաղացած է Պոլսոյ հայերէնը մայրենիի իտէալ եւ ամէնէն գեղեցիկ տարբերակը համարող սխալ համոզմունքը։

Սփիւռքի մեր ընկերուհիներու մեծ մամաներուն պատմութիւնները մերիններէն տարբեր են։ Հալէպ-Պէյրութ բռնագաղթի ճամբան բռնած կամ Միացեալ Նահանգներ գաղթած մեծ մամաները ունին Թուրքիա մնացածներէն տարբեր պատումներ։ Կը յուսանք, որ հիւր գրողներ աւելի յայտնաբերեն այս ոլորտը իրենց գրութիւններով։  

Եւ կան մեծ մամաները անոնց, որոնք հիմա իրենց քառասունական, յիսունական եւ վաթսունական տարիքին մէջ են, մեծ մամաներ՝ որոնք ծնած են 1915-ի շուրջ եւ որոնք այլ իրականութիւն մը պարզեցին։

Իմ մօրենական մեծ մամաս՝ Իսկուհին, Էրզրումէն էր եւ մէկն էր վերոնշեալ կիներէն։ Որքան որ գիտենք, ան ծնած էր 1915-ին։ Բնաւ չգիտցանք, թէ ան ինչ պարագաներէ անցնելով հասած էր Պոլիս։ Մահացած երկուորեակ քոյր մը ունէր։ Իսկուհիին ամբողջ ընտանիքը Էրզրումէն տեղահանուած էր դէպի Իրաք, ուր ստիպողաբար որպէս իսլամ ապրած էր։ Իր ընտանիքին մեծամասնութիւնը, ներառեալ իր հայրը, բոլորովին ոչնչացած էր։ Երբ Իսկուհին եւ իր մայրը՝ Սաթենիկը, Պոլիս հասած են, հաւանաբար ապրած են գաղթակայաններու մէջ՝ ապաստարան մը, ուր վերապրած կիներ եւ երեխաներ կը բնակէին։ Մինչեւ օրս, բնաւ բառերով չէի արտայայտած, թէ Իսկուհին հայր չունէր, թէ Իսկուհին որբ մըն էր։

Երբ ան կարգուեցաւ այլ վերապրողի մը հետ, Ստեփանին հետ, ամուսնոյն առաջին գործը իր անունը Իսկուհիէն Սիլվայի փոխել եղած էր։ Տարօրինակ էր, որ բնաւ հարցականի տակ չէինք դրած այս քմահաճ վերանուանումը։ Իսկուհին կին մը չէր, որ իր կեանքին տէրն էր։ Վերապրած էր, բայց իր ինքնագիտակցութիւնը չընկալուելու չափ թնճուկուած էր։ Անոր կը պակսէին ինքզինքին, իր դուստրերուն, իր թոռներուն կողքին ըլլալը՝ որպէս կին, որպէս մայր կամ մեծ մայր։ Կարողութիւնը չունէր ինքզինք կամ իր զաւակները պաշտպանելու իր ամուսինէն, ոչ ալ կրնար անոնց նեցուկի կամ ապահովութեան աղբիւր ըլլալ։ Թերեւս ան մէկ այլ աղէտի մը մարմնաւորուած ծանրութիւնն էր՝ աղէտ մը, որ չկարողացաւ անուանել, բայց շալկեց ամբողջ կեանքին ընթացքին։  

Միաժամանակ, այր մարդու բացակայութեան, կիներու ուսերուն ինկաւ ընտանիքը միասին պահելու պարտականութիւնը։ Երբ կը մտածեմ մեր կեանքին մէջ այս առանձին կիներու թոռներուն տեղին մասին, չեմ կրնար չտեսնել զանոնք որպէս աղէտի ներկայացումներ։ Նոյնիսկ երբ անոնք չեն խօսիր, երկար ժամանակներ պատուհանէն դուրս դիտողի անոնց տեսքը ինքզինք դրոշմած է մեր յիշողութիւններուն մէջ՝ ծառայելով որպէս աղէտի առ յաւէտ յիշեցում։ Մինչ անոնց ամբողջ գոյութիւնը դարձաւ իրենց կորսնցուցած կեանքին, ընտանիքին, տան եւ հողին սուգը, անոնք դարձան ժառանգութեան մը կապուած մեր կեանքին մէջ կերպարներ եւ յուշեր,- ժառանգութիւն մը, որ ուժեղ է, բայց՝ ծանր։ Ժառանգութիւն մը, որ կը պահանջէ անոնց պատշաճող ըմբռնում, յիշատակութիւն եւ յիշատակի յարգանքի մատուցում:

Այս ու նման նիւթեր քննարկելու համար մենք ուեպինար մը պիտի իրագործենք Լարա Ահարոնեանին հետ 2 ապիլին։ Լարա Ահարոնեան ծնած ու մեծցած է Պէյրութ, գաղթած է Քանատա եւ վերջապէս իր ամուսնոյն եւ զաւակներուն հետ բնակութիւն հաստատած է Երեւան։ Հանրածանօթ է կիներու իրաւունքներու պաշտպանութեան իր գործունէութեամբ՝ յատկապէս կենտերային բռնութեան դէմ իր աշխատանքներով։ Բարռեսիա Գոլէքթիվի հարթակէն անոր հետ պիտի զրուցենք իր մեծ մամայէն ժառանգածներուն եւ սփիւռքի մէջ ծնած եւ մեծցած կին մը ըլլալուն մասին, որ ներկայիս Հայաստանի մէջ կանանց իրաւունքներու համար կը պայքարի։ Ուրախ կ՚ըլլանք Բարռեսիաբարի ընթերցողներուն այս ուեպինարին մեզի միանալով։
 
(Թարգմանութիւն՝ Արազ Գոճայեանի)

Ակօս

(Սոյն յօդուածը լոյս տեսած է 27 մարտ 2025-ին, Պոլսոյ «Ակօս»-ի մէջ, Բարռեսիա Գոլէքթիվի երկշաբաթեայ «Բարռեսիաբար» սիւնակին մէջ https://bit.ly/3QTrabQ)

Parrhesia Collective-ը կանանց միջազգային խումբ մըն է, որ բաղկացած է արուեստագէտներէ, ակադեմիկոսներէ եւ աքթիվիստներէ, որոնք կ՚աշխատին լուսանկարչութեան, պարի, շարժանկարի, ընկերաբանութեան, գրականութեան և պատմութեան ոլորտներու մէջ, եւ իր գործունէութիւնը կ՚իրականցնէ ընկերային ցանցերու միջոցով։

Հայոց պատմութեան գրեթէ ամէն ինչի՝ քիչ թէ շատ նշանակալի որեւէ իրադարձութեան մէջ մենք ունինք դաւաճանի կերպար մը: Ընդ որում ոչ թէ պարզապէս քանի մը ոսկիի համար կատարուած դաւաճանութեան, այլ նմանը չունեցող դաւաճանութեան: Ու ակամայ հարց կը ծագի, թէ ինչո՞ւ այդքան շատ են դաւաճանները: Մենք պատմութեան անցքերը դիտելով, կը հանդիպինք դէպքերու եւ դէմքերու, որոնց ըրածը առնուազն խելագարութիւն կը թուի եւ նոյնիսկ «դաւաճանութիւն» բառը չի բացատրեր այդ արարքին դրդապատճառը: Իսկ գուցէ շատ պարագաներու ոչ թէ դաւաճանութիւն տեղի ունեցած է, այլ քաղաքական սարսափելիօրէն անհեռատես քայլ մը, որ այնքա՛ն ողբերգական անդարդարձ ունեցած է, որ մեզի այլ բան չէ մնացած, քան այդ դաւաճանութիւն կոչելը: Հարցը կարելի է անվերջ քննել, բայց կը կարծեմ այդ մէկը այսօր աւելի քան արդիական է, որովհետեւ հանրապետութեան մէջ եւ առհասարակ հայ ժողովուրդին մէջ այժմ դաւաճան բառին կը հանդիպինք աւելի յաճախ, քան կարելի է պատկերացնել: Բայց քանի որ քաղաքական նշանակութեան այժմեան դէպքին քննադատութիւնը անշնորհակալ գործ մըն է ու ինչ որ ալ ըսես, միեւնոյնն է, որեւէ խումբի կողմէ դուն ինքդ պիտի յայտնուիս մեղադրեալի աթոռին վրայ, ապա փորձենք երթալ ետ ու քանի մը դէպք քննարկել՝ հասկնալու, թէ ինչ բան կրնար հայերը դրդել նման քայլերու: Աւելի համբերատար ընթերցողները կրնան նաեւ զուգահեռներ տեսնել այսօրուայ հետ:

428-ին, հայկական իշխանական աւագանին, մեծ ժողովի մը ժամանակ, կ’որոշէ հրաժարիլ պետականութենէ եւ պարսիկներու շահէն կը խնդրէ, որ որեւէ պարսիկ գայ եւ իշխէ մեր վրայ:

1022-ին, արքայական խնամակալ Սարգիս Սիւնեցի (վեստ) իշխանին եւ ամենայն հայոց կաթողիկոս Պետրոս Գետադարձի ջանքերով, Անիի Բագրատունեաց թագաւոր Հովաննէս- Սմբատ կը ստորագրէ կտակ մը, ըստ որուն, իր մահէն յետոյ Անիի թագաւորութիւնը պէտք է յանձնուի Բիւզանդիոնի որպէս նահանգ:

Նախ քննարկենք այս երկու իրարանման ապշեցուցիչ դէպքերը: Նմանութիւնը ուղղակիօրէն կը զարմացնէ: Երկու պարագաներուն ալ, հայկական պետութեան կործանումը կ’իրականացնեն հայերը, ընդ որում բարձրաստիճան, հարուստ եւ մեծ հեղինակութիւն վայելող հայերը: Իսկ ինչո՞ւ: Պարզապէս դաւաճանութի՞ւն: Այդ բառը թերեւս լաւ կը բնութագրէ, բայց բնաւ չի բացատրեր, որովհետեւ դաւաճանութիւն կը կատարուի շահագրգռական հիմքով մը, դաւաճանը իր վնաս պատճառող արարքներուն համար վարձատրութիւն կը ստանայ, կամ առնուազն վարձատրութեան ակնկալութիւն ունի: Իսկ ի՞նչ ակնկալութիւններ կրնային ունենալ 428-ի եւ 1022-ի հայ իշխաններն ու կաթողիկոսը: Ի՞նչ ակնկալութիւն կրնար ունենալ Վասակ Սիւնին 450-51-ին ապստամբութեան շարքերը լքելով:

Յիշատակուած բոլոր դէպքերուն գլխաւոր դերակատարները Հայաստանի տէրերն էին: Պարսից շահն ու Բիւզանդիոնի կայսեր չէին կրնար այնպիսի բան մը խոստանալ, զոր անոնք չունէին: Անոնք ամբողջ երկրով մեծ հեղինակութիւն կը վայելէին, ունէին հսկայական հարստութիւն, սեփական բանակ, մեծ հողեր, հարստութիւն, ազդեցութիւն, իշխանութիւն: Ուրեմն ի՞նչ բան կրնար ստիպել 428-ին ու 1022-ին հրաժարելու սեփական պետութենէն: Երկու պարագաներուն ալ սեփական պետութիւնը քանդող իշխանները չէին կրնար արքայական թագ ակնկալել՝ քանի մը կարեւոր պատճառով: Առաջինն ու ամենէն կարեւորը այն է, որ հէնց իրենք կը հրաժարէին Հայաստանի անկախութենէն, այսինքն պարզ էր, որ պետական իրավիճակի փոփոխութեամբ կը վերանար նաեւ թագի գոյութիւնը ընդհանրապէս: Դեռ առանց նշելու, որ 1022-ին, ամենայն հայոց Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը ունէր այն բոլորը ինչ որ կարելի էր ունենալ ու Բիւզանդիոնի կայսրը, նոյնիսկ եթէ շատ փափաքէր, ապա չէր կրնար նման բան խոստանալ, զոր անձնապէս կը շահագրգռէր կաթողիկոսը, որովհետեւ կաթողիկոսէն աւելի բարձր կոչում եւ իշխանութիւն պարզապէս չկար ու չկայ: Վեստ Սարգիսը եւս չէր կրնար արքայական յաւակնութիւններ ունենալ արդէն նշուած պատճառներով: Ամենաշատը, որ կրնար յոյս փայփայել` Հայաստանի կառավարիչ նշանակուիլն էր, բայց ան արդէն իսկ այդ պաշտօնը ունէր եւ Յովհաննէս-Սմբատ արքայի մահէն յետոյ, ան Հայոց թագաւորութեան խնամատար իշխանն էր ու Գագիկ Բ.-ի խնամակալը: Աւելի անհասկնալի է նոյնիքն Յովհաննէս-Սմբատի արքային պահուածքը: Իր երկիրը Բիւզանդիոնի յանձնելով, ան ի՞նչ ակնկալիք կրնար ունենալ: Նոյնը կը վերաբերի նաեւ, օրինակ, Վասակ Սիւնիի: Ան Հայաստանի մարզպանն էր՝ կառավարիչը եւ պարսից շահը աւելի բարձր պաշտօն անոր չէր ալ կրնար առաջարկել, որովհետեւ աւելի բարձրը արքայական գահն էր, զոր պարսիկները պիտի չուզէին նոյնիսկ քննարկել:

Անհրաժեշտ է հասկնալ, որ 428-ին ու 1022-ին, հայերը միամիտ չէին. անոնք ոչ թէ դեռահաս ու դիւրահաւատ պատանիներ էին, այլ իշխանական տան առաջնորդներ, քաղաքական մեքենայութիւններով կայացած մարդիկ, թշնամին ճանչցող: Ուրեմն ի՞նչ բան կրնար նման քայլի պատճառ դառնալ: Ըստ իս` այդ եւ այդ բոլորէն առաջ ու յետոյ տարբեր չափերով կրկնուած իրադարձութիւններու մէջ շատ աւելի ծանր բան տեղի ունեցած է, քան պարզապէս դաւաճանութիւնը եւ այդ այն քաղաքական այլընտրանքն էր, որ աւելի լաւ ապագայ կը թուէր զայն ընտրողներուն, բայց աւելի սարսափելի դուրս եկաւ: Յայտնի խօսք է, որ «բարի ցանկութիւնները դժոխք կը տանին, իսկ բարի գործերը` դրախտ»: Ու շատ հաւանաբար, այդ նշուած եւ չնշուած բազմաթիւ պարագաներուն, հէնց այդ «բարի ցանկութիւնները» կործանած են Հայաստանը: Այդ բոլոր պարագաներուն, հաւանական է, որ տեսնելով սեփական պետութեան թուլութիւնը, հայերը ուզած են ժամանակաւոր ապաստան գտնել, ժամանակ տալ իրենք իրենց, մինչեւ կարենան ուժ հաւաքել, փափաքած են համարկուիլ պարսկական ու բիւզանդական իշխանութեան մէջ՝ յուսալով, որ անոնց տնտեսական միջոցներով կարելի է հարստացնել սեփականը, զինական ուժով պաշտպանել Հայաստանն ու հայ զինուորը ինչո՞ւ կռուին թշնամիին դէմ, եթէ բիւզանդացին կը կռուի, քանի որ Հայաստանը արդէն կը դառնայ Բիւզանդիոն (այդ կործանարար միտքը հետագայ դարերուն կաթիլ մը չնահանջեց, այլ աւելի արմատաւորուեցաւ): Այդ միամիտ աղուէսութեան հետեւանքը ոչ միայն Հայաստանի հետագայ աւերումին հիմքերը դրաւ, այլեւ ախի պէս աճեցաւ, մեծցաւ ու տարածուեցաւ, աւելի մեծ տարածում գտաւ հայկական շրջանակներու մէջ՝ հակառակ անոր, որ 10 փորձէն 9-ը կը ձախողէր: 428-էն յետոյ 15-20 տարի չէր անցած, երբ պարսկական արքունիքը ամենէն դաժան տնտեսական քաղաքականութիւնը կ’իրագործէր՝ նպատակ ունենալով այնպէս քամել երկիրը, որ կարելի չդառնայ ուժ ունենալ, զէնք ու բանակ ունենալ, որպէսզի հայերը յաւիտենապէս ծունկի գան, նոյնը կ’ընէր Բիւզանդիոնը, իսկ 1045-էն ընդամէնը 2 տարի անց, երբ հայական բանակը արդէն ցրուուած էր ու ենթակառոյցները քանդուած էին, Հայաստան անպաշտպան մնաց սելճուք-թուրքերուն դիմաց:

Նոյնիքն այդ քաղաքական այլընտրանքի կողմնակիցներն են յաճախ Հայաստանը աւերի բոյն դարձուցած, թէեւ ուզած են «փրկել», բայց չեն հասկցած ամենէն պարզը. դուն կա՛մ անկախ ես ու կ’ապրիս անկախ, կա՛մ կախեալ ես ուրիշէն եւ ուրիշը կ’որոշէ, թէ կ’ապրիս-կը մեռնիս, ինչպէ՛ս կը մեռնիս:

Յատկանշանակ է, որ օտարին մուտքը Հայաստան ողջունած բազմաթիւ նման մարդիկ նոյնիքն այդ օտարներուն կողմէ ալ ոչնչացուած են: Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը եւ Խաչատուր Աբովեանը, որոնք ժամանակին կ’ողջունէին ռուսերու մուտքը Հայաստան՝ զանոնք նկատելով թուքերէն ու պարսիկներէն փրկողներ, անձամբ ենթարկուեցին ռուսական ծանր ճնշումներու, երբ հասկցան, որ գաղափարական առումով սխալած են: Նոյն ձեւով, հայ մեծ բանաստեղծ Եղիշէ Չարենց, որ թունդ բոլշեւիկ էր, կռուող էր կարմիր բանակին մէջ եւ բանուորկան դիկտատորութեան ջատագով՝ գնդակահարուեցաւ նոյնիքն նոյն խորհրդային ռեժիմին կողմէ՝ ազգայնականութեան մեղադրանքով: Չարենցը եւս պահ մը հասկցած էր բոլշեւիկեան «փրկութեան գինը»:

Այսպէս, դարերով հայերը իրենք իրենց ձեռքով ընդունած են այլ ուժի մը գերակայութիւնը եւ այդպէս ալ պատճառ դարձած են թէ՛ իրենց կործանումին, թէ՛ Հայաստանի հիմնական թուլացումին: Ի հարկէ, պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններու, դէպքերն ու դէմքերը տարբեր ձեւով ընթացած, բայց նմանութիւնը որ կարմիր թելով կ’երկարի դարերու միջով՝ այդ մէկը ուրիշին վստահելու, սեփական ուժին չվստահելու ու նաեւ պատասխանատուութիւնէ փախչելու նեղմտութիւնն է: Մենք այսօր ալ, նոյն այս պահուն գրեթէ պատրաստ ենք ոչնչացնելու Հայաստանը՝ յանուն Հայաստանի՝ հաւատալով, որ օտարը մեզի փրկութիւն պիտի բերէ եւ նոյնինկ տնտեսական ու ռազմական լուրջ հաշուարկներ կ’ընենք, քաղաքական ծրագրեր կը գրենք, այդ կը քարոզենք եւ անգամ մը եւս Հայաստանը կը գլորենք ուրիշին սուրին տակ: Բազմիցս այդ կատարած ենք ու կ’ընենք «բարի մտքով», բայց անգամ մը եւս դժոխք կը կառուցուի հայերու համար ու ամէն անգամ մենք կը դառնանք աւելի թոյլ, աւելի նուազ, աւելի թերհաւատ մենք մեր նկատմամբ: Յաճախ կրնանք պատմական որեւէ ողբերգութեան մասին խօսելու ատեն ըսել «դաւաճանութիւն պատահած է», ու անցնիլ յառաջ` առանց հասկնալու, թէ ի՞նչ կը նշանակէ դաւաճանութիւն եւ ինչպէ՞ս կրնայ նոյնիսկ հայրենասիրական մեծ քայլը աւելի ծանր հետեւանք ունենալ:

Իսկ Թէոդորոս Ռշտունին բացառիկ երեւոյթ հայոց պատմութեան մէջ: Նոյնիսկ զարմանալի, որ հայկական դաւադրութեան զոհ չէ դարձած Պապ թագաւորին, Մլեհին, Մխիթար Սպարապետին նման:

Անմահ բանաստեղծ Պարոյր Սեւակի ծննդեան 100-ամեակին նուիուած երեկոն երկրորդն էր «Սօս Սարգսեանի» անուան Համազգայինի պետական թատրոնի թատերախումբի Պէյրութի մէջ ներկայացումներուն (14 մարտ 2025) «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» թատերասրահին մէջ, նախաձեռնութեամբ՝ Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի վարչութեան:

Թատրոն եւ բանաստեղծութիւն. անոնք յաճախ կը հանդիպին, սակայն հազուադէպօրէն անոնց միաձուլումը կ’ըլլայ այնքա՛ն մոգական, որքա՛ն եղաւ «Մարդը ափի մէջ» ներկայացման ընթացքին։

Բեմադրիչ Նարինէ Գրիգորեան եւ օգնական բեմադրիչ Տաթեւիկ Ղազարեան նոր շունչ տուած էին Սեւակի բանաստեղծութիւններուն՝ ժամանակակից անհատի հոգիի խորքերուն մէջ անոր որոնումներուն, որոնք բեմին վրայ կը վերածուէին երկխօսութեան, սիրոյ, կարօտի, հակամարտութեան եւ մարդկային հոգիէն բխող բազում արտայատութիւններու։ Այն, ինչ որ տեղի կ’ունենար բեմին վրայ, սովորական ասմունք չէր, այլ բառի, շարժումի եւ զգացումներու բեմական ստեղծագործութիւն, ուր խօսքը ոչ միայն կը վերածուէր ասմունքի, այլեւ ձեւ ու մարմին կը ստանար, կը կենսաւորուէր, կը կը գրաւէր ու ի վերջոյ՝ կը թռչէր հանգչելու համար հանդիսատեսին հոգիին ու մտքին մէջ:

Իր երեք մասերով՝ «Ես», «Դու» եւ «Մենք», ներկայացումը կը մէկտեղէր հատուածներ Պ. Սեւակի յայտնի ժողովածուէն` «Մարդը ափի մէջ», հրատարակուած 1963-ին: Իւրաքանչիւր բաժին բանաստեղծին հոգեկան բացայայտումներուն մէկ նոր շերտը կը բանար։ «Խոստանում եմ»ի խոստովանանքը, «Դու մի հարցրու»ի ներքին ցնցումը եւ «Ապրել»ու գոյաբանական հարցադրումը բեմին վրայ կը վերածուէին ապրող իրականութեան։ Բանաստեղծութիւնը այլեւս ոչ թէ գիր էր ու էջ, այլ ապրող, շնչող ու շնչաւորող ուժ։ Սեւակի բանաստեղծութիւնները այլեւս անշարժ տառեր չէին. անոնք կը բաբախէին թատերական կենսունակութեամբ՝ հարստացած դերակատարներու արտայայտութեան, շարժումներու եւ խօսքի, երաժշտութեան ու լռութեան կշռութաւոր ներգործութեամբ:

Բեմադրական լուծումները բացառիկ ու կախարդական էին՝ առանց չափազանցութեան։ Տեսիլք ունեցող բեմադրիչ Նարինէ Գրիգորեանի զգայնութիւնը կշռոյթի եւ շարժումի հանդէպ, նշմարելի էր իւրաքանչիւր քայլափոխի, դադարի ու հնչեղութեան ալիքներուն մէջ։ Բեմը կ’ապրէր չորս դերասաններու ներդաշնակ խաղով. Նարեկ Բաղդասարեան, Յարութիւն Սարգսեան, Անդրանիկ Միքայէլեան եւ Միլենա Ղազարեան՝ իբրեւ Սեւակի տարբեր ձայները, կը մարմնաւորէին բանաստեղծին բազմաշերտ էութիւնը, մինչ կարմիր հագուած մուսան խորհրդանշական կերպարով կը մարմնաւորէր անոր ստեղծագործական ոգին։ Անոնց փոխազդեցութիւնները՝ կիրքի յայտնաբերումներ, շշուկով արտասանուած խոստովանութիւններ, կրքոտ վիճաբանութիւններ եւ միասին երգուած պահեր, հանդիսատեսին հետ շօշափելի կապ մը կը ստեղծէին։ Ինչպէս ինքը Գրիգորեան կը նշէ. «այս ներկայացումը պատմուելու համար չէր՝ պէտք էր զայն տեսնել եւ զգալ», իսկ մեր կողմէ…նաեւ հասկնալ:

Երաժշտութիւնը (Արմէն Շահինեան)՝ ներկայացման անբաժանելի մասը, թատերական այս փորձառութիւնը կը հասցնէր նոր բարձունքներու։ Ան պարզ յաւելում մը չէր, այլ՝  երկխօսութիւն մը բանաստեղծութեան հետ՝ միահիւսուած դերասաններու շարժումներուն՝ խորացնելով անոնց յուզականութիւնը։

Ներկայացման գրքոյկին վկայութեամբ, Պ. Սեւակի թոռնիկը՝ գրականագէտ Սեւակ Ղազարեան, որ նաեւ բանաստեղծին տուն-թանգարանի տնօրէնն է, բարձր գնահատած է ներկայացումն ու բեմադրութիւնը. «Ժամանակակից մօտեցումը անսովոր էր, բայց նաեւ խորապէս սեւակեան. բանաստեղծի ոգին, շունչը, կիրքը եւ կեանքային եռքը ամբողջութեամբ բեմին վրայ կային»։

Այս ներկայացումը ոչ միայն յարգանքի տուրք մը հանդիսացաւ մեծ բանաստեղծին, այլեւ առիթ մը անոր ստեղծագործութիւններուն նորարարական կենսաւորման` երաժշտութեան, շարժումի եւ բեմարուեստի հրաշալի միաձուլումով։ Տէր Մելքոնեանի բեմին վրայ Սեւակը ոչ միայն յիշուեցաւ ու անոր 100-ամեակը նշուեցաւ, այլ վերածնաւ՝ խօսքերու հոսքին, շարժումներու բաբախումին ու բեմին վրայ բռնկած բանաստեղծական երկունքին մէջ։

Բանաստեղծութիւնները ունէին ժամանակի սահմաններէն անդին անցնող հնչեղութիւն։ Սեւակի անդրադարձը մարդ արարածի վիճակին՝ մեր խոցելիութեան, ձգտումներուն եւ իմաստի որոնումին, նոյնքան հրատապ ու յուզիչ կը հնչէր բեմին վրայ։ «Բայց իմ ափը ի՞նչ է տալիս: Ինքըդ գիտես, որ մի ափը մինչեւ անգամ ծա՛փ չի տալիս» տողերը, քաղուած «Մարդը Ափի մէջ» երկէն, մտածելու հրաւէր կ’ուղղեն բոլորիս՝ մարդ արարածի դիւրաբեկութեան ու տոկունութեան մասին։

Երբ Նարեկին, Յարութիւնին, Անդրանիկին եւ Միլենային սեւակեան վերջին հնչիւնները մարեցան եւ լոյսերը խամրեցան, հանդիսատեսը մնաց յափշտակուած՝ կրկին յիշելով այն կախարդանքը, որ կը ծնի, երբ խօսքը, երաժշտութիւնը եւ շարժումը կը միաձուլուին գեղարուեստականօրէն։

 «Սօս Սարգսեանի» անուան Համազգայինի պետական թատրոնի թատերախումբը եւ Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի վարչութիւնը մեզի հրամցուցին երեկոյ մը, ուր բանաստեղծութիւնը ոչ միայն կը հնչէր ու թռչէր, այլեւ՝ կ՛ապրուէր։

Հայրենի արուեստագէտները եկան, կախարդեցին ու մեկնեցան: Մնացինք որբացած: Նորէն կը սպասենք:

Թատրոնը կը դրսեւորէ իր լաւագոյնը, երբ հանդիսատեսը կը փոխադրէ բեմէն անդին՝ զայն խորասուզելով թատերական կենսունակ շարժումի, զգացումներու եւ գրաւիչ պատումի հոսքին մէջ: Ահա ճիշդ այդ փորձառութիւնը պարգեւեց Սօս Սարգսեանի անուան Համազգայինի պետական թատրոնի թատերախումբը, որ վերջերս (12 մարտ 2025) «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» թատերասրահին մէջ ներկայացուց փունջ մը` ամերիկացի գրող Օ. Հենրիի հինգ պատմուածքներէն «…Եւ նորից գարուն» ընդհանուր խորագրին տակ՝ բեմադրութեամբ հայրենի վաստակաշատ դերասան Նարինէ Գրիգորեանի։ Տարուան եղանակներուն՝ գարուն, ամառ, աշուն, ձմեռ եւ նորէն գարուն շարքով՝ եղանակները վերածելով հինգի, ինչպէս կը նկարագրէ ներկայացման գրքոյկը, թատերախաղը իրարու կապեց Օ. Հենրիի պատումները հայացուած խորագիրներով՝ «Կախարդական հացեր» (Witches’ Loaves), «Մինչ կառքը կը սպասէ» (While the Auto Waits), «Դեղձերը» (A Little Speck in Garnered Fruit), «Մոգերի ընծաները» (The Gift of the Magi) եւ «Աւետաբերը» (The Harbinger):

Այս պատմուածքները միասին կը մարմնաւորեն կեանքի եւ մարդկային յարաբերութիւններու փոփոխական բնոյթը, նոյնքան փոփոխական որքան տարուան եղանակները: Իւրաքանչիւր պատմութիւն կը փոխանցէ զգացական տարբեր երանգ եւ թեմատիկ ուղղութիւն: Հեգնանքի, հիւմըրի ու անկեղծ զգացումներու օգտագործումով, Օ. Հենրի վարպետօրէն կը շաղկապէ այս պատմուածքները՝ ստեղծելով կերպարներ, որոնք կը դրսեւորեն մարդկային փորձառութեան բարդութիւնները՝ կեանքի եղանակներուն ընդմէջէն։

Առաջին իսկ տեսարանէն ակնյայտ էր, որ բեմադրութիւնը մշակուած է բծախնդրօրէն ու մեծ ոգեւորութեամբ։ Դերակատարներուն վարպետութիւնը կը դրսեւորուէր իւրաքանչիւր մանրամասնութեան մէջ՝ շարժուն ու առինքնող կշռոյթէն մինչեւ ուղղահայեաց ձեւով ծրագրուած բեմահարդարումը, որ կը վերաձեւակերպէր տարածական պատումի ընկալումը։ Դերասանները մեծ վարպետութեամբ կը շարժէին բազմաշերտ բեմին վրայ, որ իրենց համար վերածուած էր թէ՛ շարժուն միջավայրի եւ թէ՛ սքանչելի պատումի միջոցի։

Պատմուածքներուն միջեւ անցումները անխափան էին, երկխօսութիւնները՝ չափաւորուած եւ դիպուկ, իսկ խաղարկութիւնը՝ յոյժ արտայայտիչ։ Թատերախումբին խանդավառութիւնը վարակիչ էր, եւ անոնք յաջողեցան բեմին վրայ կենդանացնել Օ. Հենրիի գործերուն յատուկ հիւմըրը եւ մարդկային խորքը։ Իր խաղարկութեամբ, իւրաքանչիւր դերասան կ’իմաստաւորէր ու կ՚ամբողջացնէր պատումը՝ ի յայտ բերելով թէ՛ բնագիրին նրբութիւնները եւ թէ՛ անոնց այժմէական ու թարմ մեկնաբանութիւնը։

Սօս Սարգսեանի անուան Համազգայինի պետական թատրոնի թատերախումբին այցելութիւնը Լիբանան աւելին էր, քան պարզ թատերական ներկայացում մը։ Յակոբ Տէր Մելքոնեան թատերասրահին մէջ, մենք ապրեցանք նաեւ պատմուածքի, պատումի եւ գրականութեան, նաեւ երգի ու երաժշտութեան վայելքն ու հմայքը՝ թէ ինչպէ՛ս վարպետ բեմադրիչի եւ դերասաններու ձեռքերուն մէջ, անոնք նոր շունչ կը ստանային ու կը կենսաւորուէին։ Անոնց արուեստը, մանրամասնութիւններուն հանդէպ ցուցաբերած բծախնդրութիւնը եւ բեմադրական նորարար մօտեցումը անգամ մը եւս կ’ապացուցէին, որ իսկական պատմուածքը, երբ յանձնուի հմուտ թատերական ստեղծագործողներու, կրնա՛յ դառնալ յաւերժօրէն արդիական, խօսուն…ու հանդիսատեսին հետ կ’երթայ տուն:

Յատուկ շնորհակալութիւն բեմադրիչին՝ Նարինէ Գրիգորեանին:

Յատուկ շնորհկալութիւն բոլոր դերակատարներուն՝ Տաթեւիկ Ղազարեանին, Սերգէյ Թովմասեանին, Վարշամ Գէորգեանին, Արմինէ Անդրեասեանին, Նարեկ Բաղդասարեանին, Մարիա Սեյրանեանին, Յարութիւն Սարգսեանին եւ Անդրանիկ Միքայէլեանին: Շնորհակալութիւն թարգմանիչին՝ Վիկտորիա Բագոյեանին, բեմի ձեւաւորումը եւ զգեստները յղացող Վիկտորիա Ռիեդո-Յովհաննիսեանին, Երաժշտական ձեւաւորուման հեղինակ Նարեկ Բաղդասարեանին:

Մասնաւոր շնորհակալութիւն Համազգայինի Գասպար Իփէկեան թատերախումբի վարչութեան, որ իր այս «խենթ» նախաձեռնութեամբ թատերական վայելքի եւ գրական հմայքի այս առիթը պարգեւեց լիբանահահայ թատերասէրներուն:

Բոլորին վարձքը կատար: 

Լենա Պօղոսեան

Ցերեկը չէր նմաներ գիշերուան, առտուան եռուզեռը տարբեր էր գիշերուան պատմութիւններէն, երբ կը խօսինք մեր թաղին մասին, յատկապէս թաղ մը, ուր կար նաեւ սրճարան մը: Այդ սրճարանը, որուն տէրը պրն. Սմբատն էր, ճիշդ մեր տան դիմացի շէնքին անկիւնը կը գտնուէր եւ այդպիսի անկիւնի մը վրայ, որ կրնամ ըսել թաղին կեդրոնը գրաւած էր: 

Առաւօտեան անուշ քունի վերջին վայրկեանները վայելելու յոյսով, երբ հազիւ քիչ մը եւս քնանալու ճիգով՝ ետ քունի անցած կ’ըլլայի, յանկարծ տեղէս վեր կը ցատկէի սրճարանին ծանր դռան ձայնէն, որ պարտադիր փոխարինած էր առաւօտ կանուխ կանչող աքաղաղը:

Ցերեկով կարելի չէր գիտնալ այդ սրճարանին իսկական գործը, բացի եթէ թաղեցի ես, որովհետեւ խանութպանը ամռան տաք օրերուն պաղպաղակի գունաւոր ու հրապուրիչ պատկերներ զետեղած կ’ըլլար խանութին ճակատին, իսկ դռան առջեւ խոշոր սառնարան մը, որուն պաղ ու գրաւիչ տեսքը ոչ միայն թաղին փոքրիկները կը գրաւէր, այլ նաեւ պարզ անցորդները: Մենք փոքրերս խանութին դիմացէն չէինք հեռանար, կարիքը չկար հեռանալու, որովհետեւ պատշգամէն ալ կը տեսնէինք պաղպաղակներու կախարդական պատկերները իրենց գոյներով ու համերով, եւ ես արդէն ծրագրած կ’ըլլայի, թէ յաջորդ օրականս կամ հօրմէս պզտիկ գումար մը ստանալուս պէս, պիտի սուրամ խանութպանին քով եւ նախընտրած պաղպաղակս համտեսեմ: Ամէն կողմ պաղպաղակ կար, շէնքին դուռէն դէպի փողոց ելլելուդ պէս, տունէն մեկնելու եւ վերադարձի ճամբուդ վրայ, նաեւ՝ երբ պատշգամ կ’ելլես տան տաք օդէն փախուստ տալու: Իսկ ձմռան պաղ եղանակին, այս մեր խանութպանը սուրճ եւ տաք թէյ կը հրամցնէր թաղի միւս խանութպաններուն ու վաճառականներուն, նաեւ՝ հազուագիւտ զբօսաշրջիկներուն:

Կէսօրէ ետք, քանի մը ժամ փակ կը մնար այդ խանութը, իսկ գիշերը բեմը վարագոյր կը փոխէր. տխուր պատմութիւններու տեսարանը կը բացուէր: Մենք ալ չէինք մօտենար սրճարանին, որ քիչ-քիչ կը խճողուէր չափահաս տղամարդոցմով, որոնք սուրճ ու թէյ առնելով՝ խումբերու բաժնուած, կա՛մ նարտ (իրենք թավլի պիտի նախընտրէին ըսել) կը խաղային կա՛մ թուղթ: Ցերեկը մեզի՝ անմեղ փոքրերս հրապուրող խանութը գիշերը կը վերածուէր խաղատան՝ ներգրաւելով մեծ ու անխելք անմեղները:

Մեր ծնողները մեզի խիստ յանձնարարած էին որ ոչ սրճարանին ուղղութեամբ նայինք, ոչ ալ ականջ տանք հոն դարձած խօսակցութիւններուն: Բայց այդ մէկը անկարելի էր, որովհետեւ շատ անգամ անոնց ձայնը, պոռչտուքը մինչեւ մեր տուները կը հասնէր եւ երբեմն ալ փողոցէն անցած պահուդ ականջդ կը ծակէր. մէկը կ’ըսէր «ճուհար ու եէք», միւսը «փէնճ ու տու», ուրիշ մը կը պոռար «տուշէշ». այս վերջինին ձայնը շատ բարձր կ’ելլէր: Որքան մեր մեծերը կը պնդէին ու կ’արգիլէին ականջ տալ հոն եղածներուն,  հետաքրքիր պարմանուհիի մը հոգեբանութեամբ, ես աւելի ուշի-ուշով մտիկ կ’ընէի: Մինչեւ այսօր կը յիշեմ «պլոթ» կամ «արպաթաաշ» բառերը, թէեւ չէի գիտեր անոնց նշանակութիւնը, սակայն ճարպիկ փորձեր կ’ընէի հօրս հարցնելով, որ կը պատասխանէր. «մի գիտնար աղջիկս, ասիկա խումար է»: Ի՞նչ է «խումարը»՝ այդ ալ չէինք գիտեր:

Բայց օր մը ակամայ գիտցանք: Ուշ գիշեր էր: Կնոջ մը ճչոցէն բոլորս արթնցանք ու դուրս ուզեցինք վազել դէպի պատշգամ: Ձայնը վարէն՝ փողոցէն կու գար, սակայն մայրս շատ զգուշ էր եւ յաջողեցաւ մեզ բոլորս անմիջապէս ներս առնել, սակայն պատուհանին ծայրէն գաղտնի յաջողեցայ դիտել հոն պատահածը. կին մը իր փոքր զաւկին ձեռքէն բռնած, սրճարանին առջեւ կանգ առած, մէկու մը կը բարկանար ու լալով կ’ըսէր. «մենք տունը անօթի քեզի կը սպասենք, իսկ դուն…»: Մարդը ամօթէն կը փորձէր իր կինը լռեցնել ու քաշելով տանիլ այդ տեղէն, իսկ խեղճ փոքրիկը մէկ այս, մէկ այն կողմ կը վազէր: Մայրս, մեղք այս պզտիկին ըսելով, դուռը ամուր մը փակեց. կարծես կ’ուզէր մեզ պաշտպանել այդ անիրաւ եւ անարդար եղելութենէն: Եւ այսպիս պատահարներու շարքը կ’երկարէր, երբ ուրիշ գիշերներ, տղամարդիկ իրենց բախտը լալով կը հեռանային այդ սրճարան-խաղատունէն. «ալ քովս բան չմնաց որ շարունակեմ», կամ «վաղը ա՛լ պիտի չվերադառնամ»….

Դժբախտաբար այն օրէն անդին, այդ ողբերգութիւնները դարձան սովորական, երբ յանկարծ գիշերուան լռութեան մէջ աթոռներ հրմշտկելու աղմուկը եւ բարկութեամբ լեցուն ամբոխին ձայնը կը բարձրանար, որուն կը յաջորդէր «յաճախորդի» մը ուղղուած սպառնալիքը զայն դուրս քշելու ատեն. «եթէ դրամ չունիս, ալ մեր սեղանին վրայ գործ չունիս:» Եւ ի՜նչ պատմութիւններ, անվերջ ու ցաւալի, բայց իրական, որոնք կը յայտնաբերէին, շատերու կեանքին նման, ցերեկուայ համով պաղպաղակին միւս երեսը՝ մութին շարունակուող ողբերգութիւնները:

Ո՞վ է յանցաւորը, սկսայ հարց տալ, երբ խելքս սկսաւ աւելի հասնիլ:

Մեր թաղեցի խելացի ու ճարպիկ խանութպա՞նը, որ ոչ միայն յաջողեցաւ պահել իր ընտանիքը, այլ նաեւ կրցաւ իր զաւակները լաւագոյն համալսարանները ղրկել, թէ՞ անոնք որ լքելով իրենց ընտանիքները՝ սրճարանը «թավլի» եւ թուղթ խաղալով մսխեցին իրենց շահածը եւ զաւակները զրկեցին օրապահիկէ ու ապագայի երազներէ՝ խաղարանի սեղաներուն վրայ «բէնճ ու տու», «տուշէշ» ու «սոլտ» պոռալով: Իսկ մեր խանութպանը, իր կեանքի յառաջացած տարիքին, դարձի եկած մարդու մը նման խանութը ամբողջութեամբ վերածեց միայն փոքրերու յատկացուած ուտելիքներ, խաղալիքներ, տուրմեր ու պաղպաղակներու տեսականի վաճառող խանութի:

Տարիները անցան եւ թաղը փոխուեցաւ։ Նոր շէնքեր բարձրացան, մարդիկ եկան ու գացին: Պրն. Սմբատը այլեւս չէր երեւար խանութի դռան առջեւ նստած: Զաւակները մեկնած էին երկրէն, իսկ խանութը նոր տէր ունէր։

Սակայն թաղին մեծերը, որոնք դեռ յիշատակները կը պահէին, ամէն անգամ այդ խանութին կողքով անցած ատեն, պահ մը կը կանգնէին, կը ժպտային ու ցած ձայնով կ’ըսէին. «Այստեղ, տարիներ առաջ, կեանքեր ձեւաւորուեցան. ոմանք շահեցան, ուրիշներ՝ կորսնցուցին»։

Իսկ մանուկները, որոնց համար այդ տեղը պարզապէս պաղպաղակի խանութ մըն էր, ուրախ կը վազվզէին անոր առջեւ, առանց երբեւէ իմանալու, որ այդ անկիւնին վրայ երբեմն ճակատագրեր կ’որոշուէին… կը կերտուէին կամ կը կորսուէին, ճարպիկներն ու միամիտները կը հանդիպէին, ուր յոյսերը կը վերածուէին մոխրի, ուր մարդիկ իրենց կեանքը խաղաքարտի պէս կը փռէին սեղանին վրայ։

Այսպէս, մեր թաղին պատմութիւնը ապրեցաւ, գրուեցաւ ու մնաց ոչ միայն մեր յիշողութեան մէջ, այլ նաեւ այդ անկիւնը, ուր խանութը դեռ կայ՝ թերեւս այլ անունով, բայց…աւա՜ղ…մեր հին ու հարազատ թաղը չկայ այլեւս…

Նարնջենիներու պարտէզներով շրջապատուած հինգ-վեց շէնք եւ փոքրիկ նպարավաճառի խանութ մը, լայն համայնապատկերը կը ներկայացնէին մեր թաղին, որ կ՛ապահովէր կապը Անթիլիասի մայրուղիին եւ ներսի ճամբուն միջեւ։ Հոն է, ուր մանկութեան քաղցր յուշեր, խաղընկերներու հետ անցուցած հաճելի պահեր, բարեկամական եւ դրացութեան սերտ կապեր շաղախուած են իրարու։ ինչպէ՞ս կարելի է մոռնալ նարնջենիններու նորաբաց ծաղիկներուն բոյրը գարնան, որ ամբողջ թաղը «կ’ոռոգէր» իր զգլխիչ բուրմունքով։ Գրեթէ քառորդ դար մը ապրած եմ  այդ թաղին մէջ, որուն յիշատակները կը սնուցեն ու կը փայփայեն իմ հոգիս եւ ուրախութեամբ կը ջերմացնեն սիրտս։

Մանկութեանս շրջանին, Լիբանանի խաղաղ ու ապահով օրերն էին։ Պարտէզները, շէնքերու տանիքները, ճամբաները մեր հիմնական խաղավայրերն էին։ Մեր թաղի պարտէզներուն մեծ մասը փշաթելերով շրջափակուած էին, սակայն ես ու խաղընկերներս ձեւ մը կը գտնէինք ներս «թափանցելու»։ Ծառերու վրայ կը բարձրանայինք եւ կը փորձէինք քանի մը հասանելի նարինջներէն քաղել։ Այդ ծառերուն կողքին, բացառաբար, կային մանկայի եւ աւկատանձի առանձին ծառեր, ինչ որ հազուագիւտ էր այդ օրերուն եւ որոնց պտուղները բարձր ըլլալով՝ անհասանելի էին մեզի։ Պարտէզներուն մէջ կը վազվզէինք․ անհոգ էինք ու երջանիկ։ Թռչունններն ալ կարծես մեր հրճուանքը տեսնելով՝ զուարճութեամբ կը ճռուողէին։ Երբ պարտէզին տէրը, պատահմամբ, ժամանէր եւ մեզի հոն նշմարէր, արագ մը խոյս կուտայինք, որովհետեւ գիտէինք , թէ մեծ բարկութիւն մը կը սպառնար մեզի։

Մեր թաղին մէջ միայն մէկ նպարավաճառ կար, ուստի, մայրս, որուն ես ալ կ՛ընկերակցէի, երեք-չորս վայրկեան կը քալէր՝ հասնելու Ժալ Էլ Տիպի հրապարակը։ Հոն, կարելի էր գտնել զանազան պէտքեր գոհացնող վաճառատուներ։ Համեստ խանութներ էին, չկային ներկայ օրերու «աչք շլացնող» ցուցափեղկերը։ Աջին, «քիչ մը ամէն բան» վաճառող Ժըրժոսին խանութն էր։ Երբ ներս մտնէիր, կարելի էր նշմարել կարի յատուկ պէտքեր․ կոճակներու այլազան տեսակներ, չափեր ու գոյներ։ Բարակ եւ հաստ դերձաններու հարուստ հաւաքածոյ մը։ Խանութին խորքը՝ գծագրութեան պիտանի իրեր, ներկեր, տետրակներ, կարկին, գծաքաշ։ Խանութին մէջ այլ իրեր ալ կային, որոնց նպատակը ես այն ատեն չէի կրցած հասկնալ։ Իմ ուշադրութիւնս կը գրաւէր բարձր դարակներու վրայ շարուած եւ յատուկ տուփերու մէջ զետեղուած պուպրիկներու հաւաքածոն՝ գոյնզգոյն զգեստներով եւ մազի տարբեր յարդարանքներով։

Ձախին՝ փոքրիկ տուն մը՝ իր հին ու մաշած քարերով, կը թողուր պատմական վէպի մը մէջ գտնուող հին տան տպաւորութիւնը։ Քիչ մը առջեւ քալելով՝ կարելի էր նոր եփած հացի ախորժաբեր բոյրը զգալ։ Հոն պրն․ Սահակին փուռն էր։ Ան միջին տարիքի, կլոր դէմքով, թաւ յօնքերով, կարճահասակ մարդ մըն էր։ Պրն. Սահակը հեզաբարոյ, բայց միաժամանակ ջղային մարդ մըն էր․ կարելի չէր մէկէ աւելի հարցում ուղղել իրեն։

Փուռին մէջ ճարճատող փայտերուն առընթեր՝ Սահակ ինքն ալ կը բորբոքէր եւ դէմքը կարմրաւուն գոյն մը կը ստանար։ Ան խմորը փոքր գունդերու վերածելով, մեքենային մէջ կը դնէր, միւս կողմէն կլոր եւ տափակ խմորներ ստանալու համար։ Կը սիրէի դիտել այդ գործընթացը։

Քիչ մը աւելի առաջ երթալով, արդուկիչի խանութ մը կը պարզուէր դիմացդ։ Կը փափաքէի, որ մայրս հոն ալ այցելէր, որովհետեւ անոր կողքին՝ դասընկերուհիիս Անիենց գետնայարկ տունը կար։ Մայրս, երբ արդուկիչին խանութը մտնէր, որչա՜փ կ՛ուզէի, որ քիչ մը ուշանար, որ քանի մը վայրկեան աւելի խաղամ Անիին հետ։

Վերադառնանք մեր թաղին։

Երբեմն կը մտաբերեմ, թէ ինչպէս դրացի շէնքերու մէկ տանիքէն միւսը կ՛անցնէինք։ Թէեւ զգոյշ էինք եւ անվախ, բայց վտանգաւոր բաժիններ ալ կային․․։ Մեր ծնողները եթէ տեղեակ ըլլային․․․մեր «քաջագործութիւններուն»։ Մեր խաղավայրերուն մէկ մասն ալ մեր թաղին փողոցներն էին, ուր ինքնաշարժներուն երեթեւեկը, բաղդատաբար ներկայ օրերուն, սակաւ էր։ Օրուան վերջաւորութեան, յոգնասպառ՝ կը մտնէինք նպարավաճառ Ժոզէֆին խանութը եւ պաղպաղակ մը կամ զովացուցիչ մը գնելով կը կազդուրուէինք։ Որքա՜ն կը սիրէինք գնել ուղղանկիւն տուփերու մէջ շարուած եւ ծխախոտաձեւ մատուտակները «սուսը»։

Այսօր, երբ կ՛անցնիմ մեր թաղէն, կը նկատեմ աւելի լայն պողոտայ մը, իսկ պարտէզներուն տեղ՝ շքեղ եւ բարձր շէնքեր։ Այն ապրումը կ՛ունենամ, թէ տաք շունչի եւ «լայն սիրտերու» փոխարէն «անհիւրընկալ» մթնոլորտ մը կը տիրէ։ Նախկին զուլալ ջերմութիւնն ու հարազատութիւնը այլեւս չկան։ Կոկորդս կը սեղմուի կարծես․․․ սիրտս կը ճմլուի․․․։ Թէեւ երազի մը պէս անհետացած են այդ քաղցր օրերը, բայց ժամանակը չէ կրցած աղօտել այդ յիշատակներուն պատկերը մտքիս մէջ։ Յիշատակներ, որ երբ մտաբերեմ, հոգիս կը լեցուի եւ կը խայտայ անոնց յարուցած հրճուանքով ու միտքս թռիչք կ՛առնէ դէպի գեղեցիկ բայց անհաս երազային հորիզոններ…

Լիզա Բանճարճեան Թելվիզեան

Առհասարակ մարդու եւ հասարակութեան կեանքին ուղեկցող բազմաթիւ երեւոյթներ դուրս կը մնան քննական տեսանկիւնէ եւ կը հետաքրքրեն միայն գիտնականները: Բազմաթիւ պարագաներու, մենք կարծես, թէ չենք գիտակցիր, թէ այնպիսի երեւոյթներ, ինչպէս երգը, ծիծաղը, արդարացումը, յոյսը որքան կարեւոր են եւ ինչպիսի ճշգրտութեամբ կ’արտացոլեն մարդու եւ հասարակութեան իրական տրամադրուածութիւնը եւ հաւատքը, սկզբունքային մօտեցումը այս կամ այն երեւոյթին նկատմամբ: Մինչդեռ վերը թուարկուածները յաճախ կը հանդիսանան պատճառ ու հետեւանք որեւէ առողջ կամ անառողջ երեւոյթի շարունակական զարգացման: Շատ կը պատահի, որ մենք կը զարմանանք, թէ ինչո՞ւ բան մը այսպէս պատահած է եւ ոչ այնպէս ու չենք գիտակցիր, որ իրականութեան մէջ, մենք «հոգուով սրտով» դէպի այդ գացած ենք եւ ստացած այն, ինչ որ խորքին մէջ ցանկացած ենք: Մարդը միշտ կը հասնի անոր, որ կը ցանկայ, բայց ոչ միշտ կը հասկնայ, թէ իրապէս ի՞նչ ցանկացած է: Եւ նաեւ կ’արդարանայ անով, որ իր քովի մարդը եւս նոյն յիմարութիւնը կ’ընէ, ինչո՞ւ միայն զինք կը մեղադրեն:

Վերցնենք օրինակ վերջին տասնամեակներու ընթացքին տարածուած «երգ-երաժշտութիւնը», որպէս այդպիսին ի՞նչ արժեհամակարգ գերակշռող եղած է հայկական show biz-ին մէջ: Ի՞նչ արժեհամակարգ գերակշռող է մեր ֆիլմերուն ու ֆիլմաշարերուն մէջ: Ի՞նչ ստացած  է միջին հայը պատկերասփիւռի եւ համացանցի «ոչ պաշտօնական» կրթութեան հետեւանքով:

Բացի չնչին բացառութիւններէ, երբ երգերը եղած են իրօք նուրբ ու ըսելիք ունեցող, իրօք գաղափար տարածող, հայկական show biz-ի մէջ «արտադրուող» երգերու հսկայ մասը եղած է կենցաղային ամենէն ցած մակարդակի սիրոյ մասին` համեմուած ռուսական էսդրատային եւ արաբական-թրքական մուղամի շունչով: Նոյն կերպ եւ ֆիլմաշարերը եւ աւելի ուշ ժամանակներուն յայտնուած կենցաղային զաւեշտները (սիթքոմները): Ի տարբերութիւն երգերուն, այստեղ ոչ միայն նոյն ամենաաժան սիրային տրաման է տիրական, այլեւ քրէական պատկերացումներն ու անոր ոչ այն է գովերգումը, ոչ այն է քարոզը: Սիթքոմներուն մէջ ալ տարածուած է ամենաաժան ու նուաստացուցիչ հիւմըրը: Կրկին, քիչ բացառութիւնները մէկ կողմ, երբ կարելի եղած է քիչ թէ շատ որակեալ արդիւնք ստանալ, սիթքոմներու ճնշող մեծամասնութիւնը նողկալի հիւմըրի եւ հովանաւոր ապրանքանիշի ամէն հինգ վայրկեանը մէյ մը կրկուող տեսարանն է:

Մեր հասարակութեան մէջ տարածուած հիւմըրի մակարդակը եւս եղած է ու կը մնայ շատ ցած: Հիւմըրը, որ իր ձեւով կ’ենթադրէ մեղմ (կայ նաեւ անոր սեւ տարբերակը) ու զաւեշտալի նկարագրութիւնը բացասական երեւոյթներու նկատմամբ, կամ անոնց ծիծաղելի մեկնաբանութիւնը, այսինքն նպատակ ունի այդ երեւոյթը ծաղրել ու հասկցնել անոր մերժելի, ոչ ընդունելի ըլլալը, հայկական ընկալումին մէջ հասած է անհեթեթութեան ու ապսուրտի: Հիւմըր կը նկատուի նուաստացումը, գռեհկութիւնը, հայհոյանքը, խաբէութիւնը, կեղծիքը: Ընդ որում ոչ թէ կը ծաղրեն այդ երեւոյթները, այլ նոյնիքն հիւմըրը կը մատուցուի այդ ձեւով: Սիթքոմներու եւ մենաներկայացումներու մէջ (որ հանրապետութեան մէջ վերջին տարիներուն անտանելի կերպով շատցած են) հիւմըրի մատուցման ձեւն է մեծ մասամբ գռեհիկ ու նուաստացուցիչ: Սիթքոմներու կերպարները մշտապէս կը ստեն, կը կեղծեն, երբեմն կը գողնան, կը դաւաճանեն եւ այլն: Անեքթոտներու մէջ գլխաւոր հերոսը սովորոաբար կա՛մ կը գռեհկացնեն կա՛մ կը նուաստացնեն: Ծիծաղ կը շարժէ ոչ թէ երեւոյթին ծաղրական մեկնաբանութիւնը, այլ երեւոյթին նկատմամբ որքան հնարաւոր է աւելի հայհոյախառն կամ տափակ մօտեցումը: Ես տեղեակ չեմ, թէ արդեօ՞ք աւելի մեծ եւ շատ հնարաւորութիւններ ունեցող հասարակութիւններու պրագային նաեւ նման կերպով տարածուած են այդ բոլորը, բայց հայկական հասարակութեան մակարդակին մասին այդ բոլորը շատ բան կ’ըսեն: Եթէ արեւմտեան բազմամիլիոննոց հասարակութիւնները կրնան իրենք իրենց թոյլ տալ ամէն բանէ ունենալ՝ թէ՛ գռեհկութիւն ու հայհոյանք, նուաստացում ու աժան մօտեցում, թէ՛ միաժամանակ աւելի կիրթ, զուսպ ու բարձր մակարդակ, ապա հայկական 2․5-3 մլն-ոց հասարակութեան մէջ ահռելի չափերով այդ բոլորին տարածումը ի վերջոյ կը բերէ ու կը յանգեցնէ նոյնիքն այն վիճակին, երբ հասարակութեան ողջ մակարդակը կ’իջնէ անհաւատալի ցած աստիճանի:

Երբ քէֆերն ու խրախճանքը կը դառնան գլխաւոր զբաղում, երբ զուարճանալու այլ տարբերակ, քան սնունդ եւ խմիչք, սեռային տեսարանները, կենդանական բերկրանքով պարերը կը դառնան զուարճանք բառին հոմանիշ: Հանրապետութեան մէջ նոյնիսկ տարածուած արտայայտութիւն մը կայ, ըստ որուն, երբ կ’արդարացուի համատարած մուղամ ու ռապիզ երաժշտութիւնը, կը նշուի․ «դուն հարսանիքի ժամանակ ռոք երաժշտութեամբ կը պարե՞ս»: Այս արտայայտութիւնը փոքր, բայց ցայտուն ապացոյցն է այն բանին, որ հայ հանրութիւնը նոյնիսկ տեղեակ չէ որ զուարճանքը կամ ժամանցը կրնայ (եւ եղած է) նաեւ հոգեղէն եւ զուսպ ըլլալ: Նոյնիսկ անկարելի կը դառնայ պատկերացնել, որ կար ժամանակ, երբ ժամանցը մտաւոր ջանքեր կը պահանջէր, երբ ժամանց ապահովելու համար պէտք էր որոշակի մտաւոր պաշար ունենալ, փորձել մտածել, ինչ որ արժէքաւոր բան մը ընել: Բայց հիմա աժանութեան դարն է, որքա՛ն աւելի ցած, այնքա՛ն աւելի տարածուած: Եւ այդ բոլորը արտադրողները անվերջ նոյն բանը կ’արտադրեն եւ կը ստիպեն մարդոց, որ աւելի շատ վաճառեն ու գումար աշխատին՝ մարդոց իմացական կարողութիւնները փոքրացնելու եւ ճնշելու հաշուին: Ու երբ այդ նոյն հասարակութիւնը դէմ յանդիման գտնուի մեծ խնդրի մը, զարմացած ու դառնացած հարց կու տայ, թէ այդ ինչպէ՞ս պատահեցաւ: Իսկ ի՞նչ պիտի ըլլար, պարոնա՛յք: Չէք գիտե՞ր, որ հայրենասիրութիւնը կենդանական բնազդ չէ, միայն զգացական ու վերացական չէ, այլեւ մտաւոր ջանքեր պահանջող: Որ հայրենասիրութիւնը պէտք է նաեւ գաղափարական ըլլայ, հասկնալի, տեսանելի, այլ ոչ թէ պարզապէս բնազդ: Եւ երբ հարց կու տան, թէ ինչո՞ւ երիտասարդները դուրս կը մնան ազգային գործերէն ու գաղափարական դաշտերէն, հարկաւոր է հասկնալ, թէ ի՞նչ առօրեայի մէջ կ’ապրին ու ի՞նչ են կը ստանան հասարակութենէն այդ նոյն երիտասարդները: Ան, որ առաւօտէն իրիկուն կը լսէ մեր թուարկած կենցաղային սիրոյ երգերը, կը դիտէ քրէա-գողական ֆիլմերը, կը ծիծաղի նուաստացման ու գռեհկութեան վրայ, ան, մեծ մասամբ կը ձեւաւորէ իմացական մակարդակ մը, ճաշակի դրութիւն մը, ուր աւելի բարդ ու խրթին երեւոյթները տեղ չունին, այլ ընդունելի են միայն հեշտութիւն ու ջերմութիւն ապահովող զգացականները:

Հայաստանի բանակին մէջ, որով մշտապէս հիացել ենք, պաշտել ու սրբութեան-սրբոց համարել, մշտապէս զարգացած են տարատեսակ ախտեր. այն բոլորը ինչ որ մարդիկ ստացած են հասարակութենէն, իրենց հետ բերած են բանակ ու զայն աւելի խտացուցած: Այն վերը թուարկուածները, որոնք աճած ու զարգացած են հասարակութեան մէծ, կը բերուին նաեւ բանակ ու աւելի կը խտանան հոն: Օրինակ հայրենասիրութեան հոմանիշ համարուող քամիքազի տրամադրութիւնները: Բանակին մէջ կար (ցաւոք սրտի հիմա եւս) անձնասպանի տրամադրութիւններուն համապատասխան երգեր, զորս կ’երգեն ու կը լսեն շատ շատերը եւ դեռ ուրիշ բան ալ կը գովեն ու յաճախակի արցունք քամելով կ’ըսեն «ձայնդ անսպառ բալայ ջան»: Օրինակ կայ երգ մը, որ կը սկսի այն նկարագրութենէն, որ թրքական դիրքէն գնդացիրը վիրաւորեց մեր ընկերը, այնուհետեւ կը նշուի, որ զիրենք խաբելով բերած են բանակ ու հիմա թէժ մարտ կը մղուի: Երգը կ’աւարտի սարսափելի քառեակով մը, որուն գլխաւոր հերոսը ինքն իր մասին կը նշէ, որ հայր չունի, որ իրեն համար դագաղ պատրաստէ, եղբայր չունի, որ իրեն համար գերեզմանի փոս փորէ, քոյր չունի, որ վրան արցունք թափէ, թող իր մօրը ըսեն մնաս բարով: Այս ե՞րգ է, թէ դանակ, որ մարդոց սրտերէն աւելի շատ արիւն-արցունք քամէ: Եւ սա դեռ հպարտօրէն կ’երգեն մեր զինուորները՝ փոխանակ մարտական ու կատաղի ու վրիժառու երգեր ունենալու, կ’երգեն ճակատագրով դատապարտուածի երգ մը: Երեւի այս ալ հպարտութիւն կը յառաջացնէ, այո՞:

Բայց ի հարկէ միայն այդ երգը չէ: Ի տարբերութիւն այս դժխեմ ու լալահառաչ ողբին, կան աւելի ուրախ ռիթմով տարբերակներ, ինչպէս օրինակ`

«Ղարաբաղի ջուրը սառն է

Մայրը գիտի, որդին սաղ է (ողջ է)

Բայց չգիտի, որ զոհուել է

Խաբէք, ասէք վիրաւոր է»:

Ու ի՞նչ մենք կ’ուզենք ըսել այս եւ նմանատիպ երգերով: Երիտասարդը կ’ուղարկենք բանակ ու «շահիտի» գօտիին նման վրան կը փաթթենք մեռնող զինուորի մասին ճակատագրով նախասահմանուած երգեր եւ դեռ կը մեկնաբանենք, որ «կեցցէ հայ ժողովուրդը, ջան, ջան, ջան»:

Արդեօ՞ք մենք հոգեպէս առողջ ենք: Արդեօ՞ք մենք խելագար չենք, որ մեր ողջ կեանքը լեցուցած ենք կենցաղային-բնազդային երեւոյթներով, ողբով ու լացով ու դեռ կը զարմանանք, թէ ինչո՞ւ հայ երիտասարդը չ’ուզեր բարդ ու խրթին գաղափարաբանական պայքարի մէջ մտնել: Ինչո՞ւ մտնէ, եթէ մէկ կողմէ դժոխային ծանր ու լալահառաչ (կամ հակառակ ծայրայեղութեամբ անտանելի մեծխօսիկ) հայրենասիրական պարտքն է, միւս կողմէ ժամանակակից թրենտային-պլոկային (trendy-blog) աշխարհը, ուր շատ արագ կարելի է դառնալ երգիչ-դերասան ու փող վաստկիլ ծամածռվելով, մերկանալով եւ այլն:

Այս բողոքները սովորաբար կը հակադրուին իմ «լաւատես հայրենակիցներու տրամադրութիւններուն» ու անոնք կը դատապարտեն միշտ այս մռայլութիւնն ու բողոքը: Այո՛, մեր այս քարոզած մշտական բողոքն ու ճշմարտութեան նայելու ցաւոտ միտումը կրնայ խցել ու դառնացնել մեր սրտերն ու հոգին, բայց մինչեւ ե՞րբ ծածկենք մեր կեղտերը: Մի՞թէ այն սարսափը, որ տեղի ունեցաւ Արցախի հետ, այն ցաւը, որ ստացաւ հայը վերջին տարիներուն, տակաւին սթափելու եւ այս համազգային յիմարութիւնները մէկ կողմ դնելու ցուցիչ չե՞ն: Եւ եթէ այս ալ մեզ չի սթափեցներ, ապա ուրեմն ոչինչ այլեւս կրնայ մեզ արթնցնել:

Բայց քանի դեռ ողջմտութիւնը չէ լքած Հայաստանն ու հայերը, մենք պարտաւոր ենք թէկուզ եւ դառնացնող ու ծակող, բայց իրապէս ախտահարած վէրքը սեղմել, որ հասկնանք, թէ այսպէս կարելի չէ շարունակել: Ժողովուրդը, երիտասարդ սերունդը կարելի չէ ողբով ու անմակարդական կենցաղով կերակրել: Հակառակ պարագային, մենք առիթ պիտի չունենաք խուսափելու նոյնին կրկնութենէն:

Լենա Պօղոսեան

Ամէն առաւօտ կը հանդիպինք իրարու,
Դո՛ւն՝ հեւքի մէջ, կ’աճապարես դէպի դպրոց,
Իսկ ես՝ հանդարտ, զգուշ, կ’ուղղուիմ վարժանոց։

Երէկ նորէն հանդիպեցանք,
Բարեւեցինք շատ արագ ու բաժնուեցանք։
Ամէն հանդիպումիս կ’ուզեմ ընդհատել ճամբադ,
Ի զուր է ճիգս—վազքի մէջ ես, աշխուժ, եռանդուն,
Ծրագիր ու գործ կերտելու։

Որքա՜ն կ’ուզեմ հեւքդ հատել, բացատրել՝
Վաղը արագ կը հասնի, ընկեր,
Աճապարել պէտք չունիս այդքան։
Բայց քայլերդ երբ ամուր, ձայնդ վճիտ,
Կ’աւետեն լոյսը բարի,
Եւ ես կը մնամ ետ՝ անվճիռ։

Եւ կը բացուի հորիզոնը երազներուդ,
Տենչը ապագայի, իղձը յաղթանակի։
Կամաց, ընկեր, ըսեմ քեզի՝
Քանի՜ երազ նուիրական պիտի կորչին առյաւէտ։

Չմտածես այդ մասին, սիրելի՛ս,
Իրականն է միայն մնայուն։
Երանի տամ գաղտնիքը ապագայի,
Պահես անդորրը հոգիիդ։

Տարբեր էր այսօր հանդիպումը մեր,
Ես ու դուն՝ խաղաղ,
Սուրճին հետ մտերիմ,
Կ’երկնէինք անցեալը կրկին։
Բայց ահով ժամանակէն՝
Հեռացար սուրճէն հեւագին։

Փոխուած ես դուն՝ կը վճռեմ։
Փորձ մը վերջին՝ կասեցնեմ վազքդ տենդագին։
Ուժ ու կորով են պէտք հողմերուն դիմաց։
Փայլատակող լոյսը աչքերուդ
Կու տայ թեւեր՝ վճռագին։

Պատմութիւն մը կայ հոն՝ քաջ,
Յաղթահարութեամբ կերտուած։
Դուն կ’ուզես հեռանալ արագ,
Ես բռնած եմ ձեռքդ ամուր։
Ես, դուն՝ միեւնոյնը,
Անցեալն ենք հատած՝ ներկայով վստահ։

Արիստոտէլի վերագրուած է այն խօսքը, թէ «գիտակից մտքի յատկանիշներէն է գաղափարի մը քննարկումը առանց անմիջապէս ընդունելու զայն» (It is the mark of an educated mind to be able to entertain a thought without accepting it)։ Այս խօսքերը ներկայ աշխարհին մէջ աւելի քան բարացուցական են, ուր ընկերային ցանցերը եւ ամբոխավար ղեկավարները, ներառեալ նախագահներ ու վարչապետեր, կը դիմեն զգացական ու խաբող քարոզչութեան՝ հանրային կարծիք ձեւաւորելու։ Այս պայմաններուն մէջ, գիտակից մարդիկ պէտք է վարժութիւն ձեռք ձգեն քննական ակնոցով ընկալելու բոլոր տեղեկութիւններն եւ լուրերը՝ առանց զանոնք անմիջապէս ընդունելու կամ մերժելու։

Պարտաւորուած կը զգանք յաճախակիօրէն յիշեցնելու այս իրականութիւնը:

Ընկերային ցանցերը դիւրացուցած են տեղեկութեան տարածումը, սակայն միաժամանակ անոնք մեծ դեր ունին կեղծ ու շինծու լուրերու եւ ընդհանրապէս ապատեղեկատուութեան տարածման մէջ։ Շատեր, առանց ստուգելու տեղեկութեան աղբիւրը եւ անոր արժանահաւատութիւնը, կը հաւատան՝ մանաւանդ եթէ ան համապատասխանէ իրենց նախապաշարումներուն։ Արիստոտէլոսի խօսքը կը յիշեցնէ մեզի, որ գիտակից մարդը պէտք է վերլուծէ տեղեկութիւնը, համեմատէ զանազան աղբիւրներու եւ ապա կազմէ իր սեփական կարծիքը։

Ժամանակակից աշխարհին մէջ բազմաթիւ ամբոխվար (populist) առաջնորդներ կ՛օգտագործեն պարզեցուած եւ յուզական հռետորաբանութիւն մը՝ ժողովուրդը մոլորեցնելու նպատակով։ Անոնք հասարակական խնդիրները կը ներկայացնեն պարզունակ ձեւով, յանցաւոր կը դարձնեն որոշ խումբեր եւ կ՛առաջարկեն «դիւրին լուծումներ», որոնք յաճախ անիրագործելի են։ Ցաւալի է, որ անոնց հետեւորդները, առանց հարցադրելու կամ քննարկելու, կը հաւատան այս յայտարարութիւններուն՝ անտեսելով բուն իրականութիւնը։

Կրթական մեր համակարգը պէտք է խրախուսէ քննական մտածողութիւնը։ Դպրոցները եւ համալսարանները պէտք է ուսանողներուն սորվեցնեն հարցադրելու, փաստարկները վերլուծելու եւ տրամաբանական սխալներ որոնելու ու ճանչնալու ձեւերը։ Հաւաքականութիւններ իսկապէս կրնայ ազատ եւ ժողովրդավարական դառնալ, երբ զանոնք բաղկացնող անդամները կրնան ինքնուրոյն մտածել եւ կասկածի տակ առնել ներկայացուած կարծիքները։

 Աւելի քան երկհազարամեակ մը առաջ Արիստոտէլի այս խօսքերը կը ծառայեն որպէս զգուշացում եւ հրաւէր՝ պահպանելու մտքի ազատութիւնը։ Այսօր, ուր ապատեղեկատուութիւնը կը տարածուի ակնթարթօրէն, պէտք է սորվինք վերլուծել եւ կասկածի տակ առնել ամէն ինչ ու չընդունիլ զանոնք առանց հարցադրելու։ Միայն այս կերպով կարելի է պաշտպանել ճշմարտութիւնը, խթանել ժողովրդավարութիւնը եւ…նոյնիսկ պահպանել խաղաղութիւնը:

Այդ օրը, Պուրճ Համուտի մեր տունը պէտք էր լաւ մաքրուէր: Թէեւ մեր տան մէջ մաքրութիւնը անպակաս էր, սակայն երբեմն կը պատահէր որ խիստ պահանջուէր այդ: Մենք երեք քոյր, բաւական ճարպիկ եւ արդէն ծանօթ գալիքին, մօրս չորս կողմը դառնալով հարց կու տայինք. «ի՞նչ պէտքը կայ դարձեալ մաքրելու, երէկ արդէն մաքրած ենք ամբողջ տունը»: Մօրս պատասխանը միշտ նոյնն էր. «ինչո՞ւ ամէն օր կը ճաշէք, անօթի՛ մնացէք, կ’ըլլա՞յ»: Ես պարմանուհի, շատ կը փորձէի գտնել կապը ամէն օր ճաշ ուտելուն եւ տան մաքրութեան միջեւ: Քոյրերով իրարու դէմքերը դիտելէ ետք, կը սկսէինք թեթեւ մը ծիծաղիլ եւ մեզմէ մէկը ցած ձայնով ու կէս խնդալով կ’արտասանէր, «ա՜հ, այսօր հի՜ւր պիտի գայ մեզի, հի՜ւր…»:

Մայրս կը յաջողէր իր ժպիտը զսպել ու կը շարունակէր ցուցմունքներ տալ: Անմիջապէս մեզմէ իւրաքանչիւրը իր պարտականութիւնը կը ստանձնէր. ես շատ կը փորձէի խուսափիլ, ճարպիկութիւն մը ընել, սակայն ի զուր, ամէն անգամ ալ ծանր գործերը ինծի կը վստահէին: Ես անշուշտ կ’առարկէի, բայց մայրս կը կրկնէր՝ աւելցնելով, թէ տան բարձր տեղերը ելլելն ու մաքրելը իմ պարտականութիւնս է, զայն վերագրելով ճկուն ու բարձրահասակ ըլլալուս: Նոյնը դպրոցն ալ կը պատահէր, ուր ինծի շարքին ամէնէն ետեւը կը դնէին. նաեւ դասարանին վերջին նստարանը պէտք էր նստէի, որ դասընկերներս հանգիստ տեսնէին գրատախտակը: Տան մէջ ալ, դժուար գործերը ինծի կը վստահուէր: Ի՞նչ կրնայի ընել, քոյրերէս բարձրահասակ էի եւ այն օրերուն բարձրահասակ ըլլալս դժբախտութիւն սեպած էի:

Մաքրութենէն ետք յայտարարութիւնը կ’ըլլար, թէ այդ օր Խաթուն թանթիկը մեզի պիտի այցելէ: Մեզի համար նորութիւն չէր հիւր ընդունիլը եւ արդէն յստակ էր այցելութեան առիթը, բայց կ’ուզէինք գիտնալ, թէ ո՞ր կինն էր այդ օրուան միջնորդը՝ մեր տուն փեսայ բերողը: Մենք երեքով կը փորձէինք կատակել եւ կ’որոշէինք որ ամէն մէկ բան հիւրասիրելու ժամանակ, մեզմէ մէկը դուրս գայ, փոխանակ միայն մեծ քոյրս կատարելու հիւրասիրութեան պաշտօնը, այսպիսով շփոթ կը յառաջացնէինք մեր հիւրին աչքերուն: Հարսնցու աղջիկներու խա՞ղ էր արդեօք կա՞մ պարմանուհիներու, որոնք տակաւին կ’ապրէին իրենց տարիքէն առաջ վազող հասունութիւնը: Կարծես մօրս ականջը շատ սուր էր, ան խիստ կը թելադրէր մեզի, որ մեծ քոյրս միայն հիւրասիրութիւնը կատարէ ու հիւրասենեակը նստի, իսկ ես եւ փոքր քոյրս մնանք մեր սենեակը: Փոքր քոյրս, արդէն, այսպէս ըսենք այդ օրերու հասկացողութեամբ՝ հարս ըլլալու տարիքը չէր հասած: Ես կը մնայի միայկ վտանգը, ես ալ քիչ մը չարաճճի, միշտ կը փորձէի այսպիսի հանդիպումները խանգարել:

Այդ օր, մեզի եկողը Խաթուն թանթիկն էր, ուրիշ օր Սիլվարդը կամ տիկին Մարին: Բոլոր մեր հիւրերը նոյն հարցումը կ’ուղղէին մօրս, որ մեր ականջներուն մէջ սուր կը հնչէր, «ուրիշ աղջիկներ ալ չունի՞ք», որովհետեւ շատ լաւ գիտէին մեր երեք քոյր ըլլալը, սակայն ըստ հին սովորութեան, տան առջինեկներուն առջինեկն էր որ պէտք է նախ կարգուէր, ապա մնացածը: Մենք, այս խօսքերը լսելէ ետք, չէինք կրնար զսպել մեր ծիծաղի ձայները, մայրս ալ զայն ծածկելու փորձեր ընելով՝ կ’աւելցնէր, «այո՛, բայց ինչպէս կը լսէք, միւս երկուքը շատ փոքր են». այդ պահուն ես ինծի հարց կու տայի, թէ արդեօք դուրսինը շա՜տ մեծ է:

Հոս կանգ չէր առներ խօսակցութիւնը, այլ ինքնավստահ եւ միաժամանակ խրատելով, մեր հիւրը կ’աւելցնէր, «պզտիկ զատիկը մեծ զատիկէն առաջ կու գայ, տիկի՛ն, միւս աղջիկներուն բախտը մի՛ կապէր ի շահ առջինեկին:» Զատիկը ի՞նչ կապ ունի բախտին ու ամուսնութեան հետ, ես չէի հասկնար եւ ճիշդ այս բառերը լսելուս պատճառով՝ կը փորձէի այդ հիւրերը քշելու ձեւ մը գտնել: Մայրս շատ կը փորձէր մեզի բացատրել, որ նման հիւրեր, մասնաւորաբար մեծ տարիքով կիներ, որոնք միջնորդութիւն կ’ընէին, անոնք կ’օգնէին ընտանիքի մը երիտասարդ տղուն՝ հա՛յ, լա՛ւ ընտանիքի աղջիկ մը որպէս հարս գտնելու, իսկ այս արարքը կը նկատուէր ԲԱՐԻ գործ եւ ամօթ է միջնորդը չընդունիլ:

Շատ լաւ կը յիշեմ, երբ ուրիշ օր մը, տիկին Մարին յաջողեցաւ մայրս համոզել եւ այդ գիշեր մեզի այցելութեան բերել փեսացուն, երբ ան պնդելով ըսաւ. «բան մը չէք վնասեր, ես մէյ մը ձեզի այցելութեան բերեմ փեսացուն եւ իր ընտանիքը, տեսէ՛ք ապա կարծիք յայտնեցէ՛ք»: Մայրս յօժարած էր: Քիչ ետք, մայրիկս հայրս ալ համոզեց եւ, ինչպէս միշտ, ինծի վստահուեցաւ սուրհանդակի պաշտօնը կատարել, որովհետեւ ըստ մօրս՝ ճկուն էի ու արագավազ: Պէտք էր երթայի մեզմէ քանի մը թաղ անդին բնակող «մեծ մաման»` մօրս տարեց ազգականներէն մէկը հրաւիրելու՝ անոր յայտնելով մօրս փափաքը, որ կ’ըսէր. «այս գիշեր անպայման մեզի պիտի գաս, մամաս քեզի կը սպասէ»: Կը հասնի գիշերը եւ մեր հիւրերը կը ժամանեն:

Անշուշտ փոքրերը սենեակն են, իսկ միայն մեծերը դուրսը նստած կ’ընդունին հիւրերը: Մեզի խիստ թելադրուած էր ներսէն դուրս չելլել: Այդ ալ ե՞ս. քիչ մը հետաքրքիր ու անհանդարտ, ինչպէ՞ս չտեսնէի հիւր փեսացուն: Մէյ մը սենեակին դռան բանալիին ծակէն կը փորձէի նայիլ, մէյ մըն ալ դուռի ճեղքէն, բայց այս մէկը չէր յաջողեր եւ տան մէջ դռան ձայնն ու մեր շշուկը դորսը կը լսուէր: Երբ մայրս դռան ուղղութեամբ խոժոռ դէմքով մը նայէր. պէտք էր ալ լուռ մնայինք ներսը, թէ ոչ գլուխնիս փորձանք կու գար այդ գիշեր ու հետեւանքը՝ պատժուիլ:

Հետաքրքրական էր, որ երբ ներսէն դուրս դիտէի՝ կը տեսնէի տղաքը մէկ կողմ նստած, իսկ կիները միւս կողմը, կը փորձէին աւելի լաւ ծանօթանալ իրարու՝ մէկը գովելով իր աղջիկը՝ հարսնցուն, իսկ միւսը իր տղան՝ փեսացուն: Վրայ կը հասնէր նոյն հարցումներու տարափը, «պարոնը ի՞նչ գործով կը զբաղի, անձնական տուն ունի՞, ինքնաշարժ ունի՞, կը ծխէ՞, կը խմէ՞ եւ այլն»: Իսկ փեսային կողմէ ներկայաչուցիչը՝ «ձեր աղջիկը մեր տան ծաղիկը պիտի ըլլայ, մեր տան ծաղկամանը, մեր տան…»

Մինչեւ այսօր, «մեծ մամային»՝ տարեց մեր ազգականին տուած մէկ հարցումը կը մնայ մտքիս մէջ, «հա՞յ ես»: Ես ինծի կը հարցնէի, հայերէն կը խօսին բոլորը, ինչո՞ւ այդ հարցումը. եթէ հայ չէ, ինչո՞ւ հայերէն պիտի խօսի: Տարիներ ետք միայն հասկցայ այդ հարցումին նշանակութիւնը, թէ ան յարանուանութիւնն ու հայ ըլլալու գաղափար իրարու կը կապէր…: Ուրեմն, ճիշդ կամ սխալ, հին օրերուն որքա՜ն կարեւոր եղած է մեր սովորութիւններուն մէջ նոյն ըմբռնումները ունեցող ու նոյնանման սովորութիւններու տէր երկու ընտանիքներու միացումը, որ սահուն եւ համերաշխ ըլլայ անոնց ազգականական ապագայ կապը, նոյնպէս ալ նորակազմ զոյգին ընտանիքը: Իսկ մենք ներսէն դուրս նայելու փորձեր կ’ընէինք, պարզապէս տեսնելու թէ փեսան գլուխը մազ ունի՞, նիհարակա՞զմ է, թէ՞ ոչ:

Քանի մը օր ետք պատասխան պիտի տայինք, թէ միջնորդը կրկին այցելութեան գա՞ր մեզի, թէ՞ ոչ: Այդ միջոցին արդէն դուռ-դրացի իմացած կ’ըլլային, «մեր դրացիին աղջկան նայելու եկեր է այսինչ ընտանիքը», որովհետեւ սովորութիւն էր տեղեկութիւններ հաւաքել հարսնցուին մասին եւ միակ ճիշդ խողովակը մօտիկ դրացիներն էին, որոնք միասին մէկ, մեծ ընտանիքի պէս կ’ապրէին եւ լաւ կը ճանչնային զիրար: Բնականաբար, եթէ դրացիդ հարսնցու աղջիկ չունի, լաւ կը խօսէր քու մասիդ, իսկ եթէ ունի, հակառակը՝ թերութիւններուդ վրայ կը դնէր շեշտը: Դուն եւ քու բախտդ: Բարեբախտաբար մեր հայ դրացիներն ու թաղեցիները այս պարագաներուն ճշմարտութեամբ կը վկայէին իրարու մասին, գոնէ մէկ քանին ես անձամբ լսած եմ, երբ մօրս կը դիմէին հարցնելու ու պրպտելու, ան կ’ըսէր, «մեղք ունի, պէտք է ճիշդը ըսենք»:

Այսօր, այս սովորութիւններու մասին բնաւ չենք լսեր մեր հայ ընտանիքներուն եւ ընդհանրապէս մեր միջավայրին մէջ: Մենք հիմա «յառաջդիմած» դարու զաւակներ ենք, ուր չափահաս աղջիկն ու տղան բոլորովին ազատ են իրենց կեանքի ընկերը գտնելու եւ ընտրելու. անոնք կարիքը չունին ոչ միջնորդի, ոչ ալ բարեխօսի: Զոյգերը սիրայօժար ու ազատ կամքով կ’ընտրեն իրենց կեանքի ընկերը, իսկ ծնողքին պարտականութիւնը կ’ըլլայ միայն խրատել ու աղօթել, երբ անոնք գտնուին անխուսափելի իրականութեան դիմաց:

Արդեօք ո՞րն է ճիշդը. հիմա՛ որ մեր երիտասարդները ազատ են, սակայն դժբախտաբար հետզհետէ կը բարձրանայ ամուսնալուծումներու թիւը, իսկ ուրիշներ կարօտով կը յիշեն այդ հին ու անմեղ օրերը, երբ միջնորդներ ու ծնողներ հեռատեսութեամբ ու բծախնդրութեամբ կ’ուզէին միացնել իրենց զաւակները՝ համակերպումի, սկզբունքներու, սովորութիւններու, լեզուի եւ հայ ըլլալու շուրջ:  

Կը մնայ նշել, որ միջնորդները չկրցան «որսալ» մեր ընտանիքնին երեք աղջիկները….

Լենա Պօղոսեան

Յարութ Թորոսեան մեր բեմերուն վրայ միշտ փնտռուած դերասան է՝ արժանացած ջերմ ծափերու: Ան իր ներդրումը ունի Լիբանանի վաստակաւոր թատերագիր-բեմադրիչներու ղեկավարած թատերախումբերուն մէջ: 1995-էն սկսեալ, ան մաս կազմած է հայրենի վաստակաւոր բեմադրիչներու Պէյրութի մէջ տեղի ունեցած թատերական ներկայացումներուն եւ թատերական ելոյթներով գտնուած է Կիպրոս, Յորդանան, Երեւան, Կիւմրի, Արտաշատ: 1998-ին, լիբանանահայ թատերական կեանքը եղած է յատկանշականօրէն աշխոյժ, որուն ապացոյցն է Յարութ Թորոսեանի խաղարկութիւնը չորս երախտաշատ բեմադրիչներու գործերուն մէջ:

Յարութ Թորոսեան իբրեւ հաղորդավար եւ խօսնակ կը յայտնուի LIBANO Հայ Ազգի Ձայն ռատիոկայանէն՝ ներկայացնելով «Աստղերը կ’երգեն» յայտագիրը: Իսկ, 2009-2018, որպէս հաղորդավար-խօսնակ ռատիո «Սեւան»էն: Այդ ինը տարիներուն, ան կը ներկայացնէ «Լաւագոյն Տասնեակ» յայտագիրը, որ մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելէր:

2010-ին, Հայաստան թատերական գործիչներու միութեան կողմէ Յարութ կը ստանայ ոսկի մետալ սփիւռքահայ թատերական արուեստին իր մատուցած ծառայութիւններուն համար:

Յօդուածիս մէջ այս առիթով կը վաւերագրեմ նաեւ վաստակաշատ բեմադրիչներու մասին պեղած ծանօթագրութիւններս, որպէս երախտագիտութիւն  հայ թատերական կեանքի դեսպաններուն:

Դերասան Յարութ Թորոսեանի կենսագրական գիծերուն մասին խօսելէ առաջ, գրի կ’առնեմ 30 տարիներու՝ 1995-էն սկսեալ մինչեւ մեր օրերը անոր 35 թատերական ներկայացումներու մասին համառօտ տեղեկութիւններ:

Այսպէս.-

1995, «Բամբասանք չէ բանն ասանկ է», Բեմադրիչ Վահէ Գամպուրեան, Յարութին դերը՝ Rako եւ Յարութիկ:

1998, «Չորեքշաբթի գիշեր», բեմադրիչ՝ Գրիգոր Տէկիրմէնճեան, դերը՝ Հայկազ:

1999, «Կիները բնաւ սուտ չեն խօսիր», բեմադրիչ՝ Գրիգոր Տէկիրմէնճեան, դերը՝ Jimmy Scot: Հիւրախաղերով հանդէս եկած են Յորդանան, 20 եւ 21 նոյեմբեր 1999-ին, Կիպրոս, 4 դեկտեմբեր 1999-ին:

Յարութ Թորոսեան մաս կազմած է նաեւ Համազգայինի  «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի երկար տարիներու  ղեկավար, վաստակաշատ բեմադրիչ Վարուժան Խտըշեանի  ներկայացումներուն.

            1997, «Պրիզպանի գաղթականը», դերը՝ Չիչիօ:

            1998, «Cherie Noir», դերը՝ նոտար, գրագիր: Այս ներկայացումը հիւրախաղով ելոյթ    կ’ունենայ Կիպրոս:

1998, Լեւոն Շանթի «Կայսրը» թատերախաղին մէջ, Յարութ Թորոսեան հանդէս եկած է Ներքինի դերով:

1998,   ՀԲԸՄ-ՀԵԸ «Վահրամ Փափազեան» թատերախումբի[1]  «Աղուէսն ու Աղասին», տիկնիկային թատերախաղի մէջ հանդէս եկած է «Աքլոր»-ի դերով, բեմադրութեամբ հայրենի վաստակաւոր բեմադրիչ (հանգուցեալ) Արտաշէս Յովհաննիսեանի[2]:

2001-2013 տարիներուն, ՀԲԸՄ-ՀԵԸ «Վահրամ Փափազեան» թատերախումբի 12 թատերախաղերու մէջ դերասան Յարութ Թորոսեան հանդէս եկած է տարբեր դերակատարութիւններով, բեմադրութեամբ՝ հայրենի վաստակաւոր բեմադրիչ (այժմ հանգուցեալ)[3] Երուանդ Ղազանճեանի: Այսպէս.-

2001, «Մենակութեան վերջին կանգառը», Միչի դերով:  

2002, «Երեխաները կը մնան երեխաներ», Ricardo-ի դերով: Այս ներկայացումը հիւրախաղով կ’ունենայ Հալէպ եւ Կիպրոս:

2003, «Պաղտասար Աղբար», Կիպարի դերով: Այս ներկայացումը հիւրախաղով կ’ունենայ Կիպրոս, Երեւան եւ Կիւմրի:

2004, «Խաղաղ մենաստան», Jefferry դերով:

2005, «Ատամնաբոյժ արեւելեան», Նիկոյի դերով: Երգախառն կատակերգութիւն, հայրենի վաստակաւոր դերասաններու՝ Մարիամ Ղազարեան եւ Պորիս Պեպանեան կողքին:

2006, «Ստախօս կ’ուզուի», գլխաւոր ստախօսի դերով՝ Տոդորոս:

2007, «Գնա մեռիր եկուր սիրեմ», Robert-ի դերով:

2008, «Սալեմի վհուկները», գլխաւոր  John Prokter-ի դերով:

2009 «Տէր մի թողուր մեզ անտէր», Սէն-ի դերով:

2010 «Շողոքորթը», գլխաւոր շողոքորթի դերով: Այս ներկայացումը հիւրախաղով կ’ունենայ Երեւան եւ Արտաշատ:

2012, «Ազգային գործիչը», Գրիգորի դերով:

2013, «Եզովբոս», Եզովբոսի դերով: 3, 8, 9, 10 մարտ 2013-ին «Յ. Տէր Մելքոնեան» թատերասրահին մէջ: «Եզովբոս»-ի արեւմտահայերէնի վերածումը աշխատանքն էր լիբանանահայ բեմադրիչ ու դերասան Յարութ Գնդունիի[4]:

Համազգայինի  պարարուեստի միաւորին «Քնար» պարախումբի  գեղարուեստական բազմամեայ վաստակաշատ հայրենի ղեկավար եւ պարուսոյց Ֆելիքս Յարութիւնեան (այժմ հանգուցեալ) լիբանանահայ պարարուեստի կեանքի աշխուժացման մէջ ունեցած է 18-ամեայ նուիրական գործունէութիւն: 24-28 Յունիս 2009-ին, «Քազինօ Տը Լիպան»ի սրահին մէջ տեղի կ’ունենան «Քնար» պարախումբի «Չառլի Չափլին, Տը շո մասթ կօ օն…» պարային հինգ ելոյթները: Տարբեր ազգերու պարերուն կողքին, հանդիսատեսները կը ծանօթանան Չափլինի տիպարին ու անոր մարդասիրական դիմագիծին[5]: Դերասան Յարութ Թորոսեան  մաս կազմած է «Charlie Chaplin»-ի դերով:

Թատերագիր, արձակագիր, բեմադրիչ եւ դերասան Վաչէ Ատրունի[6] անունը ծանօթ է Պէյրութի եւ Հալէպի, Երեւանի եւ ամբողջ սփիւռքահայ թատերասէր ու գրասէր հանրութեան եւ մասնագէտներուն[7]: Դերասան  Յարութ Թորոսեան մաս կազմած է Վաչէ Ատրունիի հետեւեալ ներկայացումներուն.-

            2011, «Մեր թաղը», դերը՝ Գրիգոր եւ Սերոբէ եհովաճի:

            2013, «Մարաշ թիւ 46 փողոց», դերը՝ Միխայէլօ:

            2014, «Ծերունին եւ լեռը», դերը՝ Թորոս:

2015, Պէյրութի Թէքէեան Մշակութային Միութեան «Երուանդ Օտեան» թատերախումբը կը ներկայացնէ «Գարնան երեք օրերը» թատերախաղը, նուիրուած Հայոց Ցեղասպանութեան 100-ամեակին: Թատերախաղին հեղինակն ու բեմադրիչն էր Վաչէ Ատրունի: Յարութ Թորոսեան հանդէս եկած է Շանթ Յովակիմեանի դերով: Թատերախաղը ներկայացուած է 2015-ին, 7-էն 10 մայիսին յաջորդաբար Յակոբ Տէր Մելքոնեան թատերասրահին մէջ[8]:

ՀԲԸՄ-ՀԵԸ-ի Վահրամ Փափազեան թատերախումբի  բեմադրիչ Վարդան Մկրտիչեանի ներկայացումներուն մէջ Յարութ Թորոսեան հանդէս եկած է.-

            2014, «Պիտի ըլլայ, պիտի չըլլայ», դերը՝ Սերժ Խուտիկեան:

            2015, «Բեմ 2000» թատերախումբը[9], համագործակցութեամբ «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» թատերասրահի վարչութեան, հանրութեան կը ներկայացնէ «100 տարի ետք կամուրջին տակ» տխուր կատակերգութիւնը, որուն հեղինակն ու բեմադրիչը Վարդան Մկրտիչեանն է:  Ներկայացման մէջ  Յարութ Թորոսեան ստանձնած էր (հայերէնի ուսուցիչի (Հայկ) դերը: Նիւթը 3 անտուներու մասին է, որոնք կ՛ապրին կամուրջին տակ. Հայկը (Յարութ Թորոսեան) նախապէս հայերէնի եւ հայոց պատմութեան ուսուցիչ, ցնորած է եւ կը խօսի բանաստեղծութիւններով: Ան անդադար իսկական հայը, նաեւ տուֆ քարը գտնելու փնտռտուքի մէջ է[10]:

            2016, «Առանց տափատի անձնասպանը», դերը՝ Անձնասպանը:

            2017 «Սառնարան, դրամ, փախլավա» կատակերգութիւն, դերը՝ Խաժակ:

            2018, «Քաղաքավարութեան վնասները», մեծանուն  հայ երգիծաբան Յակոբ Պարոնեանի կատակերգութիւնը[11]:  Յարութ Թորոսեան՝ Գասպար Աղայի դերով:

Բեմադրիչ Վիգէն Ստեփանեանի հետ

«Արեգ» մանկապատանեկան թատերական դպրոցի հիմնադիր եւ աւելի ուշ Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի հայրենի բեմադրիչ-դերասան Վիգէն Ստեփանեանի (այժմ հանգուցեալ)[12] բեմադրութեամբ [13] «Խաղալիքներու արկածները» Ամանորեայ հեքիաթ թատերախաղին մէջ հանդէս եկած է Ճոգօ դերով, Յակոբ Տէր Մելգոնեան թատերասրահ, 18-էն 28 դեկտեմբեր 1997, Պէյրութ:

Բեմադրիչ Սուրէն Խտըշեանի հետ

2018, «Կամուրջէն դիտուած»: Ուրբաթ, 16 նոյեմբեր 2018-ին եւ յաջորդական երկու օրերու վրայ, «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» թատերասրահին մէջ, կազմակերպութեամբ «Թէաթրոն» թատերախումբին, կը բեմադրուի Արթըր Միլըրի «Կամուրջէն դիտուած» թատերախաղը` բեմադրութեամբ Սուրէն Խտըշեանի: Ալֆիերի` պատմողի եւ փաստաբանի դերով Յարութ Թորոսեան մերթ ընդ մերթ հանդիսատեսը իրազեկ կը դարձնէ յաջորդ տեսարանի ընկալման եւ դերակատարներու հոգեվիճակին [14]:     Յայտնենք, որ «Կամուրջէն դիտուած» թատերախաղի թարգմանութիւնը կատարած եւ նախապէս բեմադրած է բազմավաստակ բեմադրիչ եւ դերասան Վարուժան Խտըշեան:

2019, Լիլի Թոմասեանի հեղինակած «Կոմիտաս»  Երգախառն թատերգութիւնը անգլերէնէ կը թարգմանէ եւ կը բեմադրէ Սուրէն Խտըշեան՝ մեկենասութեամբ «ԳՈՀԱՐ» համոյթին։ Ձեռնարկին երաժշտական բաժինը կը կատարէ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանի «Շնորհալի» երգչախումբը։   Ի յարգանս Կոմիտաս վարդապետի մեծ դերին եւ ի գնահատանք խումբ մը երիտասարդներու այս նախաձեռնութեան, Արամ Ա. կաթողիկոս Կիրակի, 1 Դեկտեմբեր 2019-ին անձնապէս ներկայ կը գտնուի ձեռնարկին։ Յարութ ներկայացումին մէջ հանդէս կու գայ Դերձակեանի դերով[15]:

Վերջին 2-3 տարիներուն, իր թատերական եւ հաղորդավարութեան կեանքին մէջ ստացած փորձառութիւնները համատեղելով, Յարութ կը ներկայացնէ stand-up comedy-ներ տարբեր ելոյթներու կամ պարահանդէսներու ընթացքին: Ան հանդէս եկած է Տուպայի մէջ, Le Meridien Dubai Hotel & Conference Centre Wasl Ballroom սրահին մէջ, նոր տարուայ խրախճանքին, 31 դեկտեմբեր 2023-ին, կազմակերպութեամբ Էմիրութիւններու հայոց թեմի վարչութեան:

2024-ին, բեմադրած է  իր դուստրին՝ Կայէլ Թորոսեան-Ճէրէճեանի մանկական թատրոնները՝  «Կրեթան Եւ Ոսկեայ Հաւկիթը»՝ 30 մարտ 2024-ին, «Կրեթան եւ կաղանդի նամակներ» ՝ 21 դեկտեմբեր 2024-ին, ներկայացուած են Յակոբ Տէր Մելքոնեան թատերասրահին մէջ:

Կենսագրական գիծեր

Յարութ Թորոսեան ծնած է 1971-ին, Պէյրութ, Լիբանան, Պուրսացի հօրմէ եւ Այնթապցի մօրմէ: 1984-1990 տարիներուն, Յարութ կը յաճախէ Կիպրոսի Մելգոնեան կրթական հաստատութիւնը[16] եւ կ’աւարտէ յաջողութեամբ: Իր ուսման  տարիներուն, Մելքոնեան կրթական հաստատութեան տնօրէնուհիներ եղած են Տիկին Սօսի Պետիկեան (1976–1985), տիկին Դոկտ. Ագապի Նասիպեան-Էքմեքճեան (1985–1988):

Յարութ երանութեամբ կը յիշէ գծագրութեան եւ երգի ուսուցիչ, արուեստագէտ, խմբավար-ղեկավար Սեպուհ Աբգարեանը (ծն. 12 յունիս 1930-մահ. 5 օգոստոս 2014, Կիպրոս),  որ իր ներդրումը ունեցած է արուեստի տարբեր ոլորտներու մէջ՝ ինչպէս թատրոնի եւ արուեստի պատմութեան յատուկ դասապահերով:

Հայերէնի ուսուցիչ ունենալով Մինաս Գոճոյեանը, երախտագիտութեամբ կը յիշէ անոր քաջալերանքները, որուն շնորհիւ Յարութ մեծ մղումով ու անխոնջ կամքով ալ աւելի կը ջանայ տիրապետել մայրենիին՝ իր բառապաշարի հարստացման եւ  խօսքի զարգացման ուղղութեամբ: Ուսման տարիներուն «հայոց պատմութիւն» դասաւանդողները եղած են Մինաս Գոճոյեան եւ տիկին Սօսի Պոյաճեան-Պետիկեան [17](Նախապէս ուսուցչուհի ապա տնօրէնուհի Պէյրութի Դարուհի Յակոբեան վարժարանի: Ան կը վարէր Դարուհի-Յակոբեան աղջկանց երկրորդական վարժարանի տնօրէնութիւնը: 1985-ին, Մելգոնեանի հոգաբարձութիւնը (Հայկաշէն Ուզունեան, Գալուստ Էքմեքճեան, Հրաչ Մանուկեան ու պետական երեսփոխան՝ Արամ Գալայճեան) զինք կը հրաւիրեն Կիպրոս եւ կ’առաջարկեն ստանձնել Մելգոնեանի տնօրէնութիւնը), իսկ անգլերէն դասաւանդողները Պարպրա  Բիթըրզ եւ Եօլլա Քէչեճեան (Կիպրահայ):

Յարութ Թորոսեան 13 տարեկան էր, երբ  առաջին անգամ ընտանիքէն կը բաժնուի ու կը մեկնի  Կիպրոս: Ան կը յիշէ Մելգոնեան յաճախելու առաջին գիշերը, երբ մի՛այն ու մի՛այն տուն (Պէյրութ) վերադառնալու արցունքներով անցուցած է անքուն գիշերը: Ուսումնական վեց տարիներէն ետք, Յարութ դարձեալ արցունքով ու լալով անցուցած է հրաժեշտ տալու գիշերը, եւ այս անգամ ծանր էր բաժանումը Մելգոնեան հաստատութիւնէն, ընկեր-ընկերուհիներէն…:

Մելգոնեան դպրոցի ուսանողներու որդեգրած աւանդութիւններէն Յարութ կը պատմէ boyfriend-girlfriend հասկացողութիւնը. ուսանող պատանին իր ընտրած կամ սիրած դասընկերուհիին կ’ուղարկէր Մելգոնեանի սիրուած ճաշերէն մէկը՝ լահմաճուն եւ այն ալ չորեքշաբթի օրերը միայն, որովհետեւ տղոց եւ աղջկանց հանրակացարաններու ճաշացուցակը կը տարբերէր չորեքշաբթի օրերը:

Մելգոնեան դպրոցը ոչ միայն կրթական հաստատութիւն էր իմաստասիրութիւն, մեթոտաբանութիւն, հոգեբանութիւն եւ ընդհանուր պատմութիւն ուսուցանելու, այլեւ տաղանդներ յայտնաբերուելու կրթարան, ուր երգն ու պարը, արուեստն ու նկարչութիւնը, մարզանք, կարի ու ճաշ եփելու  դասընթացքներով կը կերտուէր հայ ուսանողը:

Կարդալ էջեր Մելգոնեանցիներու յուշերէն

«Կրթական մշակ Շաքէ Պասմաճեան-Բատոյեանի հետ» յօդուածը, Տարբերակ21:

https://tinyurl.com/5cycme55

«Հարցազրոյց կրթական մշակ Տիկին Սիհան Պասմաճեան-Թիւթիւնճեանի հետ»
Տարբերակ21:

https://tinyurl.com/4pnweu42

………………………………………………………………………………………………………………………………….

[1] 1959-ին կը հիմնուի ՀԵԸ-ի «Վահրամ Փափազեան» թատերախումբը եւ մինչեւ 2008 թուական կ՛ունենայ 12 բեմադրիչներ:

[2] Արտաշէս Կոնստանտինի Յովհաննիսեան (նոյեմբերի 15, 1939, Երեւան, ՀԽՍՀ – մարտի 15, 2014, Երեւան, ՀՀ), խորհրդային հայ թատերական ղեկավար, ՀՀ արուեստի վաստակաւոր գործիչ, ՀԽՍՀ պետական մրցանակի դափնեկիր։

[3] Երեւանի Յակոբ Պարոնեանի անուան երաժշ. Թատրոնի գեղարուեստական ղեկավար, 2001-2013 թուականներուն Պէյրութի ՀԲԸՄ-ՀԵԸ-ի «Վահրամ Փափազեան» թատերախումբի բեմադրիչ Երուանդ Ղազանճեան (ծն.՝1937-մահ.՝2019) ։

[4] Թատերական Արձագանգ. «Վահրամ Փափազեան» թատերախումբը կը ներկայացնէ «Եզովբոս» Թատրերկը,  https://archive.aztagdaily.com/archives/110726  12 մարտ 2013:

[5] «Քնար» պարախումբի «Չառլի Չափլին, Տը Շո մասթ կօ օն…» պարային ելոյթները (Լիբանան)  https://tinyurl.com/yfw842p4  hamazkayin.com

[6] Հեղինակ՝ Վաչէ Ատրունի, խորագիր՝ Ծերունին եւ Լեռը․ թատրերգութիւններ, խմբագիր՝ Ժիրայր Դանիէլեան: Հրատարակութիւն Գէորգ Մելիտինեցի Գրական Մրցանակի, թիւ 100, Անթիլիաս, 2020, 315 էջ:   Վաչէ Ատրունիի «Մեր թաղի մարդիկ» մանրապատումներ:  Խմբ.՝ Ա. Իւրնէշլեան: Հրատարակութիւն «Ռիչարտ եւ Թինա Քարոլան» գրական հիմնադրամի մրցանակին, Անթիլիաս, 2017, 465 էջ:

[7] Երեւանի գեղարուեստաթատերական հիմնարկի շրջանաւարտ Վաչէ Ատրունին 40  տարիէ ի վեր կնոջ՝ ծնունդով երեւանցի բեմադրիչ եւ դերասանուհի Լանա Քոչարեան-Ատրունիի հետ միասին նուիրուած է միջին արեւելքի հայալեզու թատրոնի պահպանման ու զարգացման գործին: https://zartonkdaily.net/2017/06/26   ,    https://tinyurl.com/3s6m2zjk 26 յունիս 2017:

[8] Պէյրութի ԹՄՄ Երուանդ Օտեան թատերախումբի «Գարնան երեք օրերը» թատերախաղը    https://zartonkdaily.net/2015/05/14/  https://tinyurl.com/4hzwf4yx 15 մայիս 2015:

[9] 2000-ին, Վարդան Մկրտիչեան կը հիմնէ «Բեմ 2000»-ը եւ իւրաքանչիւր ներկայացման ժամանակ ան կը հաւաքէ դերասաններ, չունի թատերախումբ: https://www.aztagdaily.com/archives/267622 : Վարդան Մկրտիչեան ծնած է  19 յունիս 1960-ին, Պէյրութ։ Ուսումը կը ստանայ Ե. Տեմիրճեան եւ Յովակիմեան-Մանուկեան վարժարաններուն մէջ, նաեւ երկու տարի ուսանած է Էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանը։ Երեւանի  գեղարուեստա-թատերական հիմնարկէն վկայեալ բեմադրիչ-դերասան Վարդան Մկրտիչեան 1983-էն, կը սկսի աշխատիլ թատրոնի մէջ։ Հինգ տարի շարունակ դերեր կը վերցնէ Վաչէ Ատրունիի «Հայկական շրջիկ թատերախումբին» մէջ։

[10]  «Բեմ 2000» թատերախումբը «100 Տարի Ետք` Կամուրջին Տակ» տխուր կատակերգութիւնը  https://www.aztagdaily.com/archives/266898 կը ներկայացնէ 9 նոյեմբեր 2015 -ին:

[11]   ՀԲԸՄ – ՀԵԸ «Վահրամ Փափազեան» թատերախումբը կը ներկայացնէ Յակոբ Պարոնեանի «Քաղաքավարութեան Վնասները»,     https://tinyurl.com/4ej7xu8p    zartonkdaily.net ,  3 մարտ  2018:    

[12]  Վիգէն Ստեփանեան, հայ դերասան, բեմադրիչ, Հայաստանի արուեստի վաստակաւոր գործիչ  – ծն.՝ 8 Հոկտեբեր 1952- մահ.՝ 19 յունուար 2021:  1994-2003 թուականներուն աշխատած է Լիբանանի մէջ՝  Համազգայինին հետ։

[13] Վիգէն Ստեփանեան եղած է Համազգայինի «Արեգ» թատերախումբի հիմնադիր եւ Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի բեմադրիչ: Դասաւանդած է Լիբանանի ազգային վարժարաններուն եւ Համազգայինի Մ. եւ Հ. Արսլանեան ճեմարանին մէջ: Մեծ է անոր վաստակը լիբանանահայ դերասանական-բեմադրական մարզին մէջ, https://www.aztagdaily.com/archives/496346 20 Յունուար 2021:

[14] «Թէաթրոն» Թատերախումբ. «Կամուրջէն Դիտուած» թատերախաղը բեմ կը բարձրանայ https://www.aztagdaily.com/archives/417065 20 Նոյեմբեր 2018:

[15] Արամ Ա. Կաթողիկոս կ’ընդունի Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150-ամեակի թատերական ներկայացման յանձնախումբը: https://www.armenianorthodoxchurch.org/archives/35666 19 նոյեմբեր 2019:

[16] Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւնu հիմնուած է 1920-ին Մելգոնեան եղբայրներուն կ’ողմէ` դառնալու հայկական սռփիւռքի հայեցի դաստիարակութէան լաւագոյն օրրաներէն մէկը՝ 40 տարբեր երկիրներէ ժամանած աշակերտներով:

[17] Սօսի Պոյաճեան-Պետիկեան պաշտօնավարած է 1976–1985:

Ստորեւ թարգմանաբար կու տանք Մաքս Հասթինկզի «Թրամփի Աշխարհը՝ Թագաւորական Արքունիքի Ողբերգութիւնն ու Անխոհեմութիւնը» յօդուածը, ուր հեղինակը զուգահեռներ կը գծէ Տոնըլտ Թրամփի ղեկավարութեան ոճին եւ բացարձակ միապետներու սանձարաձակ իշխանութեան միջեւ։ Հիմնուելով պատմական օրինակներու վրայ՝ Հենրի ութերորդէն սկսեալ մինչեւ Կայսեր Վիլհելմ Երկրորդ, ան կ’ընդգծէ, որ Թրամփի նախագահութիւնը կը նմանի արքունիքի, ուր հաւատարմութիւն կը պահանջուի, ընդդիմութիւնը կը պատժուի, եւ իշխանութիւնը կը կիրարկուի աննախատեսելի ձեւով։

Հասթինկզ կը մերժէ այս երեւոյթը՝ ներկայացնելով ժողովրդավարական կառոյցներու տոկունութիւնը անցեալին, նոյնիսկ ճգնաժամերու ընթացքին, ինչպէս համաշխարհային բ. պատերազմի տարիներուն, մասնաւորաբար՝ Ֆրանքլին Ռուզվելթի եւ Ուինսթըն Չըրչիլի ղեկավարութեան օրինակը։ Ան կը զգուշացնէ, որ երբ ժողովրդավարական հակակշիռներն ու հաշուետուութեան համակարգը անկում կրեն, նոյնիսկ հանրապետութիւնները կրնան միապետութիւններու վերածուիլ։

Հեղինակին Մասին

Սըր Մաքս Հասթինկզ՝ բրիտանացի նշանաւոր լրագրող, պատմաբան եւ հեղինակ է, որ մասնագիտացած է զինուորական պատմութեան եւ միջազգային քաղաքականութեան մէջ։ Եղած է The Daily Telegraph-ի եւ The Evening Standard-ի խմբագիր, իսկ իր գործերը ընդգրկած են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, Վիեթնամի պատերազմը եւ պաղ պատերազմի աշխարհաքաղաքականութիւնը։ Անոր նշանաւոր գործերէն են Inferno: The World at War, 1939–1945, Vietnam: An Epic Tragedy, 1945–1975 եւ Abyss: The Cuban Missile Crisis 1962: Որպէս Bloomberg-ի «Տեսակէտ» բաժնի յօդուածագիր, Հասթինկզ պատմական խորաթափանցութեամբ կը վերլուծէ ժամանակակից քաղաքական իրադարձութիւնները՝ ընդգծելով անցեալի դասերը՝ ուղղուած այսօրուան աշխարհին։

Վ.Թ.

Թրամփի Աշխարհը՝ Թագաւորական Արքունիքի Ողբերգութիւնն ու Անխոհեմութիւնը

Մաքս Հասթինկզ

Տոնըլտ Թրամփ երբեք չէ ուզած նախագահ դառնալ դասական իմաստով՝ ենթարկուելով Միացեալ Նահանգներու սահմանադրութեամբ ճշդուած յոգնեցուցիչ սահմանափակումներուն։ Իրականութեան մէջ, ան փորձեց այդ մէկը եւ չի հաւնեցաւ։ Այսօր ան կը փորձէ թագաւոր խաղալ։ Ան ցոյց կու տայ սնափառութիւն, տրամադրութեան անկայունութիւն, սնոտիութիւն, ոխակալութիւն ենթադրեալ թշնամիներու հանդէպ եւ յատկապէս իր հեղինակութիւնը դրսեւորելու վճռականութիւն մը, յատկանիշ մը՝ որ ամբողջ հազարամեակ մը շարունակ բնորոշած է բացարձակ միապետները։ Ամերիկայի թագաւորը եւ անոր բանբերը՝ իշխան Ճէյ.Տի. Վանս, Միւնիխի մէջ անցեալ շաբաթ, զգուշացուցին Միացեալ Նահանգներու դաշնակիցները, որ ասկէ ետք անոնք իր գահին պէտք է մօտենան որպէս վասալներ ու խնդրարկուներ, կամ՝ երբեք։

Ան որ դիտած է BBC-ի Wolf Hall ֆիլմաշարը, որուն պատմութիւնը տեղի կ’ունենայ 16-րդ դարուն, Հենրի ութերորդի թագաւորութեան օրերուն, կրնայ զգալ արքունիքի մթնոլորտը՝ շքեղութեան, դաւադրութեան, քմահաճութեան եւ մանաւանդ վախի համատեղումով։ Որեւէ անձ, որ կ’ուզէր գործ ունենալ թագաւորներու եւ թագուհիներու հետ, կը գիտակցէր, որ իր կեանքը կը վտանգէր։ Երբ իշխանաւորին կամքը միակ վճռորոշ գործօնն էր, անոնց ճակատագիրը կախեալ էր անոր բարեհաճութենէն։ Եթէ զայն կորսնցնէին, կը կործանէին կամ կը գլխատուէին։ «Գլուխները կտրել…»՝ կը կանչէ Կարմիր Թագուհին «Ալիսը հրաշքներու երկրին մէջ» (Alice in Wonderland) պատմութեան մէջ։ Հենրի ութերորդը եւ իր ընտանիքին անդամները նոյնը կ՛ըսէին, բայց՝ իրական։ Միեւնոյն ատեն, փտածութիւնը խորապէս հաստատուած երեւոյթ դարձաւ. իշխանութիւն պահելու կամ առնուազն հարստութիւն ձեռք բերելու միակ միջոցը թագաւորական արքունիքին մէջ ազդեցութիւն ունենալը եղաւ:

Միապետերու պալատներուն մէջ սուտը կեանքի ձեւ էր։ Այն անհատներէն շատերը, որոնք ենթադրեալ դաւաճանութեան համար դատապարտուած էին, իրականութեան մէջ անմեղ էին եւ ոչ մէկ ամբաստանելի յանցանք գործած էին։ Անոնց գլխատուելու արժանի միակ մեղքը թագաւորին անհաւատարիմ նկատուիլն էր։

Մանկական երգը՝ կայսեր նոր հագուստներուն մասին, դարեր շարունակ իր արձագանգը գտած է, որովհետեւ իրականութեան վրայ հիմնուած է։ Բացարձակ իշխանաւորները չեն արտօներ, որ որեւէ մէկը ըսէ, թէ իրենք ձախողած են՝ ըլլայ ընտրութեան, բանավէճի թէ պատերազմի մէջ, կամ թէ անոնք մերկ կը շրջէին փողոցներուն մէջ իրենց պանծալի նոր հանդերձանքին փոխարէն, որովհետեւ նման խոստովանութիւն, որ պիտի բացայայտէր իրենց անկատարութիւնը, կրնար վտանգել անոնց ամբողջ ինքնընկալումը։

Չարլզ Բ. թագաւորի օրով, Բրիտանական նաւատորմին բարձրաստիճան պաշտօնեաներէն՝ Սամուէլ Փիփսի՝ 1660-ական թուականներուն գրուած մեծ օրագրին մէջ կան անձնական ուրախութեան շատ պահեր, սակայն անոր գլխաւոր թեման մտահոգութիւնն է, եւ, իրօք՝ վախը։

Վրդոված, օրագրագիրը 1663-ին կը գրէր պալատին անբարոյական վարքին մասին. «Ոչ մէկ հոգածութիւն կը դրսեւորուի… ոչ՝ առեւտուրը պահպանելու, ոչ ալ՝ խմբակցութիւններուն դէմ դնելու, որոնք, Աստուած գիտէ, պատրաստ են պայթելու, քանի որ թագաւորը եւ իր շուրջը գտնուողները՝ բոլորը միայն իրենց հաճոյքներուն կամ շահերուն մասին կը մտածեն»։

Անորոշութիւնը սարսափելի է, եւ երբ ժողովուրդ մը թագաւորի մը քմահաճոյքին ենթակայ է, անորոշութիւնը կը դառնայ անոր բնական վիճակը։ Այս իրավիճակը արդէն իսկ բաւական վատ է, երբ իշխանաւորը խելամիտ կը թուի։ Սակայն աւելի կը ծանրանայ, երբ ան, Պաւարիոյ Լիւտուիկոս թագաւորին նման, 19-րդ դարուն, Ռուսիոյ զանազան ձարերուն պէս, կամ Բրիտանիոյ գահը 1760-1820 տարիներուն գրաւած Ճորճ երրորդի նման, խելամտութեան եւ խելագարութեան միջեւ կը տատանին:

Անմտութեան ծաւալի ամենէն ցած մակարդակին, Աւստրօ-Հունգարիոյ գահակալը, երիտասարդ կայսր Ֆրանց-Ժոզէֆ հեծելազօրքին կը հրամայէ իր պալատին առջեւ փորձեր կատարել, երբ հանդիսավայրը ծածկուած էր սառոյցով։ Ձիաւորներ կը մահանան։

Պատերազմները կը ներկայացնեն միապետական ինքնասիրութեան ծանրագոյն քմահաճոյքներէն մէկը։ Շէյքսփիր Հենրի Ե-ը հերոսական կերպարի վերածեց՝ անոր 1415-ին Աժինքուրի մէջ ֆրանսացիներու դէմ տարած յաղթանակին համար։ Իրականութեան մէջ, Հենրի՝ միջնադարեան շատ մը իշխանաւորներու պէս, տառապանք ու մահ տարածած էր՝ իր արշաւանքներուն միջոցով մեծութիւն ձեռք ձգելու մոլուցքով, ինչպէս՝ այսօրուան Ռուսիոյ Վլատիմիր Փութինը, որուն հանդէպ Թրամփ մեծ համարում ունի։

Բարոյական դասը, անշուշտ, այն է, որ մահացու է ազատութեան համար՝ որեւէ ղեկավարի անսահմանափակ իշխանութիւն տալը։ Բացի անկէ, թէ իրենք չեն յաւակնիր թագաւորներու նման աստուածատուր իրաւունքներ ունենալ՝ ինչպէս էր պարագան Անգլիոյ Չարլզ Ա. թագաւորին, այսպիսի մարդիկ յաճախ կը դրսեւորեն շփածած մանուկներու դիւրաբորբոքութիւնն ու տհասութիւնը։ Գերմանիոյ վերջին թագաւորական յիմարը՝ Կայսեր Վիլհելմ Բ., 1914-ի Յուլիսին, երբ իր մեծ ներդրումը ունեցած էր Ա. համաշխարհային պատերազմի հրահրումին մէջ, իր շուրջիններուն շամփայն մատուցելու հրաման տուաւ՝ պատերազմին բռնկումը տօնելու համար։

Ընդհակառակն, ես որպէս Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի պատմաբան, չեմ դադրիր զարմանալէ, որ երկու մեծ ժողովրդավարութիւնները՝ Մեծն Բրիտանիան եւ Միացեալ Նահանգները, պահպանեցին հաշուետուութեան  համակարգը, մինչ անոնք լիակատար պատերազմ կը մղէին իրենց ընդհանուր թշնամիներուն դէմ: Ֆրանքլին Տ. Ռուզվելթը Ամերիկայի մեծագոյն նախագահներէն մէկն էր, բայց ան անընդհատ հաշուի կ՚առնէր Քոնկրէսը եւ հոն գտնուող միջազգային մեկուսացման քաղաքականութեան կողմնակից իր հանրապետական ընդդիմախօսները:

Ուինսթըն Չըրչիլ Ամերիկան աւելի լաւ կը հասկնար, քան իր հայրենակիցներուն մեծ մասը, բայց նոյնիսկ ան երբե՛ք ամբողջովին չըմբռնեց, թէ որքանով Ռուզվելթ հարկադրուած էր հետեւելու Ամերիկայի օրէնսդիր մարմնի սահմանափակումներուն, յատկապէս երբ խօսքը նիւթական հարցերուն եւ դաշնակիցներուն տրամադրուող օժանդակութեան կը վերաբերէր։

Պատերազմի տարիներու Լոնտոնին մէջ, թէեւ Չըրչիլը աւելի մեծ անձնական իշխանութիւն կը վայելէր, քան որեւէ այլ ընտրուած բրիտանացի ղեկավար, ան երբե՛ք չկորսնցուց ժողովրդավարութեան մէջ վարչապետի վայել պատշաճ խոնարհութիւնը։ Կ’ըսուի, թէ Նախագահ Թրամփ Չըրչիլի կիսանդրին վերադարձուցած է Սպիտակ Տան իր գրասենեակը, բայց կը կասկածիմ, թէ ան ծանօթ է մեծագոյն անգլիացիին հետեւեալ պատմութեան.

1942-ին, օր մը, վարչապետը լարուած տրամադրութեան մէջ էր, երբ կը պատրաստուէր ելոյթ ունենալու խորհրդարանին մէջ։ Ան գիտէր, որ ճակատամարտերու պարտութիւններուն ու իսկական աղէտներու մասին խօսելէ ետք, իր քննադատները պիտի ջախջախէին զինք։ Անձնապէս իրեն մտերիմ իր աշխատակազմին ղեկավարը՝ Հէյսթինկզ «Փակ» Իզմէյը մեղմ ձայնով կ’առաջարկէ. «Ինչո՞ւ անոնց չես ըսեր, որ գրողը տանի բոլորդ»։ Չըրչիլը զայրոյթով կը դառնայ անոր եւ կը պատասխանէ. «Դուն պէտք չէ նման բաներ ըսես։ Ես այս խորհրդարանին ծառան եմ»։

Հրաշքի համազօր էր, որ Չըրչիլ կրցաւ իր ժողովուրդը առաջնորդել իր գոյութեան մեծագոյն ճգնաժամին ընդմէջէն՝ գոնէ մասամբ հաւատալով այն յանդիմանութեան, զոր Իզմէյին ըսաւ։ Խորհրդարանը երբեմն զինք կը հասցնէր զայրոյթի ու յուսահատութեան, բայց ան երբե՛ք հարցականի տակ չառաւ անոր սահմանադրական գերիշխանութիւնը։

Վախը, եւ ան հաստատապէս վախ է, որ կը համակէ աշխարհի մեծ մասը Թրամփի նախագահութեան այս առաջին շաբաթներուն, կը բխի այն համոզումէն, որ ամերիկեան ժողովրդավարութեան մեծ շարժակները դադրած են գործելէ։ Հլու-հնազանդ Քոնկրէսի մը մեծամասնութիւնը եւ կողմնակալ Գերագոյն դատարան մը կը մերժեն սանձել Թրամփի բացարձակ իշխանութիւնը, եւ ան անարգել կ’ոտնակոխէ օրէնքը։ Ան կը ձգտի դառնալու «Արեւու Թագաւոր»՝ ժամանակակիցներուն տուած անուանումը Ֆրանսայի Լուի ԺԴ-ին (1638-1715), բոլորը վերածելով իր ճառագայթներու գերիներուն, որոնք կրնան կորստեան մատնուիլ, երբ անոնց ջերմութենէն կը զրկուին։

Վանսի վիրաւորական ճառը Միւնիխի մէջ ուղղուած չէր իր դիմաց գտնուող եւրոպացիներուն, որքան իր տիրոջ երկրի հպատակներուն՝ ցոյց տալու համար, թէ ինչպէս օտարները կը խոնարհին։ Ահա էական տարբերութիւն մը Ամերիկայի նոր միապետին եւ իր արքայական նախորդներու վարքագիծին միջեւ. թագաւորները կը պահպանէին բարեկամութիւնները, նոյնիսկ երբ սարսափելի արարքներ կը գործէին։ Թրամփի տունը բարեկրթութիւն չի ճանչնար։

Որոշ մեկնաբաններ կը ջանան յայտնաբերելու մեծ ծրագրի մը առկայութիւնը, զոր կը հետապնդէ նոր իշխանութիւնը։ Սակայն, աւելի հաւանական է, որ ընդհանրապէս ծրագիր գոյութիւն չունի։ Կայ միայն արքայական գոռոզութիւնը, տրամաբանութեան փոխարինումը քմահաճոյքով, քաղաքականութեան փոխարինումը սին խօսքերով եւ բարոյական որեւէ չափանիշի մերժումը կառավարութեան մէջ։

Մեզմէ շատերը, հին սերունդը, 21-րդ դարու աշխարհին մէջ բազմաթիւ աղէտներ նախատեսած էինք, բայց երբեք՝ այն, որ ամերիկացիները, որոնց առաջնորդութիւնը շնորհակալութեամբ ընդունած էինք 1945-էն ի վեր, կրնային հաշտուիլ հանրապետութեան փոխարէն միապետութիւն մը հաստատելու գաղափարին հետ՝ այն հանրապետութիւնը, որուն հանդէպ, Հիմնադիր Հայրերու ժամանակէն ի վեր, անոնք արդար հպարտութիւն զգացած են։

Դոկտ. Հրաչ Չիլինկիրեան

Վերջին տարիներուն, սփիւռքի կառոյցներու եւ ղեկավարութեան հարցը դարձած է աճող եւ մտահոգիչ երեւոյթ մը։ Ապագան մշուշոտ է, իսկ ներկայ վիճակը՝ յուսախաբեցնող։ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. Կաթողիկոսի բնորոշումով՝ «Կը գտնուինք անդունդի եզրին: Համապատասխան դիրքորոշումներ պէտք է որդեգրենք՝ հեռու ամէն տեսակ անիրատես մօտեցումէ ու մակերեսային դատողութենէ:»(1)

Ժամանակն է կարկինը աւելի լայն բանալու եւ արմատական հարցերու մասին խօսելու։

Բացառութիւնները յարգելով, այսօր սփիւռքի «դասական» կազմակերպութիւնները կը նմանին լքուած շէնքերու, ուր անցեալի փառքը տակաւին յայտնապէս տեսանելի է, տէրերը, դեռ տեղ մը գոյութիւն ունին, բայց շատ քիչ բնակիչներ մնացած են: Ղեկավարները տեղ մը տակաւին ներկայ են, բայց անդամները, յատկապէս երիտասարդները, կա՛մ բացակայ են, կա՛մ ալ ներգրաւուած չեն: Ներկան ապրելու եւ ապագայ կերտելու ուժը զգալիօրէն թուլցած է: Ցեղասպանութենէն ետք, այս կազմակերպութիւնները կառուցուած էին ժամանակի պահանջներուն համապատասխան, երբ սփիւռքը նոր կը ձեւաւորուէր, երբ գաղթական հայութիւնը կենսական անհրաժեշտութիւն ունէր համախմբուելու, կեանք վերակերտելու եւ ինքնութիւն պահպանելու, կազմակերպուելու։ Սակայն ժամանակները փոխուած են, իսկ կառոյցները՝ ոչ։

Երբեմնի աշխուժ ու կենսունակ այս կառոյցները խորքային վերանորոգում եւ նոր շունչ կը պահանջեն, սակայն կը թուի, թէ անոնց ղեկավարները ո՛չ յստակ նպատակներ ունին, ո՛չ ալ բաւարար միջոցներ։ Փոխարէնը, գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար, անոնք իրենց կազմակերպութիւնները վերածած են թանգարաններու, ուր իրենց ու անցորդներուն համար կը պահպանեն անցեալի վաստակի փայլքը՝ առանց ապագայի տեսիլքի, յոյսի կամ լուրջ ծրագիրներու։

Ղեկավարութեան խնդիրը միայն տեսական հարց չէ։ Վերջին տարիներուն, Սփիւռքի մէջ կատարուած հարցախոյզերը եւս պատկերացուցած են այս հարցը։ Սփիւռքահայ համայնքներու մէջ կատարուած ուսումնասիրութիւնները զգալի մտահոգութիւններ կը բացայայտեն ղեկավարութեան մասին։ Տեսլական ունեցող եւ ուժեղ ղեկավարութեան պակասը կը նկատուի համայնքային կեանքի առաջնահերթ խնդիրներէն մէկը (2)։ Համայնքային ղեկավարներու եւ համայնքի անդամներու միջեւ կապը խզուած է, իսկ անդունդը՝ օրըստօրէ կը խորանայ։

Իրականութիւնը այն է, որ Սփիւռքը 21-րդ դարուն կտրուկ կերպարանափոխուած է, սակայն մեր կառոյցները չեն յարմարած այս փոփոխութիւններուն։ Այսօր սփիւռքը չունի իր պահանջներուն համաձայն ղեկավարներ, որոնք կրնան իսկապէս առաջնորդել եւ վերակազմակերպել զայն։ Եթէ նման ղեկավարներ գոյութիւն ունենային, այսօր այս խնդիրներուն մասին անընդհատ պիտի չխօսէինք։ Ղեկավարութիւնը պէտք չէ սահմանափակուի միայն գոյութիւն ունեցող իրավիճակը կառավարելով, այլ պէտք է գծէ ու կերտէ ապագան, ցանէ ու սերմանէ հունտերը եւ մշակէ հիմքերը, այլապէս ան պարզապէս կը վերածուի վարչական պաշտօնի՝ առանց որեւէ խորքային ազդեցութեան։

Ղեկավարութեան ամէնէն էական պարտականութիւններէն մէկը կառոյցին մշտական թարմացումին եւ կենսունակութեան ապահովումն է։ Այս հարցերը ղեկավարները նախ իրենք իրենց պէտք է ուղղեն եւ անկեղծութեամբ հայելիին նային: Ո՞րն է իմ կառոյցիս կամ կազմակերպութեանս առաքելութիւնը ԱՅՍՕՐ։ Ի՞նչ նպատակներ պէտք է իրականացնեմ, ի՞նչ ձեւերով, եւ ի՞նչ միջոցներով։ Ի՞նչ դերակատարութիւն ունի երիտասարդութիւնը եւ ի՞նչ հնարաւորութիւններ կը տրուին անոր։ Քանի՞ կին անդամներ ունին մեր որոշումներ կայացնող բարձրագոյն ղեկավար մարմինները։ Քանի՞ 25-35 տարեկան երիտասարդ մաս կը կազմէ ղեկավարութեան։

Այս եւ այլ հիմնական հարցերը լոկ ձեւական ուսումնասիրութեան համար չեն, այլ գոյութենական խնդիրներ են, որոնք եթէ չգտնեն իրենց լուծումը՝ կառոյցները դատապարտուած են աստիճանական փլուզումի։

Առանց անկեղծ ներհայեցողութեան, ինքնասրբագրումի եւ ներքին «յեղափոխութեան»  անհնար է «հետեւորդներու» կամ «շարքայիններու» ուղղութիւն եւ յոյս տալ, ու աւելի էականը՝ նախընտրելի ապագայի մը ճանապարահագարտէզը ուրուագծել :

Սփիւռքի միասնականութեան կոչեր կամ կենացներ

Ամէնէն մտահոգիչ երեւոյթներէն մէկն այն է, որ երբ խօսքը «համասփիւռքային», «միասնական» կամ «միացեալ» նախաձեռնութիւններու մասին է, անոնք յաճախ կը մնան անհասցէ եւ դատարկ կարգախօսներ։ Ո՞րոնք են այդ յայտարարութիւններուն հասցէատէրերը.- ո՞ր կրօնական հաստատութիւնը, ո՞ր կուսակցութիւնը, ո՞ր կազմակերպութիւնը կամ կառոյցը: Շատ մը ղեկավարներ, որոնք նման կոչեր կ՛ուղղեն, իրականութեան մէջ կը ձգտին համայքային կազմակերպութիւնները համախմբելու իրենց ծրագիրներուն շուրջ՝ առանց իրական երկխօսութեան, փոխադարձ հասկացութեան կամ յարգանքի։ Այսինքն, անոնք չեն ձգտիր հարցերուն շուրջ բաց քննարկումներու եւ համախոհ լուծումներու, այլ պարզապէս կը փորձեն միւսները բերելու իրենց կողմը՝ առանց երկուստեք գաղափարական կամ մարտավարական զիջումներու կամ յարմարեցումներու։ Շատ անգամ, նման յայտարարութիւններ տկարութեան նշան են, այսինքն՝ ո՛չ մտածուած եւ մշակուած ծրագիր կայ ո՛չ ալ անհրաժեշտ միջոցները: Իսկ այն կազմակերպութիւնները, որոնք արդէն իրենց տնային աշխատանքը կատարած են եւ միջոցներ ձեռք բերած, աշխատանքը կը տանին առանց սպասելու այլ կառոյցներու «միասնութեան» կամ «համագործակցութեան:»

Վերջերս, յօդուածի մը մէջ (3), սրտցաւ եւ մտահոգ կուսակցական մը կը մատնանշէր իր կառոյցին հիմնական հարցը՝

[Շարքայիններու] ըմբոստութիւնը առիթ մը պէտք է հանդիսանար եւ հանդիսանայ… որ վերանային եւ քննարկեն կուսակցութեան ընդհանուր կառուցուածքը՝ սկիզբէն մինչեւ մեր օրերը։ Այստեղ կառուցուածք ըսելով պէտք է հասկնալ անոր պատմութիւնը, կազմակերպական կառոյցը, աշխարհընկալումը, քաղաքական դերակատարութիւնը, ծրագիրը, այլ խօսքով ամէն ինչ որ կ՚առընչուի կազմակերպութեան հետ, որպէս գաղափարներ եւ կազմակերպութիւն»:

Յօդուածագիրը ուրիշ կարեւոր կէտ մըն ալ կը մատնանշէ, թէ ինչպէս իր կուսակցութիւնը—եւ ես պիտի աւելցնէի սփիւռքեան «դասական» այլ կառոյցները— իրենց պատմութիւնը եւ դերակատարութիւնը «առասպելականացուցած» են եւ իբրեւ այդպիսին «անքննելի» են: «Այս սրբացումը, որ շեշտուած է մասնաւորաբար Միջին Արեւելքի» կազմակերպութիւններու անդամներուն մէջ, «ժամանակի ընթացքին այլամերժութեան հոգեվիճակ ստեղծած է» կառոյցներուն մէջ:

Այստեղ մեր քննարկումին համար կարեւոր չէ ո՞ր կուսակցութեան մասին է խօսքը, ըսուածը բոլոր սփիւռքեան «դասական» կառոյցներուն կը վերաբերի:  Սփիւռքի ապագան պիտի որոշուի ոչ թէ լոկ անցեալի ձեռքբերումներով, այլ ապագայի համարձակ եւ խորաթափանց տեսլականով։ Այժմ ժամանակն է ոչ թէ միայն խօսելու «համասփիւռքեան միասնականութեան» մասին, այլ իրական, գործնական քայլերու դիմելու՝ նոր տեսլականով, նոր մեթոտներով եւ նոր առաջնորդներով։

Սփիւռքի կազմակերպութիւնները վերակենդանացնելու համար անհրաժեշտ է ինքնաքննադատութեան որդեգրումը, ինչպէս նաեւ աշխատելակերպի ու ոճի վերանայում: Սփիւռքեան կառոյցները պէտք է յստակեցնեն իրենց առաքելութիւնն ու նպատակները՝ ստեղծելով բաց երկխօսութեան հարթակներ ղեկավարներու եւ անդամներու միջեւ։ Երիտասարդներու ներգրաւումը պէտք է դառնայ առաջնահերթութիւն՝ զիրենք ընդգրկելով որոշում կայացնող մարմիններուն մէջ եւ օգտագործելով թուային արհեստագիտութիւններ՝ զանոնք հասանելի դարձնելու նպատակով։ Կանանց ներգրաւումը եւ ղեկավարութեան մէջ անոնց ընդգրկումը, ցանցային եւ ճկուն կառավարման մեթոտներու որդեգրումը, ինչպէս նաեւ՝ համայնքային կազմակերպութիւններու համար համագործակցային նոր ձեւաչափերու փորձարկումն ու գործադրութիւնը կրնան նպաստել աւելի ժամանակակից եւ կենսունակ կառոյցներու ստեղծումին։ Գաղափարախօսութիւնը գործնական ու կիրարելի պէտք է ըլլայ եւ ոչ միայն «դաւանանք»: Անցեալի սխալներու գիտակցութիւնը եւ քննական մօտեցում որդեգրելը, դասեր քաղելը եւ նոր մօտեցումներ ներմուծելը կրնան հնարաւորութիւն տալ կառոյցներուն ձերբազատելու անքննելի առասպելներէ եւ ականջալուր ըլլալու 21-րդ դարու պահանջներուն։ Վերջապէս, նոր ղեկավարներու պատրաստութիւնը,  սփիւռքի այլ կառոյցներու յաջողած օրինակներու որդեգրումն ու յարմարեցումը կրնան ապագայասլաց, կենսունակ ու արդիւնաւէտ ղեկավարութիւն ձեւաւորել:

* Դոկտ. Հրաչ Չիլինկիրեան (www.hratch.info) ընկերաբան, սփիւռքագէտ, հայկական հաստատութենական նորարարութեան ծրագրային հեղինակ եւ գործադիր է:

_________

1. Երեւանի մէջ ընթերցուած Արամ Վեհափառի ուղերձը, «Երկիր» 26 Փետրուար 2025. https://yerkir.am/hy/article/2025/02/26/287852:
2. Հայկական Սփիւռքի Հարցախոյզ (2019, 2021, 2022), տես՝ www.armeniandiasporasurvey.com
3. «Նոր Յառաջ», 6 Փետրուար 2025, էջ 6:

Պոլսահայ կնոջմէ ակնկալուածը անուանակոչութեան տօներուն ճաշասեղան պատրաստել, ազգականներ հիւրընկալել, լաւ ուտելիք եփել, մեծ ընտանիքը համախմբել, տունը մաքուր ու կոկիկ պահել եւ միշտ խնամուած ու վայելուչ ըլլալն է։ Այլ խօսքով, պոլսահայ կինը պէտք է կատարելութենէ վեր անձ մը ըլլայ։

ԹԱԼԻՆ ՍՈՒՃԵԱՆ

Նախորդ յօդուածիս մէջ խօսեցայ պոլսահայու պատմական մենաշնորհներուն մասին։ Այս անգամ պիտի անդրադառնամ, թէ ի՛նչ կը նշանակէ Պոլսոյ մէջ հայ կին ըլլալը։ 

Հայրս միշտ կը գանգատէր մօրս հիւրասէր չըլլալուն եւ, հակառակ իր հայրական տան, մեր տան հիւրերով, ազգականներով չվխտալուն եւ ճաշասեղանին շուրջ ահագին մարդ չնստելուն մասին։ Ան այս կը վերագրէր մօրս աշխատող կին ըլլալուն եւ բնաւ չէր զլանար իր այս դժգոհանքը ամէն առիթի արտայայտելէ։ Հիմա որ կը մտածեմ ասոր մասին, կը նկատեմ, որ մայրս, ի տարբերութիւն իմ ճանչցած բազմաթիւ հայ կիներու, չէր սիրեր մեծ սեղան սարքել  ընտանիքի բոլոր անդամներուն եւ բարեկամներուն հրաւիրել  յատուկ առիթներու, ինչպէս՝ անուանակոչութեան կամ այլ տօնական օրերու։ Դրացիներուն սուրճ խմելու չէր այցելեր (բացի այն մէկ-երկու անգամէն՝ նախքան հոգին աւանդելը) ու թղթախաղ չէր խաղար։ Ընկերներուն հետ այցելութիւնը կը սահմանափակէր տարին մէկ կամ երկու անգամի։ Այլ խօսքով, հօրս պոլսահայ ընտանիքի մը ակնկալութիւնները բնաւ չէր ամբողջացներ, իսկ այդ մէկը զինք չէր անհանգստացներ։

Սուրբծննդեան ու զատկուան տօներուն, ճաշացանկէն կը ստանձնէր իր գիտցածները եւ մնացածը իր տալերուն կը վստահէր։ Մայրս իր մօր նման էր։ Իր մայրը Կարինէն էր (էրզրում) եւ այն ժամանակահատուածին, որուն ականատես եղայ, մօրենական ազգականներս գոյութենական պայքար մը կը մղէին։ Հակառակ պոլսահայերուն, անոնք ապրած էին մէկէ աւելի աղէտներ՝ դիմագրաւելով հիւանդութիւններ, չքաւորութիւն, առանձնութիւն եւ անճարութիւն։ Մայրս ի վիճակի չէր այլոց հիւրասիրութեամբ զբաղելու։ Ան հազիւ թէ կարողացած է իր ընտանեկան մօտիկ պարագաներուն հոգատարութեամբ զբաղիլ՝ անոնց համար ընելով ինչ որ կու գար իր ձեռքէն։ Մանկութեանս ընկերներէս մին ըսած է, որ զինք տպաւորած էր մօրս համակարգուած աշխատելաոճը՝ կիրակի օրերուն ամբողջ շաբթուան ուտելիքը պատրաստելը։ Ընկերոջս մայրը օրական դրութեամբ ճաշ կը պատրաստէր, իսկ ընկերս կը զմայլէր մօրս ամէն բան նախապէս ծրագրած ըլլալուն կարողութեան վրայ։ Շատ լաւ կը յիշեմ, որ մանկութեանս անախորժ էր այս շաբաթական ճաշ պատրաստելու սովորութիւնը։ Բայց ընկերս իրաւունք ունէր, որպէս աշխատող կին՝ մայրս այլընտրանք չունէր։ Ատկէ բացի, մեզ կերակրելէ ետք, մայրս իր ժամանակը կ՚անցընէր ընթերցելով, հայկական բոլոր հրատարակութիւններուն հետեւելով եւ երբեմն թարգմանելով։ Այնուամենայնիւ, ասոնք իրմէ ակնկալուած կատարողութիւններ չէին։ 

Պոլսահայ կնոջմէ ակնկալուածը անուանակոչութեան տօներուն ճաշասեղան պատրաստել, ազգականներ հիւրընկալել, լաւ ուտելիք եփել, մեծ ընտանիքը համախմբել, տունը մաքուր ու կոկիկ պահել եւ միշտ խնամուած ու վայելուչ ըլլալն է։ Այլ խօսքով, պոլսահայ կինը պէտք է կատարելութենէ վեր անձ մը ըլլայ։ Հիմա որ կը մտածեմ ասոնց մասին, կը տեսնեմ, որ այս ակնկալութիւններէն քանի մը հատը ազդած է ինծի,–հօրքուրներս զիս յուսահատաբար սորվեցուցած են ճաշ եփել, մանաւա՛նդ այն ճաշերը, որոնք մայրս չէր գիտեր պատրաստել՝ նպատակ ունենալով զիս վերածելու պոլսահայ կնոջ մը, որ թէ՛ տանտիրուհի էր, թէ՛ աշխատող կին, բան մը, որ մայրս չէր կրցած կատարելագործել։ Վստահաբար դուք չէք մտածեր այս ակնկալութիւններուն վատ բան մը ըլլալուն մասին, բայց յստակ է, որ կատարելագործութեան չափանիշը միշտ բարձրացումի մէջ եղած է, այլ խօսքով, ցուցանիշը անընդհատ կը բարձրանայ։  

Եթէ մետաղադրամին մէկ երեսը տան մէջ կատարողութիւնն է, միւս երեսը համայնքին մէջ աշխատունակ, կանանց խումբերու մէջ աշխատող եւ պարտականութիւններ վերցնող ըլլալն է։ Նման տարածքներու մէջ գոյութիւն ունենալու անգիր նախապայմանը վերոնշեալ ակնկալութիւնները ամբողջացնելն է։ Այլ խօսքով, տան առնչուած բոլոր նախապայմանները պէտք է ամբողջանայ, իսկ տունէն դուրսի բոլոր ակնկալութիւնները պէտք է իրականայ։ Եթէ տան մը կատարողութեան պայմանները չես ամբողջացներ, մի մտածեր անգամ վերոնշեալ խումբերուն մաս կազմել։ Ուստի, կարելի է ըսել, որ «պոլսահայ կին»-ը իւրայատուկ կատարողական կուռքի ստեղծման ծրագիր մըն է։ ՊԷտք չունի մտածելու ինքնիր կամ իր ապրած պայմաններուն մասին, պէտք չունի թերթ, գիրք, հայերէն, թրքերէն կամ այլ լեզուով կարդալու, իրմէ չ՚ակնկալուիր որեւէ մտաւորական աշխատանք։ Այնուամենայնիւ, անոնք կ՚ամբողջացնեն անվերապահ ենթադրութիւններու նախապայմանները, որոնք կը հաստատեն, թէ զանազան մտաւոր եւ հասարակական գործունէութիւններ կ՚անցնին ստամոքսէն, իսկ այս զանազան գործունէութիւններուն մէջ ուժեղ, հմուտ եւ գործունեայ է կինը…

Ի՞նչ վատ բան կայ այս բոլորին մէջ։ Ոչինչ՝ բացի այն, որ այս բոլորը անհասանելի բաներ են։ Կիներուն դիմաց անընդհատ կը դրուին կատարելագործութեան անհասանելի չափանիշներ եւ  այս պատճառով անոնք մշտապէս կ՚ենթարկուին անուղղակի բռնութեան. բայց քանի որ անոնք այս բոլորը ներընդունած են՝ չեն իսկ անդրադառնար եւ կը շարունակեն աշխատիլ մեքենայաբար, ժամացոյցի պէս, առանց նկատելու,– ո՛չ մէկ վատ բան, իսկապէս։ Անոնք բաւականաչափ անհանգիստ կը զգան երբ առանձինն մնան եւ աւելի շատ ուրիշներու համար կ՚ապրին քան իրենք իրենց. նոյնիսկ ամէնէն պարզ հարցումը չեն կրնար պատասխանել, թէ՝ «ի՞նչ կը սիրես ընել, ի՞նչ կ՚ուզես ընել». ի՞նչ վատ բան կրնայ ըլլալ ասոր մէջ։ Ո՛չ մէկ, Մանաւանդ այն կիներու համար, որոնք կու գան 1915-ի աղէտէն վերապրած ընտանիքներէ եւ որոնք իրենց ամբողջ ընտանիքներուն հոգեխոցը կը կրեն իրենց մէջ՝ փորձելով գոյատեւել Պոլսոյ մէջ՝ մինչ անընդհատ կը նսեմացուին, եւ որոնք բոլոր մարտահրաւէրները կը դիմագրաւեն առանց իսկ գիտակից ըլլաու ատոր,– ի՞նչ վատ բան կրնայ ըլլայ որ…։ 

ԹԱԼԻՆ ՍՈՒՃԵԱՆ

 Թարգմանեց Արազ Գոճայեան

Լոյս տեսած է Ակօսի մէջ

(Սոյն յօդուածը լոյս տեսած է 3 փետրուար 2025-ին, Պոլսոյ «Ակօս»-ի մէջ, Բարռեսիա Գոլէքթիվի երկշաբաթեայ «Բարռեսիաբար» սիւնակին մէջ https://bit.ly/41Inos6)

Parrhesia Collective-ը կանանց միջազգային խումբ մըն է, որ բաղկացած է արուեստագէտներէ, ակադեմիկոսներէ եւ աքթիվիստներէ, որոնք կ՚աշխատին լուսանկարչութեան, պարի, շարժանկարի, ընկերաբանութեան, գրականութեան և պատմութեան ոլորտներու մէջ, եւ իր գործունէութիւնը կ՚իրականցնէ ընկերային ցանցերու միջոցով։

Բարռեսիա Գոլէքթիվ կը վայելէ Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան հովանաւորութիւնը:

Ինչպիսի՞ գաղափարախօսութիւն անհրաժեշտ է հայուն: Տարատեսակ քաղաքական, հասարակական խումբեր ու անհատներ զբաղած են անընդհատ այդ բոլորը քննարկելով ու մեծ հաշուով՝ ապարդիւն: Հարցը ոչ միայն այն է, որ այդ քննարկումները այնքա՛ն մակերեսային են, որ անհնար է լուրջ արդիւնք ստանալ, այլեւ այն, որ շատերու կարծիքով ազգ ու գաղափարախօսութիւն ըսուածը փազլ է ու փափաքած ատեն կարելի է հաւաքել զայն ու վերջ՝ ազգային ինքնութեան ու գաղափարախօսութեան խնդիրները լուծուած են: Զգացումներով ապրող հասարակութիւններու համար խիստ տհաճ է վայրկենական «յայտնագործութիւնները» մէկ կողմ դնել ու որեւէ բան ուսումնասիրել ամբողջական խորութեամբ: Այդ հասկանալի է, ինչո՞ւ տասնեակ տարիներ վատնել որեւէ ուսումնասիրութեան վրայ, եթէ կարելի է պատմութեան ու զարգացման ողջ տրամաբանութիւնը դնել մէկ կողմ, քանի մը գեղեցիկ հեքիաթներ յօրինել, բացարձակապէս ամէն ինչ բացատրել միտումնաւոր անորակութեամբ ու վերջ՝ բոլորը գոհ են:

Բայց եթէ մէկ կողմ թողունք այն բոլորը, որոնց համար քաղաքագիտութիւնն ու պատմութիւնը ընդամէնը զուարճանք է, իսկ ազգային ինքնութեան ու գաղափարախօսութեան մասին միտքերը՝ սուրճի ժամուն «պարապ ժամանակի խաղալիք», ապա հարցը կը բարդանայ այնքանով, որ այս պահուն գաղափարական պարապի մէջ գտնուող հասարակութիւնը, չի կրնար իր միտքերը այնքան պարզ ձեւակերպել, որ եթէ ոչ վաղը, ապա առնուազն որոշ ժամանակ յետոյ հասկնայ, թէ իր ուզածն ի վերջոյ ի՞նչ է: Յաղթանա՞կ, հարստութի՞ւն եւ այլն, այդ բոլորը արդիւնքներ են, հետեւանք  բանի մը: Անոնք կրնան ու ցանկալի է ու նպատակային հետեւանքներ ըլլան, բայց ոչ բուն էութիւնը: Յաղթանակ ու հարստութիւն, հզօրութիւն յանուն բանի մը, ու մենք նոյնիքն այդ ինչ որ «բանի մը» չունինք:

Հայերը այն զարմանալի ազգերէն են, որ աշխարհի մէջ տեսած են ամէն ինչ, բացարձակապէս ամէն ինչ: Հայերը ապրած են ըներատնտեսական ամէն դրութեան մէջ, ունեցան են ամէն տեսակի կառավարումներ, Հայաստանի մէջ եղած են քաղաքական գրեթէ բոլոր գաղափարախօսութիւնները: Եւ ի՞նչ ընել: Ի՞նչ առաջարկել ժողովուրդի մը, որ տեսած է ամէն ինչ, որ եղած է աշխարհի հզօրագոյն կայսրութիւններէն մէկը ու նաեւ դարերով պետութիւն չէ ունեցած: Այժմ ի՞նչ կը ցանկայ այդ հասարակութիւնը:

Քաղաքական-կուսակցական գաղափարախօսութիւնները արդէն երկար տարիներ է ի վեր, լուռ են այդ առումով : Հայաստանի մէջ կուսակցութիւնները իրենք զիրենք կը ներշնչեն «ազգափրկիչ» գործունէութեամբ, բայց քաղաքականութիւնը ամէն պարագայի առաջ չ’երթար: Տարբեր անհատներու եւ խումբերու կողմէ առաջարկուող «փրկութեան» ճամբաները ոչ միայն չեն աշխատիր (անթիւ պատճառներով), այլեւ մէկ տխուր վիճակագրութիւն մը կը պարզեն. մեզ դարձնելով ժողովուրդ մը, որ անվերջ փրկութեան կարիք ունի:

Բայց եկէք պատկերացնենք, որ մենք վերջապէս հրաշքով մը քիչ թէ շատ միակամ դարձած ենք ու բոլորով պատրաստ ենք իրագործելու բան մը: Ի՞նչ: Ի՞նչ պիտի ընենք եւ ինչո՞ւ: Ունի՞նք այս հարցերուն պատասխանները: Մենք մեզի որոշակի առաքելութիւն մը կը վերագրե՞նք, թէ՞ իրականութեան մէջ կ’ուզենք ունենալ ընկերային-տնտեսական քիչ թէ շատ բարւոք պայմաններ ու վերջ:

Մարդոց մէկ մասը սկզբունքօրէն կը մերժէ այդ անհոգ, կամ ինչպէս իրենք կ’ըսեն «աննպատակ գոյութիւնը»: Անոնց առաջարկած «ազգային գաղափարախօսութիւնները», որ մեծ չափով հակաթրքական պայքարի մեթոդի իր տեսակի ձեւ մըն է, չափէն աւելի միակողմանի մշակուած են՝ իրականութիւն դառնալու համար: «Մտաւորական» կոչուած խաւին բացակայութիւնը աւելի կը սրէ այս գաղափարական ոչնչականութիւնը ու մենք այսօր երբ կ’ուզենք հասկնայ, թէ մեր ուզածը ի՞նչ է, ապա կը կանգնինք դատարկութեան առաջ: Եթէ մենք Արցախն իրապէս ցանկանայինք, ապա ան մերն ալ կը մնար, եթէ մենք Նախիջեւանի մասին չմոռնայինք, ան թերեւս դառնար մերը, եթէ Արեւմտեան Հայաստանը իրօք կը ցանկայինք ինչ որ բան կ’ըէինք այդ ուղղութեամբ: Բայց մեր «տարածքային» նպատակները չեն գործեր, անոնց տակը մենք ամուր հող չենք դներ, զայն չենք կայացներ:

Միւս կողմէ ալ զարմացնող, երբեմն ալ զայրացնող են քաղաքական այն իրողութիւնները, որոնք կը խօսին գաղափարախօսական դրոյթներով, բայց չեն կրնար նոյնիսկ ամենէն տարրական քաղաքական ու ընկերային անհրաժեշտութիւնները բաւարարել:

Սինկափուրի  վարչապետ Լի Քուան Եու-ի կը վերագրուի այսպիսի դէպք մը. իբրեւ թէ ան հայերու մասին ըսած է, որ «հայերը ունին անհրաժեշտ բոլոր խնդիրները, զարգանալու համար»: Արդեօ՞ք ան նման բան ընդհանրապէս ըսած է, թէ ոչ, յայտնի չէ, բայց այդ եղանակով հասրակութիւնը ոգեգւորելը ոչ մէկ օգուտ այդպէս ալ չտուաւ:

Հասարակութիւնը չխրախուսուեցաւ ո՛չ ասիական «վագրերու» օրինակով, ո՛չ հերոսական անցեալով կամ աղէտներով: Հայ հասարակութիւնը Արցախեան պատերազմը աւարտելէ դտք ընկղմեցաւ անզգայացման մէջ, մոռցաւ որեւէ բան ցանկանալու մասին, ընդամէնը պահեց քանի մը երազանք, քանի մը երգ ու արդէն դասական թշնամիներու ու ընկերներու կերպարներ: Կարծես հաշիշի ազդեցութեան տակ՝ ողջ հասարակութիւնը անզգայացաւ ու յանկարծ ուժգին ապտակը անոր ստիպեց տեղէն վեր թռչել 2020-ին, յետոյ արդէն աւելի ուժեղ ու ցաւագին հարուած ստացաւ, երբ 2023-ին զինք անդամահատեցին՝ Արցախը կոպտօրէն պոկելով իրմէ:

Այժմ հասարակութիւնը կ’եռայ: Կ’եռայ, բայց մէջը բան չկայ, ոչ մէկ գործողութիւն, ոչ մէկ նպատակ: Կուսակցութիւններու թիւը երթալով կ’աւելանայ, յայտարարութիւններու քանակը՝ եւս: Արդիւնքը՝ զէրոյ: Ֆեյսպուքով ազգային գաղափարախօսական ինչ որ գրառումներ կը տարածուին, սպառնալիքներ, ներքին մանր մունր էնթրիկներ ու վերջ:

Ի վերջոյ, մենք ի՞նչ կ’ուզենք: Մենք ինչ որ որոշիչ բա՞ն կ’ուզենք, որ չենք կրնար ընել, թէ՞ այդ ալ չենք գիտեր: Արցա՞խը կ’ուզենք: Ենթադրենք, թէ կ’ուզենք, այդ պարագային, ի՞նչ կ’ուզէինք Արցախը ունեցած ժամանակ: Եւ այսպէս շարունակ: Այսպէս երազանքներու հետ հաշուարկը կարելի է տանիլ մինչեւ իմացողական յեղափոխութիւն (20-րդ դարու կէսերուն ծայր առած Cognitive Revolution-ը, որ հետագային ծնունդ տուաւ իմացողական հոգեբանութեան եւ արհեստական բանականութեան) ու այդպէս ալ ոչինչ հասկնալ:

Բայց չէ որ մենք չենք կրնար այսպէս շարունակել ապրիլ: Մենք չենք կրնար սպասել նոր «ապտակներու», յատկապէս, որ անոնք այսքան ցաւոտ են ու միաժամանակ չենք կրնար սիրողական քննարկումներ կատարել անընդհատ, երբ աշխարհը մեծագոյն մարտահրաւէրներ կը ձեւաւորէ, որմէ մեր բաժինն անպայման պիտի ստանանք, թերեւս ալ յաւելումով:

Գուցէ տարօրինակ է, բայց մեզի հիմա փոքր լռութիւն մը անհրաժեշտ է: Անհրաժեշտ է, որ պահ մը բոլորը լռեն՝ դերասան, թէ քաղաքական գործիչ, մտաւորական, թէ գաղափարադիր: Անհրաժեշտ է, որ մեր հաւաքական ականջները գոնէ մէկ օր լռութիւն վայելեն: Եթէ քաոսային աղմուկը դադրի, թերեւս այդ լռութիւնը մեզ ստիպէ խօսելէ առաջ մտածել:

Բայց քանի դեռ անվերջ կը գրենք, կը ջնջենք, կը գոռանք, կը համոզենք, կը հայհոյենք, քսան ծրագիր մէջտեղ կը բերենք թէ ինչպէ՞ս փրկել Հայաստանը, աղմուկ կը հանենք, սարսափելի բաձր ու ահաբեկող անբովանդակ աղմուկ, ապա այդ աղմուկը ոչ միայն կը լեցնէ մեր օրը, մենք խաղալիք կ’ունենանք, այլեւ այդ աղմուկը կը վախցնէ իրակալան ու որակեալ միտքերն ու զանոնք կրողները: անոնցմէ շատերը վախցած անկիւն մը քաշուած են՝ յուսահատած, որ զիրենք ոչ ոք չի լսեր ու չի փորձեր հասկնալ:

Մեզի հարկաւոր է բան մը հասկնալ: Մեր ցաւերը բացառիկ չեն: Աշխարհի տարածքին շատերը նման ցաւեր ունեցած են: Շատեր յաղթահարած են, ուրիշներ՝ ոչ: Շատեր դեռ կ’ապրին, շատեր՝ մոռցուած են: Բայց անոնք որ կ’ապրին, առնուազն գտած են ապրելու իրենց պատճառը, նպատակը: Մենք չենք կարող «լռուիլ» ապրիլ-մեռնելու արանքին: Մենք պէտք է հասկնանք, թէ ի՞նչ կ’ուզենք:

Քաղաքական ամբարտաւանութիւնը կամ գոռոզութիւնը, որ կը բնորոշուի գերինքնավստահութեամբ, քննադատութիւններ եւ այլ տեսակէտներ մերժող վարքագիծով (ինքնասիրահարած՝ կապալառու եւ ստաբան օլիկարք Թրամփի եւ իր ընկերներուն նման), վատ որոշումներով, անխոցելիութեան համոզումով, լուրջ վտանգ մը կը ներկայացնէ թէ՛ պետութիւններու եւ թէ՛ քաղաքական կուսակցութիւններու: Թէեւ ինքնավստահութիւնն ու որոշումներ կայացնելու ունակութիւնը էական է ղեկավարելու համար, սակայն չափազանց ինքնավստահութիւնը կրնայ յանգիլ ձախող ու կողմնակալ կառավարման, համակիրներու եւ դաշնակիցներու օտարումին, կուսակցութիւններու քայքայման եւ նոյնիսկ պետական ու միջազգային անկայունութեան:

Կուսակցական մակարդակի վրայ, ղեկավարներու ամբարտաւանութիւնը կը տկարացնէ ներքին համերաշխութիւնը։ Այն ղեկավարները, որոնք կը մերժեն շարքային կուսակցականներու մտահոգութիւնները, կը կարծեն թէ միա՛յն իրենք լաւագոյնը գիտեն, կա՛մ կը ճնշեն տարակարծիք ձայները, ընդհանրապէս` այլակարծութիւնը, ներքին լարուածութիւն կը ստեղծեն։ Ժամանակի ընթացքին, այս վերաբերումը կը խաթարէ վստահութեան մթնոլորտը, մանաւանդ կը հեռացնէ համակիրները եւ կը խորացնէ բաժանումները, որոնք կրնան յանգիլ կուսակցութեան տկարացման եւ ի վերջոյ քայքայման։

Իսկ պետական մակարդակի վրայ, ղեկավարներու ամբարտաւանութիւնը նոյն վտանգները կը տարածէ ամբողջ երկրին վրայ։ Հանրային մտահոգութիւնները կ’անտեսուին, մասնագէտներու խորհուրդներու կը մերժուին եւ կը ստեղծուի յարափոփոխ իրավիճակներու յարմարիլ չկարենալու իրավիճակ մը, որ կը տկարացնէ կառավարելու ամբողջ գործընթացը։ Երբ որոշումները կ՛որդեգրուին եսակեդրոնութեամբ եւ առանց համապարփակ քննարկումի, կը ձեւաւորուին սխալ քաղաքականութիւններ, որոնք կրնան տագնապներ սրել՝ ըլլան անոնք տնտեսական կամ աշխարհաքաղաքական լարուածութիւններ։ Հին եւ ժամանակակից պատմութեան մէջ, բաւական օրինակներ կան նման իշխանաւորներու.

Օրինակ՝ Ֆրանսայի Լուի ԺԶ. թագաւորը չլսեց բարեփոխումներ յառաջացնելու հրատապ կոչերը եւ անտեսեց տնտեսական տագնապները, որուն հետեւանքով տեղի ունեցաւ Ֆրանսական յեղափոխութիւնը եւ ի վերջոյ իր անկումը։ Նոյնպէս, Ռուսիոյ Նիքոլա Բ. ձարը յամառօրէն մերժեց քաղաքական բարեփոխումները, եւ առաջին համաշխարհային պատերազմի Ռուսիոյ մասնակցութեան ձախաւեր կառավարումը արագացուց Ռուսական կայսրութեան փլուզումը եւ ճամբայ բացաւ բոլշեւիկեան յեղափոխութեան։ Աւելի ժամանակակից պատմութեան մէջ, Սատտամ Հիւսէյնի գերինքնավստահութիւնը եւ զգուշացումներուն անտեսումը Իրաքը առաջնորդեցին աղէտալի պատերազմներու, ներառեալ 1991-ի Ծոցի պատերազմը եւ 2003-ի ամերիկեան ներխուժումը, որուն հետեւանքով ան տապալեցաւ եւ երկիրը երկարատեւ անկայունութեան մատնուեցաւ։ Ատոլֆ Հիթլէր, մանաւանդ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջին տարիներուն, մերժեց ընդունիլ զինուորական իրականութիւնը, որ յանգեցաւ կործանարար պարտութիւններու եւ Նացի Գերմանիոյ ամբողջական ոչնչացման։ Իսկ վերջերս, Տոնըլտ Թրամփի յայտարարած առեւտրական պատերազմը, կրնայ վնաս պատճառել ամերիկեան արդիւնաբերութեան եւ տկարացնել Միացեալ Նահանգներու միջազգային դիրքը, ինչպէս պատահեցաւ անոր իշխանավարութեան առջին չորս տարիներուն՝ ցոյց տալով, որ քաղաքական ամբարտաւանութիւնը կրնայ երկարատեւ տնտեսական եւ աշխարհաքաղաքական հետեւանքներ ունենալ։

Անզուսպ գոռոզութիւնը ոչ միայն սպառնալիք կը ներկայացնէ արդիւնաւէտ կառավարման, այլեւ կ’արագացնէ հաւաքական արժէքներու անկումը։ Ղեկավարները, որոնք իշխանութիւն կը կեդրոնացնեն խաթարելով ժողովրդավարական սկզբունքները, սահմանափակելով մամլոյ ազատութիւնները ու շրջանցելով հաստատութենական վերահսկողութիւնը (ինչպէս հաշուետուութեան եւ հաշուառութեան համակարգը), անոնք պարարտ հող կը ստեղծեն մենատիրական իշխանութեան հաստատման եւ փտածութեան տարածման: Ժողովրդավարական արժէքներու այս քայքայումը կը տկարացնէ քաղաքական ներգրաւուածութիւնը, պատճառ կը դառնայ հանրային յուսախաբութեան եւ կրնայ հասարակութիւնը մղել անտարբերութեան կամ ծայրայեղականութեան։

Կայուն եւ ընդհանրական կառավարում մը երաշխաւորելու եւ հասարակական որեւէ անկում կանխարգիլելու նպատակով, ղեկավարները պէտք է որդեգրեն խոնարհութեան, հաշուետուութեան եւ բաց երկխօսութեան վրայ հիմնուած մտածելակերպ մը եւ անկէ բխող գործելաձեւ մը։ Քաղաքական գոռոզութիւնը, թէ՛ կուսակցական եւ թէ՛ պետական մակարդակի վրայ, կը տկարացնէ քաղաքական հաստատութիւնները (կուսակցութիւն, գործադիր իշխանութիւն կամ որեւէ հասարակական պաշտօն)՝ կեդրոնացնելով իշխանութիւնը, խարխլելով վստահութիւնը եւ օտարելով համակիրները։ Երբ ղեկավարներ իրենց եսն ու անձնական իշխանութիւնը կը գերադասեն համայնական շահերու, հանրային վստահութիւնը կը քայքայուի, եւ հասարակութիւնը ի վերջոյ կը դառնայ յուսախաբ կամ անտարբեր, եթէ անշուշտ ըմբոստութեան ոգին խամրած է անոր մէջ՝ յատկապէս յուսահատութեան պատճառով: Սակայն, երբ քաղաքական ղեկավարները կը խրախուսեն տեսակէտներու բազմազանութիւնը կուսակցութիւններու մէջ եւ կը նպաստեն երկխօսութեան զարգացման՝ ազգային մակարդակի վրայ, անոնք կրնան ձեւաւորել քաղաքականութիւններ, որոնք կը մարմնաւորեն հասարակութեան ընդհանրական շահերը։

Հաստատութենական երաշխիքները, ինչպէս՝ հակակշիռները, օրէնսդրական վերահսկողութիւնը (հաշուետուութիւն, հաշուառութիւն, թափանցիկութիւն) եւ անկախ մամուլը (մեր նախորդ յօդուածով տեսանք, թէ ամերիկացի գոռոզ օլիկարքներ կը փորձեն իրենց շահերուն ծառայացնել մամուլը https://wp.me/pd909i-mhU), կենսական դեր կը խաղան իշխանութեան չարաշահումը կանխելու մէջ։ Քաղաքական պաշտօններու ժամանակաշրջանի սահմանափակումը նաեւ կրնայ կանխել իշխանութեան կեդրոնացումը եւ քաղաքական գոռոզութեան զարգացումը: Նոր դէմքերու հետ կը ծնին նոր տեսակէտներ ու նոր գործելաձեւեր՝ նոյնիսկ եթէ պիտի պահուին գաղափարախօսական մեծ վերնագրերը: Իսկ քաղաքացիական դաստիարակութեան մէջ քննական մտածողութեան ներառումը կը խթանէ իրենց իրաւունքներուն եւ ժողովրդավարական մասնակցութեան կարեւորութեան գիտակից զանգուածներու յառաջացումը: Այդ պարագային, շատ դիւրաւ կարելի կ’ըլլայ զանազանել ամբարտաւանը՝ ինքնվստահէն, ստաբանը՝ արդարամիտէն: Ատկէ բացի, տեղեկացուած, գիտակից եւ ներգրաւուած ընտրող զանգուածներու առկայութիւնը հիմնական դեր կը խաղայ ղեկավարները հաշուետու պահելու եւ անոնց գոռոզութիւնը կանխելու մէջ։

Փրոֆ․ Արա Սայեղ

Ամէն յանձնառու սփիւռքահայ այս խորագիրը կրնայ հարցաքննել այսպէս` «ի՞նչը, ո՞ւր, ե՞րբ եւ յատկապէս՝ ո՞վքեր պիտի իմաստաւորեն AI (Artificial Intelligence) «արհեստական բանականութիւն»-ը (այսուհետեւ՝ ԱԲ յապաւումով) սփիւռքահայ կառոյցներու արժեհամակարգէն ներս եւ մեր հաւաքական իրականութեան մէջ։

          Այս հարցական վերնագիրը ուղղուած է` քաղաքական, ուսումնակրթական, դաստիարակչական, մշակութային եւ այլ պաշտօնական, գործառու դիրքեր զբաղեցնողներուն, ինչպէս նաեւ ուղղուած է հոգեւորականներուն աւելի ճիշդ՝ եկեղեցական արդարամիտ ղեկավարութիւններուն։

        Պարզ է, որ այս հարցադրումը կը միտի դիտարկելու ներկայ թուայնացած գերարհեստագիտութեան թաւալումը եւ ժամանակակից հայ իրականութիւններու առնչութիւնները, հանգամանքները եւ նոյնիսկ ակնկալուած վերակենսաւորումները, անշուշտ՝ թափանցիկ, դատարկ լոզունգներու պարունակէն դուրս ու հռետորաբանական ինքնախաբէութենէ եւ կրաւորականութենէ հեռու:

        Վերնագիր մը, որ այնքան համահունչ աղերս ունի 2003 թուականէն սկսեալ Արամ Ա․ վեհափառի հռչակագիրներու հեռատես սովորոյթին, անշեղ աւանդին` իւրաքանչիւր տարի նուիրելու հայ կեանքին առնչուած արժէքի մը, մտահոգութեան մը, թելադրիչ խորհուրդի մը, ինչպէս 2025-ին հռչակուած՝ «Աւանդութիւններու վերակենսաւորման» խորհուրդը, որ հայու մարդաբանութեան բաղադրիչներէն է, եւ աննիւթական ժառանգութեան արժէքները պահպանելու կոչնակ է։

Նախորդ հռչակագիրները, 2025 տարուայ հռչակագիրն ալ գործադրելի կրնան ըլլալ, եթէ ագուցուած ըլլան գործնական ծրագրի մը ռազմավարութեամբ ու իրագործելի նախագիծով մը, որ համահունչ է մեր ներկայ հրամայականներուն հետ [1] ,[ 2]։

        Տասնամեակ մը առաջ ԱԲ-ն մասին խօսիլը խորթ ու երեւակայական կը համարուէր, ցնորական (fantastic) եւ կամ գիտաերեւակայածին (science fiction) հնարք մը, երբեմն փիլիսոփայական, գերբնական պատկերացումով, տարօրինակ ու անիրագործելի զրոյց մը։ Այո՛, ԱԲ-ը պատրանքի հնչեղութիւն ունէր, երբ ամերիկացի գիտնական Ճոն Մաքքարթի (John McCarthy) իր գիտական խմբակին հետ ԱԲ-ն հասկացողութիւնը ներկայացուց 1956 թուականի գիտաժողովի մը։ Սակայն, այսօր երեւակայական ցնորքը դարձած է իրագործելի իրականութիւն։ Փորձենք հակիճ համապատկերով մը ԱԲ-ը պարզաբանել ներկայի մեր իրականութեան մէջ։

ԱԲ-ն Արհեստագիտութիւնը՝ Ժամանակի զարկերակը

Միջազգային ժամանակակից՝ գիտական, հասարակական, տնտեսական, մշակութային եւ այլ ընտրանի հարթակներ իրենց էջերը լա՜յն բացած են ԱԲ-ն վերնագիրներ հիւրընկալելու։ ԱԲ-ն նուիրուած զանազան մակարդակի եւ ոլորտներու՝ խորհրդաժողովներ, սեմինարներ, դասընթացքներ զիրար կը խճողեն, որոնք նպատակ ունին յաւելեալ մասնագիտական գիտելիքներով ընդարձակելու, գործնականացնելու, նորամուտ ԱԲ-ն արհեստագիտութիւնը։ Թարմացած նորութիւններով բացատրելու անոր կիրառումը, պատշաճեցումը տարբեր ենթակառոյցներու հետ։ Մանաւանդ այն ժամանակ երբ ելեկտրոնային սպասարկումները, ենթադրեալ կամ անգոյական (virtual) [2] առցանց ծառայութիւնները, հեռավար գործառնութիւնները եւ անոնց կողքին թուային արհեստագիտութիւնը եւ ԱԲ-ը կը դառնան աւելի համատարած ու օգտագործելի:

Մեր կեանքի ամէնօրեայ իրականութեան զուգահեռ մենք գիտակցաբար կամ անտեղեակ ձեւով առնչուած ենք ու մեծ խանդավառութեամբ կ’օգտագործենք ԱԲ-ն տարբեր կիրարկումներն ու աննախադէպ հնարաւորութիւնները զանազան ոլորտներու մէջ ըլլան՝ գիտութիւն, առողջապահութիւն, ապահովագրութիւն, կենցաղ, սպասարկման այլ ոլորտներ մէկ խօսքով ամէնուր՝ հոն ուր հիմնական պահանջք կայ մեծաքանակ տուեալներու հաւաքագրումի, վերլուծութեան եւ ուսումնասիրութեան եւ որոշումներ կայացնելու ծրագիրներ:

        Անհերքելի է, որ ԱԲ-ը խորապէս թափանցած է ու կը շարունակէ իր ազդու ներգործութիւնը ունենալ անհատական թէ հանրային կեանքի զանազան մարզերուն մէջ։ ԱԲ-ը ամէնուր է մեր կեանքի մէջ, ըլլան անոնք՝ ծառայողական բնագաւառներ, սպառողական պահանջքներու, դրամատնային, առեւտրական ձեռնարկութիւններու, աշխատանքի շուկայի, մամուլի, փոխադրութեան միջոցներու, արդիւնաբերութեան, իրաւագիտութեան, մատակարարման շղթաներու վերակացութեան (Logistic), գիտութեան, բժշկութեան, ռազմարհեստագիտութեան, բազմաբնոյթ գովազդներու եւ մասնաւորապէս գերիշխող ներգործութիւնը ուսումնակրթական համակարգերու հետ առնչուած եւ այլն։

        Վերջին տասնամեակին որոշ պետութիւններու մրցակցութիւնը ցուցանիշ մըն է այս վկայութեան, որ կը յատկանշուի գլխաւորապէս ԱԲ-ն ծրագիրներու տրամադրուած արտասովոր ներդրումներով, յատկապէս «Քորոնա» ժահրէն վերջ, մասնաւորաբար 2022 թուի երկրորդ վեցամսեակէն ետք։ Ներդրումները կը գերազանցեն քանի մը տասնեակ նոյնիսկ հարիւրաւոր միլիառ տոլարներու վիթխարի գումարները։ Օրինակներ յիշելու համար, ԱՄՆ-ի նորընտիր նախագահ՝ Տանըլտ Թրամբ իր նախագահական աթոռը ստանձնելէ մէկ օր ետք 21 յունուարին յայտնեց, որ յառաջատար երեք ընկերութիւններ` ճափոնական հսկայ «SoftBank» եւ ամերիկեան «OpenAI» եւ «Oracle» պիտի կազմեն «Stargate» կոչուած հսկայ միացեալ ծրագիր մը` ԱԲ-ն արհեստագիտութեան ենթակառոյցներու զարգացման նուիրուած 500 միլիառ տոլար ներդրումի նախագիծով:

Հասկնալի է 10 եւ 11 Փետրուարին Փարիզի մէջ «AI ​​Action Summit» տեղի ունեցող ԱԲ-ն միջազգային երրորդ գագաթնաժողովի հեռանկարը։ Վեհաժողով մը, ուր ներկայ գտնուած են շուրջ 80 երկիրներու ղեկավարներ, մօտ հազար մասնակիցներ՝ ԱԲ-ն եւ թուային արհեստագիտութեանց համաշխարհային հսկաներու ներկայացուցիչներ, գիտնականներ եւ այլն: Այս գագաթնաժողովը, հիմնականօրէն Եւրոպայի համար մրցակցելու նոր ուղի մը գտնելու փորձ է, արժանի չափանիշ մը ԱՄՆ-ի եւ Չինաստանի գերակշռող մրցակցութեան հետ։

Սոյն վեհաժողովի ծիրէն ներս կարելի է յիշել ԵՄ-ն պատմութեան մէջ գերյաւակնոտ 200 միլիառ Եւրոյի «InvestAI» հիմնադրամի հսկայական միացեալ ներդրումը, որ պիտի տրամադրուի Եւրոպական գերզարգացած չորս հիմնարար ԱԲ-ն ենթակառոյցներու կազմութեան, որպէսզի ԱԲ-ն յաջորդ սերունդի արհեստագիտութեան նախօրինակներ (Model) մշակուին, ինչպէս յայտնած է Եւրոպական յանձնաժողովի նախագահ՝ Ուրսուլա Ֆոն Տեր Լեյենը։ 

«InvestAI» հիմնադրամին համար ԵՄ-ը պիտի տրամադրէ 50 միլիառ Եւրոյի գումար մը, իսկ մնացեալ 150 միլիառ Եւրոն պիտի տրամադրուի ԱԲ-մբ մասնագիտացած Եւրոպական ընկերութիւններու տիտաններուն կողմէ, ԱԲ-ն արհեստագիտութեան զարգացման համար։ Նոյն գագաթնաժողովի զուգահեռ, կարելի է յիշել Ֆրանսայի եւ Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու աջակցութեամբ ԱԲ-ն ոլորտի մէջ 109 միլիառ Եւրոյի ներդրումի  համաձայնութիւնը։ Այս գումարը յատկապէս նուիրուած է՝ Ֆրանսայի տուեալներու առաջատար զանազան կեդրոնները հզօրացնելու ծրագիրին։ Տուեալներու կեդրոնները սատարելու ուղղութեամբ կարելի է յիշել, որ Ֆրանսական ուժանիւթի արտադրութիւնը, ընդհանրապէս կը բանի կենսոլորտի պահպանման նպաստող, նուազագոյն արտարկումի (emissions) հիւլէական ուժանիւթի ելեկտրակայաններու շնորհիւ։

Դժուար է կռահել ԱԲ-ն յատկացուած ներդրումներու յայտարարուած վերնագիրներուն տակ իրականացուելիք նպատակներու, հեռահար դիտաւորութիւնները։ Իսկական առաջադրութիւնները կը մնան խորհրդաւոր եւ երբեմն անհասանելի ու թաքուն։

Դէպի 5-րդ գերարդիւնաբերական դարաշրջան

Մարդկային քաղաքակրթութիւնը ակնթարթային արագութեամբ բնորոշուող դարաշրջումի մը շեմին է, ԱԲ-ն բեկումնային արհեստագիտութեան աննախորդ պատմական զարգացումներու երթով, որ կ’ուղղուի դէպի թուայնացած մտածելակերպով, հոգիով ու գործելու ոճաբանութեամբ «թուայնացած» հասարակութիւն մը յառաջացնելու, կենսագործելու ։

        Իրականութիւն մը, որ երբեք վախնալու կամ տնտնալու իրաւունքը չունինք, եթէ վերհասու գիտակցութեամբ օգտագործենք թուային, բանականութեան եւ դատողութեան  հիմքերով հնարուած արհեստագիտութիւններու գործնական, արագ եւ դիւրամատոյց գերհնարքները։ Օգտաշատ այդ հնարաւորութիւնները վայելելու նպատակով,  մարդ կարող է հարց տալ՝ ինչո՞ւ այդքան կանուխ ծնած ենք։

        Պէտք է ԱԲ-ը շրջադիտել իբրեւ գիտական արտասովոր ​​նուաճումներու պիտանի գործիք, թուային ոլորտի մէջ աճող բազմօգուտ մատուցումներով, յանուն ընդհանուր բարօրութեան, որոնք միշտ պէտք է ստուգումի եւ քննարկումի ենթարկուած ըլլան։ ԱԲ-ը մարդ էակին գործունէութիւնները կատարելագործելու հեռահար նպատակին զուգահեռ, օժանդակելու ծրագիր մըն է, ստեղծարար լուծումներ տնօրինելու, տրամադրելու, պատրաստելու միջոց մը, հնարաւորութիւններ ընձեռելու իմաստուն խորհրդատու հարթակ մը, մոռացութեան ժանգերուն չենթարկուող, անսահման մեծ յիշողութիւն ունեցող, երկարաժամկէտ բազում օժանդակութիւններ ապահովող  ընդունարան մը, սպասարկող գործիքակազմ մը, որ պիտի օգնէ ու ծառայէ մարդկային բանական ներուժի ձգտումներուն, եւ ոչ անոր մրցակցութեան։

        Արդի թուային բազմապիսի արհեստագիտութիւններու նախատեսող ծրագիրները թեւակոխած են արտադրական ոլորտի 4-րդ արդիւնաբերական յեղափոխութեան  (4th Industrial Revolution) հանգրուանը, որ կեդրոնացած է տեղեկատուական եւ հեռահաղորդակցական արհեստագիտութեան ենթակառոյցի վրայ:          Սաղմնային գիտա–մշակման եւ փորձարկումներու փուլէն անցնելով լայն ու անվերապահ յաւակնոտութեամբ, ներկայիս կ’ուղղուի դէպի 5-րդ գերարդիւնաբերական արհեստագիտութեան դարշրջան։

        Պէտք է հաստատել, որ ԱԲ-ը բազմահնար գիտական բարեմասնութիւններու արգասիքները կարող են իրենց նպատակին ծառայել միայն այն պարագային եթէ ունենան ԲԱՐՈՅԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ (Ethics)։  Առաջնորդուած ըլլան կանոնակարգով, պաշտպանուած եւ հիմնաւորուած չափանիշներու դիտաւորութեամբ, ռազմավարութեամբ ու երաշխիքներով, այլապէս կրնան յառաջանալ մտահոգիչ խոցելիութիւններ, անսպասելի սուր մարտահրաւէրներ, կեղծումներ, չարափոխութիւններ, մտայղացքներու հեղինակային իրաւունքի ճանաչման ու ապահովագրական վտանգներ եւ այլն։

Մեքենայական ուսուցումը, ԱԲ-ն ալկորիթմերով

ԱԲ-ը, կը բանի հսկայական տուեալներու (big data) գիտավերլուծութեամբ, բանականութեան (intellect) ինքնավար գերիմաստուն հրամաններու շարքով, հրամանաշարով, ալկորիթմերով (Algorithm) [3] ռոպոթաշէն համակարգերով, ամպային հաշուարկներու (cloud computing), բանացանցի կամ իրերու ներցանցի (Internet of Things -IoT), սայպըր-ֆիզիքական (cyber-physical systems) սարքերու բարդ գերհոլովոյթներով։

Ընթացակարգ մը, որ առ այժմ հիմնուած է ընդհանրապէս զգացականէն հեռու,  բանականութեամբ բանող հրահանգներու հունաւոր, հաւաքածոյի մը տրամաբանական յաջորդականութեան շնորհիւ, որ կը միտի գերարագութեամբ լուծելու, պատասխանելու կամ արդիւնաւէտ արդիւնքներով թելադրանք մը, հարց մը, ծրագիր մը  կատարելու եւ կամ ծրագիրներ մշակելու նպատակին, բայց միշտ ալ մարդկային բանականութեան վերահսկողութեան եւ վերատեսութեան ենթակայ պէտք է ըլլայ։

        Պէտք է նկատել, ԱԲ-ն ներգործող արագ թափի հետեւանքները, պարտաւորեցնող անհրաժեշտութիւն է նորարար (Innovation) մօտեցումներով եւ ԱԲ-մբ գործող կառոյցներու ուսումնասիրուած ճշգրտութեամբ վերահսկելու, հարկաւոր պաշտպանուած ըլլալու կարեւորութիւնը, որոնք գիտա-արհեստավարժ հմտութիւններու կառավարման ենթակառոյցներու օժանդակութեամբ կը բանին։

        Առհասարակ ինչպէս բոլոր համակարգերը, կրթական համակարգն ալ իր բոլոր յարակից նախնական թէ բարձրագոյն ուսումնական համակարգերու ենթակառոյցներով պատրաստ պէտք է ըլլան ԱԲ-ը ընկալելու, համընթաց վերափոխութեան եւ ճանապարհային քարտէզ ունենալու, թուային բոլոր նորամուծութիւնները, նորարարութիւնները պարփակելու։ Գերհիմնական հարց է զանազան յարձակումներու դէմ թուայնացած համակարգերու անվտանգութիւնը, նոյնպէս պէտք է պատսպարուին ու երաշխաւորուին տուեալներու գաղտնագրումի (Encryption) անվտանգութիւնը, սայպըրանվտանգութիւնը (cyber attack) եւ այլն։

ԱԲ-ն եզրաբանութիւններու հայերէն իմաստային հասկացողութիւնը

Բանականութեամբ բանող եւ ընդհանրապէս նորարար եւ կայծակնային արագութեամբ արհեստագիտութեանց զարգացումին դիմաց պէտք է ընդունինք, որ արեւմտահայերէնը՝ ժամանակի արհեստագիտութիւններու հետ քայլ պահելու ճկունութենէն կը տառապի, ոչ միայն թուայնացած գիտութիւններու լեզուական նոր բառապաշարի սահմանումներու նշանակութիւնները գտնելու, այլ նաեւ լեզուի իմաստային ընկալումը, միտումները բացայայտելու թուլութիւն մը ունի, նոր ու ճշգրիտ բառամթերք ստեղծելու, տրամադրելու անբաւարարութիւն ունին հայերէն բառարանները, հոմանիշներ հայթայթելու տագնապ մը կը զգացուի, եւ տեղ մը ակամայ կը պարտաւորուինք այդ բառերու գլխաւորաբար անգլերէն սահմանումները օգտագործելու, արտայայտելու հիմնական միտքը, հաւաստի բուն նշանակութիւնը, իմաստը։ Այսօր այնքան կենսական պահանջք է թուային եւ ԱԲ-ն գիտութիւններու հետ առնչուած հայերէն մասնագիտական բառացուցակի (Glossary), բառգրքոյկի մը:

        ԱԲ-ն օգտագործուած եզրաբանութենէն (Terminology), օրինակ մը տալու համար՝ փորձենք սահմանել Deep learning, Artificial Neural Networks (ANN) կամ այնքան պարզ Machine learning (ML)-ը, որ «մեքենայական ուսուցում» բառակապակցութեամբ կարելի է սահմանել, (այս պարագային մեքենան՝ ֆիզիքական սարքն է, իսկ այդ մեքենան բանեցնող ծրագիրը ԱԲ-նն է)։ Իրականութեան մէջ անգլերէնով ML-ը այնքան պարզ կը թուի, բայց գիտական բարդ ու խառնածին սահմանում մըն է, որուն գործընթացը հիմնուած է, ու կը ներառէ երեք բաղադրիչներ։ ML-ը ԱԲ-ն ենթաոլորտն է, կեդրոնացած է հսկայական տուեալներով հաւաքածոներու եւ ալկորիթմերու օգտագործման վրայ, որ հնարաւորութիւն կու տայ մեքենաներուն, սարքերուն այս պարագային ռոպոթներուն՝ հարցումներ կամ խնդիրներ ուսումնասիրելու ապա առաջադրանքներ կատարելու, արդիւնքներ կանխատեսելու, ունակ ու աւելի արդիւնաւէտ տարբերակներով տնօրինելու, ձեւանմուշներ կամ նախօրինակներ (Model) ստեղծելու նպատակով։ Մեքենայական ուսուցումը ԱԲ-ն ընդարձակ բաժին է, որ կ՛ուսումնասիրէ ալկորիթմերու կառուցման եղանակները, մեթոտները։ (ML)-ը կարելի է համարել որպէս ԱԲ-ն խնդիրներու լուծման գործնական ալկորիթմ։ 

        Տեղին է նշել, որ ԱԲ-ը գոյութիւն կրնայ ունենալ առանց  ֆիզիքական սարքի՝ ռոպոթի, կամ միայն թուային ԱԲ-ն համակարգով։ Ռոպոթի եւ ԱԲ-ն հասկացութիւնը հոմանիշներ չեն, ԱԲ-ը ծրագիրն է, որուն դրսեւորումը բանականութիւնն է, իսկ ռոպոթը ֆիզիքական տարրն է, որ կիրականացնէ ԱԲ-մբ կայացած կամ սահմանուած ծրագիրները, որոշումները, հրամանները։

        Ականաւոր լեզուաբան, հայագէտ Գէորգ Ջահուկեան տեղ մը յիշած է՝ տարեկան  մօտաւորապէս 10.000 նոր բառեր կը ծնին։ Իսկ հանրածանօթ բազմավաստակ լեզուագէտ տոքթոր Արմենակ Եղիայեան այս ուղղութեամբ կը հաւաստէ.

• «ժամանակին հետ քայլ պահող բառամթերք գտնելը մեր դժուարագոյն հարցերէն մէկն է, որ արեւելահայերը  շատ յաճախ կը լուծեն…օտար բառը  առնելով նոյնութեամբ: Իսկ նոր բառեր կը ծնին ու կը ծնին. Միւս կողմէ՝  այդ բառերը հնարող  օտարները  հանճարներ չեն, անոնք ալ կը մեկնին իրենց լեզուին մէջ գտնուող պարզ բառերէն եւ կ’անուանեն նոր հասկացութիւնը, ինչպէս՝ Machine Learning-ն է, որ կազմուած է անգլերէն ամենասովորական բառերով:  Արդ, սկսելու համար՝  հայերէնն ալ կրնայ հետեւիլ այդ փոխատու լեզուի օրինակին՝ իր սեփական պարզ բառերով անուանելով  նոր հասկացութիւնը, հայերէն բառին կից  փակագիծի մէջ  մէկ-երկու անգամ դնելով օտար բառը օտար տառերով, մինչեւ որ ընթերցողները հետզհետէ հաւասարութիւն դնեն օտար բառին ու հայերէնին միջեւ. Չմոռնանք, բառերը ունին կամ կ’ունենան այն նշանակութիւնը, որ մենք՝ խօսողներս, կը դնենք անոնց մէջ: Եւ… սպասել. Մինչեւ, որ օր մըն ալ տաղանդաւոր հայ մը աւելի յարմար բառ մը առաջարկէ մեր գործածածին փոխարէն»:

Կարելի է հարց տալ, կու գա՞յ այն օրը երբ ԱԲ-ը կարողանայ մեր բոլոր նախատեսուած լեզուական թուլութիւններուն, սահմանափակումներուն, մանաւանդ լեզուի իմաստային ընկալումին ու հոմանիշներուն, բառապաշարի կառոյցին, շարահիւսութեան եւ յարակից լեզուական այլ հարցեր լուծելու համար ունենայ իր նշանակալից դերն ու ներդրումը, ծրագրուած ալկորիթմերու շնորհիւ։

Երազային չէ երբ ԱԲ-ն ծրագրուած ալկորիթմերը, կը կարողանան գտնել այն կարելիութիւնները պահպանելու ու փրկելու անհետացման վտանգի տակ գտնուող հազարաւոր լեզուներ, մշակութային ժառանգութիւններու բաղադրիչներ։ Մանաւանդ, որ լեզուաբաններ ու մարդկային մշակոյթի պատմաբաններ, մարդաբաններ (Anthropology) կ՛ընկալեն ու կը գնահատեն լեզուներու եւ մշակոյթներու նկատմամբ ԱԲ-ն գիտական խորունկ  հասողութիւնն ու ներուժը։

Մարդ-ռոպոթ բռնցքամա՞րտ թէ՞ համագործակցութիւն

Դարերու պատմութիւն ունի մարդ-մեքենայ-արհեստագիտութիւն եռեակ կապակցութիւնը, մեքենայի արարչակերտը՝ մարդ էակը ձգտած է մարմնացնել մտախոհուն մեքենաներ ստեղծելու իր բաղձանքը։ Մեքենաներ որոնք նմանակելու են մարդկային բանականութեան գործնամիտ բարեմասնութեան։ Երազանք մը, որ այսօր ԱԲ-մբ բանող ռոպոթներով իրականացած է, ու կը շարունակէ իր հաստատակամ ուղեւորութիւնը։ ԱԲ-ն բազմակողմանի ծաւալուն հոլովոյթը կը կարողանայ նոր մասնագիտութիւններ ստեղծել, փորձագիտական խումբեր, նորահնար ստեղծագործական ոլորտներ, կազմեր, կառոյցներ հնարաւորել, որոնք գոյութիւն ունենալու կարելիութիւնը չունէին մօտիկ անցեալին առանց թուային եւ ԱԲ-մբ նորարար, բազմազան մրցունակութեամբ յատկանշուող հնարաւորութիւններուն։

Կարելի է նախատեսել, որ շատ մօտիկ ապագային պիտի պահանջուին բարձր գիտա-արհեստավարժ որակաւորումով պատրաստուած հմուտ անձեր, կազմեր։ Թուային հասարակութեան աճը, պիտի կարողանայ ստեղծել նոր որակի աշխատատեղեր։

Անխուսափելի է թուային վճարումներու եւ ինքնասպասարկման բազմաոլորտ արհեստագիտութեան աճը, արագ գահավէժով մը պատմութեան անդունդին մէջ կրնան անհետանալ որոշ աշխատատեղեր, արհեստներ, վտանգուած են աշխատանքային եւ ծառայողական ասպարէզներ, ինչպէս օրինակ՝ գանձապահութիւն, հաշուապահութիւն, վարչական գործավարութիւն, գործադիր քարտուղարութիւն, որոշ գեղարուեստական ոլորտներ ինչպէս՝ գծանկարչութեան գեղարուեստներ, եւ այլն։

Թուային արհեստագիտութեան, ԱԲ-ն ծաւալուն օգտագործման զուգահեռ, վերարտադրող (generative) ԱԲ-ն բազմաշնորհ հնարաւորութիւններու միջոցաւ վտանգուած են նաեւ ուրիշ բարձր որակաւորում ունեցող մասնագիտութիւններու որոշ ճիւղեր, գիտա-արհեստական ակադեմական աշխտակիցներ, ճարտարարուեստի բնագաւառի՝ ճարտարարուեստական կրթութիւն ստացած մասնագէտներ, իրաւաբաններ, բժիշկներ, ռատիոլոկներ, դասախօսներ եւ այլն:

ԱԲ-ը Սպառնալի՞ք, թէ՞ հնարաւորութիւն

Կարելի է՞ պատկերացնել, որ մարդու կողմէ ստեղծուած ԱԲ-ը, ծրագրուած հմտութիւններու կարողութիւններով, ներկայիս ընկալուած ըլլայ թէ՛ հնարաւորութիւններու եւ թէ՛ սպառնալիքներու դրսեւորում մը։ ԱԲ-ն արագընթաց ուռճացումը, աննախադէպ նուաճումները, գիտական ու ակադեմական մտաւորականութեան մէջ յառաջացուցած են տարակարծիք երեք դատումներ, որոնք կարելի է ներկայացնել՝

• Ա) Լաւատեսներ, որոնք կը հաւատան, որ թուային արհեստագիտութեան հոլովոյթը մարդկային քաղաքակրթութեան բնաշրջութեան (evolution) հերթական փուլն է, այդ փուլը կարելի է միայն դրական արդիւնքներով գնահատել, օրինակ՝ ԱԲ-ն շնորհիւ մարդիկ կը կարողանան օգտուիլ շատ յարմար եւ ընկալելի ցանկացած գիտելիքներու հսկայ շտեմարաններէն, այսինքն կարիքը չկայ պրպտումներու պեղումներու ճիգեր թափելու, տաղտկալի աշխատանքի ու մտատանջութեան անհամեմատելի կրճատում, մեծաքանակ տուեալներու կայծակնային ու անսխալ ներմուծում, մշակում, վերլուծում, բժշկութեան եւ առողջապահութեան անվրէպ ախտորոշում, դեղամիջոցներու բծախնդիր կիրարկում եւ այլ լիարժեք ու արդիւնաւէտ համակարգերու օգտագուծում։ Այս խմբակի համար ԱԲ-ը մարդկութեան համար կը յուսադրէ յաջորդ հրաշագործ դարաշրջան մը։
• Բ) Զգուշացողներ, որոնց համար թէեւ առկայ են որոշակի վտանգներ (risk), սակայն անոնք ներկայ արհեստագիտութեան պայմաններուն մէջ՝ գերիշխող չեն, տիրապետելի եւ վերահսկելի են, ուստի՝ անհանգստանալու կարիքը չկայ,
• Գ) Յոռետեսներ կ՛ահազանգեն, անոնց համար ԱԲ-ն շրջափոխումները մարդկային քաղաքակրթութեան ուղղուած մարտակոչեր են, յաջորդ տասնամեակին անսպասելի ու անգուշակելի անորոշութեամբ՝ ընկերային, տնտեսական եւ այլ վտանգներ ու սպառնալիքներ կը նախատեսուին, մարդկային արժեհամակարգի հետ ունեցող հակազդեցութիւններ եւ փորձանքներ կարելի է կռահել, որոնք բացասական դրսեւորումներով կը շարունակեն չկանխատեսուած մնալ: Մարդու վերահսկողութենէն դուրս գալու պարագային, մարդկութիւնը կարող է թուային «ստրկութեան», թուային «գաղութացումի» եւ թուային «ամբողջատիրութեան» վտանգներ դիմագրաւել։ ԱԲ-ը օգտագործելով մարդոց մօտ կը ձեւաւորուին ընկերային, կենցաղային, յարաբերական կողմնորոշումներ, համոզումներ, վարքագիծեր, որոնք աստիճանաբար տիրապետող ողբերգութիւններ կը դառնան հասարակութեան մէջ, կործանելով մարդկային հազարամեակներու քաղաքակրթութիւնը։ Այս խմբակին համար հիմնական մտավախութիւնը՝ միջուկային զէնք ունենալը, կամ միջուկային զենք արտադրող կեդրոններ ունեցող պետութիւնները չեն, ինչպէս կը կարծուէր անցեալին, սաստող վտանգին՝ յառաջադէմ ԱԲ-ն կեդրոններու իսկական սպառնալիքին դէմ պաշտպանութիւնն է։

ԱԲ-ը իր բազմաշերտ թուայնացած բովանդակային պարունակով մեզ կը պարտաւորեցնէ, կը վերափոխէ մեր մարդկային կենսակերպն ու աշխարհընկալումը, աշխատակարգը եւ գործելաոճը, դուրս գալով` աւանդական արհեստագիտութեան նախատիպերու  վաղաժամութենէն, լիարժէք ձեւով օգտագործելու ընձեռած անսահման հնաւորութիւնները, կենսաւորելու մեր ապրելակերպի ու աշխատելակերպի հրամայականը:

Պէտք է իմանալ նաեւ, որ միայն մասնագիտական պատրաստուածութիւնը, գիտելիքներն ու փորձառութիւնը բաւարար չեն այսօր, մենք անմիջական կարիքը ունինք ԱԲ-մբ, թուայնացած արհեստագիտութիւններով (Technology), գիտակից ունակութիւններով կենսագործելու մեր առօրեան, անոնք կը հանդիսանան մեր կեանքի համակողմանի ոլորտներու աշխատանքային գործիքները, մրցակցութիւնը արագացնող շարժակները (catalyst)։ Բնական կը դառնայ նաեւ, որ այդ գործիքները օր մը կրնան ընկալուիլ իբրեւ մեր թելադրիչ խորհրդատուները, ուղեկից գործընկերները, պահ մը չափազանցուած մտաթռիչքով մը կարելի՞ է մտածել, որ ԱԲ-մբ բանող ռոպոթները օր մը կրնա՞ն ընկալուիլ իբրեւ հնարամիտ քաղաքցիներ։

ԱԲ-ը դասարանային պատերու ընկալումէն անդին։

Այսօր նոր սերունդը կ՛ապրի հաղորդակցութեան արդի արհեստագիտութեան  օգտագործումով, հասակ կ՛առնէ թուային եւ ԱԲ-մբ ներծծուած մշակոյթի մը միջավայրի մէջ։ Կասկածէ վեր է որ այդ արհեստագիտութիւնները իրենց ներգործութիւնը չունենան մանկավարժական, դասաւանդութեան եւ ուսումնակրթական մեթոտներու վրայ, գիտելիք մատուցելու ընթացքին, կրթութիւն աւանդելու եղանակներուն վրայ։ Առաջին հերթին ԱԲ-ն օգտագործումը պէտք է հիմնաւորուած եւ ուղղուած ըլլայ քննաճանաչողական, բանաքննական մտածողութեան խթանումով։

Այս պարագային դպրոցներու, համալսարաններու եւ ուսումնակրթական հաստատութիւններու, նոյնիսկ հոգեւոր կրթութեան կոչուած կառոյցներու ուսանողներուն հիմնական է աջակցիլ՝ առիթներ ընծայել հաշուի առնելով թուային արհեստագիտութիւններու զարգացման եւ առարկայական օգտագործումի հաւաստի ու ճշգրիտ հնարաւորութիւնները, ընկերային եւ բարոյագիտական հայեցակէտերու (aspect) հիմնաւորումը։

Հոս հայ ուսումնակրթական կառոյցներու հետ առնչուող հիմնական հարցադրումներ կը յառաջանան, անոնցմէ օրինակներ կարելի է յիշել։

• Հաղորդակցութեան, թուային եւ ԱԲ-ն արդի արհեստագիտութեանց հնարքներու կողքին յայտնուող տագնապներու, ընկերային մարտահրաւէրներու եւ ախտաճանաչումներու մասին արդեօք մենք հետամուտ ե՞նք, բծախնդրութեամբ կը հետեւի՞նք ԱԲ-ն զարգացումներուն, ի՞նչ կը մտադրենք այս ուղղութեամբ։
• Ունի՞նք հայեցակարգային մօտեցումներ, ձեւակերպուած հեռանկարներ, նախապատրաստած ե՞նք ԱԲ-ն եւ զանազան բնագաւառներու մէջ թուային արհեստագիտութիւններու հետ համապատասխան ռազմավարութիւն մը, գործելաոճ մը առաջարկելու, ընդունելու։
• Արդեօ՞ք իրենց բազմազանութեամբ սփիւռքահայ ուսումնակարթական կառոյցները, թուային ապագան դիմաւորելու ենթակառոյցներ նախապատրաստած ե՞ն, եւ ինչպիսի՞ ռազմավարութեամբ, ի՞նչ ծրագիրներով, ինչպիսի՞ գործիքակազմերով։
• Զուգահեռաբար նախորդ հարցումներուն, ծրագրած ե՞նք կամ պատրաստած ե՞նք ԱԲ-ն անհրաժեշտ գիտելիքներու, վերապատրաստման ծրագիրներ։
• Յատկապէս նախատեսած ե՞նք, աւելի ճիշդը սկսա՞ծ ենք այդ ուղղութեամբ հմտութիւններով օժտուած հասու եւ արհեստավարժ բաւարար մարդուժ պատրաստել։
• Ձեռնարկած ե՞նք, կազմակերպած ե՞նք թուային արհեստագիտութիւններու մշտատեւ դաստիարակչական դասընթացքներ։
• Ծրագրած ե՞նք ԱԲ-ն նուիրուած հիմնախնդիրներու ճանաչողական եւ կողմնորոշումի, տարբեր բնոյթի մարտահրաւէրներու մասնագիտացած կլոր սեղաններ նախաձեռնել։
• Կանխագծած ե՞նք բաց ու թափանցիկ քննարկումներ իրականացնել, մանաւանդ՝ վերապատրաստութեան շարունակական սեմինարներ, խորհրդաժողովներ, լսարաններ, լուսաբանական հանդիպումներ նախագծել։
• Յարմար պիւտճէ մը նախատեսած ե՞նք մեր ենթակառոյցներու վերապատրասատման եւ յիշուած ԱԲ-ն նուիրուած ծրագիրները իրականացնելու։

Արտասովոր հարցադրումներ չեն յիշուածները, ամէն յանձնառու հայ կրթական կառոյցի պատասխանատու եւ կրթական բնագաւառի վերահսկող մարմիններու գերխնդիրն է, առաջնահերթութիւնն է պատրաստել ապագայի՝ «ԲԱՆԱԿԱՆ, կատարելատիպ հայ մարդ»ը, որպէսզի յաջորդ սերունդները չվերածուին խորթ ու անտարբեր թուային թափթփուքներու, չսուզուին «արհեստականացած» յորձանուտին մէջ։

Գիտական եւ ուսումնակրթական ասպարէզի մէջ չորս տասնամեակներու համեստ փորձառութենէս մղուած կարող եմ հաստատել, որ ուսումնակրթական ասպարէզի մէջ արհեստագիտութիւններու ձեւափոխուող աշխարհին մէջ, խիստ էական ու պահանջելի է բոլոր տարիքներու եւ յատկապէս երիտասարդ կրթական մշակներու մշտատեւ վերապատրաստութիւնը։ Անհնար է՝ ինքնաբաւ ռազմավարութեամբ կամ ինքնակեդրոն ու աւանդական կրթական գործելակերպով գործելը ու մրցակցիլը, եւ մանաւանդ կայուն զարգացում ապահովելը։

Ի՞նչ դիրքորոշում ունի հայ եկեղեցին ԱԲ-ն հանդէպ

Արդեօք փորձա՞ծ Էք հարց տալ կամ կարդացա՞ծ էք ի՞նչ կրնայ պատասխանել ԱԲ-ը  օրինակի համար հետեւեալ հարցումներուն՝ «Ի՞նչ արժէք ունի հայ եկեղեցին հայութեան համար», «Ազգի մը համար աւանդութիւնները կարեւո՞ր են», «Ի՞նչ դեր ունի հայ եկեղեցին ԱԲ-ն եւ անոր բարոյագիտական զարգացումը ուղղորդելու հարցին մէջ», «Հայ եկեղեցին ինչպէ՞ս պէտք է օգտագործէ ԱԲ-ը աւելի հասանելի դարձնելու հաւատքի իր ուսուցումը երիտասարդներու լայն խաւերու մէջ» կամ «Մարդկային կեանքին մէջ խօ՞սքը կարեւոր է, թէ՛ գործը» եւ այլն:

Հայ եկեղեցւոյ եւ ԱԲ-ն հետ առնչուած զանազան հարցականներ, որոնք զգալի տարածք կը գրաւեն մեր մատղաշ սերունդի մտքերուն մէջ, կրնան մեր բոլորին ուղղուիլ հանրային զրոյցներու, երիտասարդական քննարկումներու ընթացքին, ինչպէս նաեւ կրնան իբրեւ հարցումներ յղուիլ հոգեւոր ծառայութեան կոչուած որեւէ մէկ հայ հոգեւորականին։

Կը հաւատանք, որ հայ եկեղեցին չէ խուսափած առաջադէմ արհեստագիտութիւններու բնաշրջումներէն, մարտահրաւէրներէն, զանոնք ճանչցած է, որպէս մարդկային հնարամատութեան մշտափոփոխ ուժընթացի (Dynamics) արգասիքը, որոնք անխուսափելիօրեն կ՛ազդեն «եկեղեցի-հայ հաւատցեալներ» յարաբերութեանց վրայ:

Սակայն ԱԲ-ն լայնատարած ներթափանցումով, եկեղեցւոյ որոշ ներկայացուցիչներու, հոգեւորականներու պատահական պատասխանները կրնան տագնապեցնող դառնալ, ԱԲ-ն եւ թուային արհեստագիտութիւններու հանդէպ հոգեւորականներու անպատրաստուածութենէն, չընտելացած դրսեւորումներէն, թուային արհեստագիտութիւններու նկատմամբ անվարժ, երբեմն անտարբեր, բազմակարծիք ու անտաշ, կարք մը պարագաներուն ալ անհամոզիչ «ԱԲ-ը մեր հարցը չէ» պատասխանէն, կամ պատահական արտայայտութիւններէն։

ԱԲ-ն նկատմամբ այս մտահոգութիւնները հոգեւորականի անձնական հետաքրքութեան կամ նորարարական արհեստագիտութիւններու իր անհատական օգտագործումին հետ չեն առնչուած, այլ ուղղուած են թուային եւ ԱԲ-ն արհեստագիտութեանց դիմաց դարաւոր մեր հաւատքի ուղեւորութեան, հայ քրիստոնէական համամարդկային ժառանգութեան պահակներուն, հոգեբարոյական արժեքներու պաշտպանութեան կոչուած եկեղեցական առաջնորդութեան, արդարմիտ ու հոգատար պատասխանատւութիւնը ստանցնած ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄԻ ՂԵԿԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆՑ՝ թուային եւ ԱԲ-ն արհեստագիտութեամբ պատշաճելու եւ հմուտ նախապատրստուածութեամբ վերաբերուելու նպատակով։

Հոս կարելի է որոշ հարցեր հնչեցնել՝

• Հայ եկեղեցին յատուկ մտադրութիւն դարձուցա՞ծ է թուային արհեստագիտութիւններու եւ ԱԲ-ն հանդէպ։
• Ի՞նչ կը մտածէ ԱԲ-ն հնարաւորութիւններու եւ սպառնալիքներու մասին, ունի՞ իր առաջադրութիւնը, կողմնարոշումը, գործնական մօտեցումը, նախատեսուած հեռանկարը, նախածրագիրը։
• Հայ եկեղեցին պատրա՞ստ է օգտագործելու ԱԲ-ն հնարաւորութիւնները եւ կամ դիմագրաւելու  կանխատեսուած մարտահրաւէրները։ Այլ խօսքով՝ ո՞ւր է հայ եկեղեցին ԱԲ-ն արհեստագիտութեան՝ ընկերային ու բարոյական հարցերու նկատմամբ։
• Կազմակերպուած պատրաստուածութիւն ունի՞ յարատեւ ընդարձակուող ԱԲ-ն կողմէ հայ եկեղեցւոյ՝ կրօնա-հոգեւոր, սուրբ գրային ընկալումներու եւ ԱԲ-ն մատուցած եկեղեցական, ծիսական ըմբռնումներու, հարցերու մասին։
• Ահա թէ ի՞նչու հրամայական է ԱԲ-ն, թուային արհեստագիտութիւններու վրայ մասնագիտական մօտեցումով լայնատարած լոյս սփռելը։
• Ակնկալելի է, որ հայ եկեղեցւոյ ծառայողները շրջաթափանց ու արհեստավարժ գիտակցութեամբ, գիտավարժ դատողութեամբ նախատրամադրուած ըլլան պաշտպանելու ԱԲ-ն կողմէ երբեմն խեղաթիւրուած միտումներուն, որոնք առողջ ու արդար հանգամանքներով չեն արտայայտեր հայ եկեղեցւոյ մասին ակնկալուած դիրքորոշումները, երբեմն դիտաւորեալ նպատակով պատրաստուած են, ծրագրուած են խեղաթիւրելու, կամ ԱԲ-մբ տեղ գտած են հայ եկեղեցւոյ բարոյագիտական իսկական ու արդար պարունակը չարափոխելու եւ նսեմացնելու դիտումնաւորութեամբ։ Ուստի թուային արհեստագիտութիւններու, ԱԲ-ն առարկան պէտք է ներմուծուած ըլլայ իբրեւ դասանիւթ մեր դպրեվանքերու կրթական ծրագրին մէջ։ Արդի արհեստագիտութիւնները գիտականօրէն ու արհեստավարժ հմտութեամբ, իբրեւ ժամանակակից միջոց օգտագործելու հաւատքի ուսուցումի նպատակին։
• Ուշագրաւ է հայ պատանիներու, երիտասարդներու ստուար մեծամասնութեան մօտ, ամէն օր քիչ մը աւելի կը խամրի ոչ միայն հայ գրականութեան, հայ մշակոյթի եւ հաւատքի կայծը։ Ականատեսներ ենք հայ եկեղեցւոյ հանդէպ նոր սերունդի անտարբերութեան, եսակեդրոն կեցուածքին, քիչ մը աւելի կը նոսրանայ հաւատքի, մշակոյթի եւ գոյութենական ժառանգութեան անոնց հետաքրքրութիւնը, հայ երիտասարդն ալ ինչպէս ուրիշներ քիչ մը աւելի կախեալ ու ենթարկուած է ԱԲ-ն, ակնառու է նաեւ թուային արհեստագիտութեան գերիշխող ազդեցութիւնը, ԱԲ-ն հանդէպ անոնց տիրապետող ենթակայութիւնը։
• Նոր սերունդը թուային արհեստագիտութիւններէն եւ ԱԲ-ն միջոցաւ կը փորձէ քաղել իր հետաքրքրութիւններու արագ եւ երբեմն անստոյգ պատասխանները։ Աւանդական կամ նորածին հայ սփիւռքներու պարագաներուն, ուր տագնապալի հարց է ինքնավար՝ հայ դպրոց, եկեղեցի ու հայ կեդրոն գտնելը, հոն ուր սպառնալիքի տակ է ՀԱՅՈՒ ԳՈՅՈՒԹԵՆԱԿԱՆ ճակատագիրը, ուշաթափած է գլխաւորապէս հայ ինքնութեան լրջագոյն բաղադրիչը՝ հայերէն լեզուն եւ հայու հոգին։
• Այնքան ծանրաբեռնուած ընկերային թէ տնտեսական առօրեայի պայմաններով, սփիւռքի վաղեմի թէ նորակազմ հայ համայնքներու մէջ, նոր սերունդի համար տուեալ երկրի մէջ հայը իր գոյատեւութիւնը պահելու եւ պարկեշտ քաղաքացի ապրելու եւ նոյն ժամանակ իր հայ ինքնութեան հաւատարիմ կառչելու այս իրավիճակը, կրկնակի եւ պարտաւորեցուցիչ է, աւելցուած բեռ է հայանալը, տառապանք մըն է հայապահպանութիւնը, քրիստոնեայ հայու ինքնութեան յանձնառութիւնը։ Նման պարագաներուն, հոգեւոր առաքելութեան կոչուած հոգեւորականին դերը շատ մեծ է, ոչ միայն իբրեւ կրօնա-հոգեւոր տէր ու ծառայ հայ համայնքին, այլ իր արդի արհետսագիտութեան հանդէպ արհեստավարժ հմտութեամբ թուային արհեստագիտութեան ենթակայութեամբ ապրող երիտասարդութեան մօտ կանգուն պահելու հայու հաւատքը, ազգային ու ինքնութեան գիտակցութիւնը բազմադարեայ աւանդոյթները ԱԲ-մբ պարուրուած մեր դարուն մէջ։

Նախորդ կէտին ագուցուած հիմնական հարց մը եւս՝

• Հոգեւոր կրթութեան զուգահեռ սփիւռքագիտութեան առարկան կը դասաւանդուի՞ կրթական յատուկ ծրագրով մեր դպրեվանքերու մէջ։ Սփիւռքագիտութիւնը ոչ իբրեւ տեսական՝ հայու աշխարհագրական ներկայութիւնը կամ վիճակագրական անհրապոյր տուեալներու նախնական գիտելիքներով եւ այլն։

Մատնանշումը կը միտի՝

• Գործնամէտ սփիւռքագիտութեան, սփիւռքահայ տագնապներու, լեզուի եւ աւանդոյթներու մարտահրաւէրներուն, գործնական ելքեր, առաջարկներ որոնելու հայու մարդաբանութեան հեռանկարին [4]։ Սփիւռքագիտութիւնը այն գործնական մօտեցումով, թէ ինչպիսի՞ ձեւանմուշներով պէտք է դիմագրաւել, ինչպիսի՞ կազմակերպուածութեան պարունակով, կառոյցով, կազմուածքով եւ պատրաստուածութեան բովանդակութեամբ, ինչպիսի՞ մօտեցումով, գործելակերպով ու մեթոտներով մանաւանդ գիտելիքներով առնչուելու համար հայ համայնքի պատանիներուն, երիտասարդ սերունդներուն եւ անհատներուն հետ։
• Պէտք է խոստուանիլ որ վերջին եօթը, ութ տասնամեակներուն սփիւռքագիտութեան վերլուծումներուն համար առատ մելան հոսեցուցին մեր հրաշալի պատմագէտները, իմաստուն վերլուծաբանները, մտաւորականները բայց այդ բոլորը ՏԵՍԱԲԱՆՈՒԹԵԱՆ ծիրէն անդին չէր անցներ։ Սփիւռքագիտութիւնը մնաց հրապարակախօսութեամբ եւ տեսաբանութիւններով լեցուն զրոյցներու, տեսակէտներու եւ համագումարներու սաղմին մէջ իբրեւ ԽՈՐԽՈՐԱՏ մը, այդ ուղղութեամբ նախաձեռնուած ընդհանրապէս առաջին համագումարներու խանդավառութենէն ետք տեսական եզրահանգումներ կը մնային խօսուածները, որոնց կը յաջորդէին սպասումի եւ հիասթափութեան շեշտակի հարցումներ՝ «Յաջորդը ե՞րբ է», «ի՞նչ են գործնական ելքերը, աշխատանքային ուղեցոյցը» եւ այլն [5]։
• Մենք սփիւռքագիտութիւնը ՉԳԻՏԱԿԱՆԱՑՈՒՑԻՆՔ ԵՒ ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ՄԱՍՆԱԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ՉՎԵՐԱԾԵՑԻՆՔ, գիտականացած լուծումներու ալկորիթմերով չծրագրեցինք, չգործնականացուցինք, նիւթական յատկացումներ չկատարեցինք, պիւտճէներ չի տրամադրեցինք։ Արդեօ՞ք կեդրոնացանք միայն կարճ ժամկէտ ունեցող նախագիծերու, վիթխարի եւ երբեմն հսկայածաւալ շինարարական ծրագիրներու պարունակին մէջ։
• Այսօր կարելի է հարց տալ ու ցանկալ, որ ԱԲ-ը արդիւնաւէտ ալկորիթմերու տարբերակներով կը կարողանա՞յ ելքեր, հնարաւորութիւններ, առաջարկներ ու լուծումներ առաջարկել սփիւռքագիտութեան։ Ալկորիթմեր որոնք հիմնաւորուած պիտի ըլլան մեր մտաւորականներու արտադրած հիասքանչ միտքերու շտեմարաններուն, բանական սխրալի վերլուծութիւններու բերքին, իմացականութեամբ լեցուն խոհեմ առաջադրութիւններու մտքի մթերանոցներուն, լրջախոհ հրապարակախօսութիւններուն եւ ամբողջական վաստակին հիման վրայ։

Եզրահանգումի փոխարէն՝ ի՞նչ եւ ինչպէ՞ս ընել

Կարելի չէ քանի մը նեղ սիւնակներուն մէջ պարզաբանել, բազմաշերտ եւ բազմաբովանդակ ԱԲ-ն անկիւնադարձային իմաստաւորումը մեր հայ իրականութեան մէջ ըլլայ՝ հայ եկեղեցի, դպրոց, մամուլ, կրթական, մշակութային եւ այլ համակարգեր։ Մեր շեշտը կեդրոնացուցինք վերը ներկայացուած՝ կրթական եւ հոգեւոր հիմնական բաղադրիչներուն  վրայ, զանոնք արժէքաւորելով իբրեւ սփիւռքահայու գոյութենական հիմնական՝ մտքի ու կրթութեան թրծոցը եւ հոգիի ու հաւատքի խարիսխը։

Բնական է, որ կարելի է կարկինը աւելի շատ լայն բանալ քննարկելու համար ԱԲ-ը մեր ամբողջական իրավիճակին մէջ, բայց այս սիւնակները նեղ պիտի դառնային։ Ուստի նշանակալից պիտի ըլլար եթէ այստեղ ներկայացուածը յաջողի բոլոր հետաքրքրուողներուն համար աւելի ընդարձակուած քննարկումներ կատարելու, իրապաշտ ելքերու առաջադրող սիւնակներով ու հարստացնող կայծերով առաքինի կիզակէտ դառնայ իր խթանիչ մտադրութեամբ։

• ԱԲ-մբ կը խորանայ մեր առօրեայ կեանքի ալկորիթմացումը բոլոր ոլորտներուն մէջ։ Այսօր մենք կ՛ապրինք տեղեկատւութեան մրցավազքի գերիշխող ու անկաշկանդ ներկայով, որուն ակամայ կ՛ենթարկուինք բոլորս։ Անխուսափելի է թուային արհեստագիտութեան, ԱԲ-ն արհեստագիտութիւններու դերն ու դերակատարութիւնը սփիւռքահայ տարբեր համայնքներու արժեհամակարգէն ներս, նկատի առնելով հայ երիտասարդ սերունդի մօտ ԱԲ-ն հանդէպ աշխարհընկալումը, հարցականներով հարուստ մտահորիզոնները, որոնք տարբեր ուղեգիծերով կ՛ընթանան քան մեր նախատեսած ուղիները, մտածած ու երբեմն ծրագրած նախատեսումները, ուստի յարափոփոխ եւ միաժամանակ յարաբերական են մեր մատղաշ սերունդէն ակնկալուած պատասխանատուութիւններն ու ակնկալելիքները։
• Ժամանակի սուրացող թաւալումի հեւքին մէջ, կարելիութիւնը եւ նոյնիսկ իրաւունքը չունինք մաշեցնող, թուլակամ եւ մանաւանդ բեւեռացնող ու երբեմն դէպի նահանջ առաջնորդող անցեալով ապրելու, ընկրկող անտարբերութեամբ ճահճանալու ու մեկուսացած ինքնաբաւութեամբ մնալու թուային եւ ԱԲ-ն արհեստագիտութեանց հանդէպ։ Մանաւանդ, որ ներկայ ԱԲ-ն արհեստագիտութեան կարողութիւնները սրարշաւ յառաջխաղացքի մը գոյավիճակին մէջ են՝ կ՛ուղղուին դէպի գերկատալերագործում։
• ԱԲ-ն ալկորիթմերու շնորհիւ հակադրուող երեւակայութիւնն ու բանականութիւնը, տեղ մը կը համադրուին։ Ծրագրուած ԱԲ-մբ երեւակայութեան ստեղծագործող ու սլացք տուող կարողութիւնը իրագործելի ու այժմէական հնարքի կը վերածուի։ Նոյն դիտարկումով արժէ այդ ոլորտին մէջ փնտռել մեր տագնապներու ելքերը, նոր ու լուսատու անցքերն ու լուծումները, հնարամիտ լուսանքներ պեղելու կարելիութիւնը։ Իմաստուն մարտավարութիւն է պատշաճիլ ԱԲ-ն արհեստագիտութեան, գիտակցութեամբ զայն իւրացնելով ծառայեցնելու՝ օգտաշատ, կշռադատուած եւ հեռատես ազգաշէն ծրագիրներ իրականացնելու։
• Այսօր սփիւռքը զառիթափի վրայ է, սփիւռքահայ ենթակառոյցներու արժեհամակարգի ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ վերանորոգումը, վերակազմակերպումը ու վերակենսաւորումը աւելի քան հրատապ հրամայականներ են։ Խորթութեան համազօր վերաբերմունք է ժամանակակից նոր որակ չստեղծելը, տեսլական չունենալը կամ չարտօնելը։ Անհրաժեշտ կարիքը ունինք այս բոլորին ուղղութիւն տուող բարոյական՝ հոգեւոր ու ազգային արժէքներու վերակենսագործման։ Կենսական է ԱԲ-ն յարուցած վերափոխումները դիմակայել եւ յաղթահարել ԳԻՏԱԿԱՆԱՑԱԾ եւ շրջախոհ պատրաստուածութեամբ:
• Նախորդ ենթավերնագիրներու մէջ ներկայացուած հիմնական մտածումներուն ու առաջադրանքներուն սլաքներով ու մեր կշռադատուած պատասխաններով պիտի կարողանանք օգնել՝ ոչ միայն ի՞նչ ընելու, այլ ինչպէ՞ս ընելու հարցականներուն:

ԱԲ-ը սփիւռքահայ արժեհամակարգին մէջ իմաստաւորելու համար, փորձենք մտածել՝ ի՞նչ գործնական որոշումներ պէտք է առնուին անմիջապէս, ի՞նչ միջոցներով պիտի լուծուին ելքերու ընտրանքները եւ տարբաղադրումը, եւ մանաւանդ հայ ազգի ԳՈՅԱՏԵՒՈՒԹԵԱՆ գերհրամայականը երաշխաւորելու համար՝ ի՞նչ արժէքներու առաջնահերթութեամբ պիտի ծրագրուին ու գործադրուին թուային եւ ԱԲ-ն արհեստագիտութիւններով շրջապատուած մեր ներկայ դարուն մէջ։

[1] https://www.aztagdaily.com/archives/560632  

[2] https://www.aztagdaily.com/archives/560853  

[3] https://bit.ly/4auaDTN        

[4] https://www.aztagdaily.com/archives/607781  

[5] «Հասկ» Ամսագիր ՀԳ տարի «Օգոստոս 2004», էջ 541-602․

Տեղադրուած գեղարուեստական նկարները պատրաստուած են՝ հեղինակին առաջադրանքներով (բացի խորագրի նկարէն) եւ ԱԲ-ն օժանդակութեամբ ։