«Կը մտածեմ, ուրեմն կա՛մ» նշանաւոր այս խօսքը կը պատկանի ֆրանսացի փիլիսոփայ Ռընէ Տեքարթի: Իր այս հաստատումով, Տեքարթ կ’արտայայտէ հիմնական սկզբունք մը իր փիլիսոփայական հետազօտութեան մէջ՝ գիտելիքի, գոյութեան եւ իրականութեան էութեան մասին: Ան շեշտը կը դնէ թերահաւատութեան վրայ իբրեւ քննական մտածողութեան մեթոտ եւ անհատները կը մղէ կասկածելու ամէն բանի մասին, մինչեւ որ տրամաբանուած պրպտումի եւ վերլուծութեան միջոցով կարելի ըլլայ հասնիլ անհերքելի ճշմարտութիւններու:
Տեքարթ իր փիլիսոփայական հետազօտութիւնը կը սկսի` կասկածելով ամէն ինչի, որ ինք կը հաւատայ թէ ճշմարիտ է, ներառեալ իր զգայարանքները եւ արտաքին աշխարհը: Ան կը կասկածի, թէ արդեօք կրնա՞յ վստահիլ իր սեփական ըմբռնումներուն, որոնք կրնան խաբել զինք: Այսուամենայնիւ, Տեքարթ կը գիտակցի, որ եթէ նոյնիսկ իր զգայարանքները խաբեն զինք, ան չի կրնար կասկածիլ այն իրողութեան, որ ինք կը կասկածի: Այլ խօսքով, նոյնիքն այդ կասկածելու կամ մտածելու արարքը կը վկայէ իր գոյութեան մասին. «կը մտածեմ, ուրեմն կա՛մ»:
Ինչո՞ւ այս յիշեցումը Տեքարթի մտածումներուն մասին:
Ընկերային ցանցերու աճը պատճառ դարձած է տեղեկութեան եւ տեղեկատուութեան աննախընթաց հասանելիութեան, սակայն ան նաեւ թափ տուած է կեղծ լուրերու եւ ապատեղեկատուութեան լայն տարածումին: Այս յօդուածով մենք պիտի փորձենք ուսումնասիրել քննական մտածողութեան կարեւոր դերը՝ թուայնացած աշխարհին մէջ կարենալ նաւարկելու, կեղծ լուրեր բացայայտելու ու անոնց դէմ պայքարելու եւ ընդհանրապէս լրատուական գրագիտութիւնը խթանելու գործին մէջ: Քննական մտածողութիւն զարգացնելով, անհատները կրնան ազդու կերպով նպաստել ապատեղեկատուութեան դէմ պայքարին:
Կանխատրամադրուածութիւն եւ կողմնակալութիւն
Քննական մտածողութիւնը կ’օգնէ մեզի ճանչնալու եւ շրջանցելու կողմնակալ լուրերու թակարդը: Մենք յաճախ կ’ուզենք տեսնել կամ կարդալ լուրեր ու զանոնք մեկնաբանել՝ մեկնելով մեր նախօրոք գոյութիւն ունեցող համոզումներէն կամ նախապաշարումներէն: Մեր ուզածը կ’ուզենք լսել: Ընկերային ցանցերու հարթակներ (դասական մետիան եւս) յաճախ կը ստեղծեն նման միջավայրեր, ուր հրամցուած լուրերը կ’ըլլան համահունչ մեր տեսակէտներուն` ամրապնդելով մեր կողմնակալութիւնը եւ մեզ դարձնելով ենթակայ կեղծ լուրերու, որոնք կը հաստատեն գոյութիւն ունեցող մեր նախատրամադրուած համոզումները: Այս պարագային դժուար թէ կարենանք զանազանել կեղծ լուրը իրաւէն: Շատ յաճախ կը լսենք «ես միայն այս կայքէջին կը հետեւիմ», կամ «միայն այս թերթը կը կարդամ», յաճախ նաեւ մէկը միւսը կը յանդիմանէ. «ուրիշ կայան չգտա՞ր դիտելիք»: Երբ ըլլանք կանխատրամադրուած՝ բնականօրէն նաեւ պիտի հաւատանք, կամ աւելի ճիշդ պիտի ուզենք հաւատալ մեզի հրամցուած կեղծ լուրերուն: Քննական մտածողութիւն զարգացնելով, մենք կրնանք գիտակցիլ մեր կողմնակալութեան, փնտռել տարբեր աղբիւրներ եւ առարկայականօրէն գնահատել փոխանցուած տեղեկութիւնը՝ նուազեցնելով կողմնակալութեան ազդեցութիւնը:
Աղբիւրներու եւ վստահելիութեան գնահատում
Քննական մտածողութիւնը մեզի կը տրամադրէ միջոցները՝ գնահատելու աղբիւրներու արժանահաւատութիւնն ու հաւաստիութիւնը ընկերային ցանցերու այս դարաշրջանին: Կեղծ լուրերը յաճախ կը ծագին չստուգուած կամ կասկածելի աղբիւրներէ, որոնք նախատեսուած են խաբելու կամ նախատրամադրելու ընթերցողը, ակնդիրն ու ունկրդիրը: Քննական մտածողութեան կիրարկումով՝ կրնանք արժեւորել աղբիւրներուն հեղինակութիւնն ու տրամադրած ապացոյցները: Քննական մտածողութեամբ, մենք կրնանք փնտռել հեղինակաւոր աղբիւրներ եւ ստուգել փաստերը՝ ապահովելու տարածուող տեղեկութեան ճշգրտութիւնն ու հաւաստիութիւնը:
Քննական մտածողութիւնը կ’ենթադրէ վերլուծել տեղեկութիւնը կամ փոխանցուած լուրը, կասկածի տակ առնել ենթադրութիւնները, նկատի առնել բազմաթիւ հաւանականութիւնները եւ ըստ այնմ եզրակացնել տրամաբանօրէն: Ընկերային ցանցերու լրատուական աղբիւրները գնահատելու ատեն, պէտք է նկատի առնել հեղինակին անցեալնն ու փորձառութիւնը, անոր հաւանական կողմնակալութիւնը եւ տրամադրած փաստերը: Լուրի մը հաւաստիութիւնը ընդունելու համար՝ շատ կարեւոր է հեղինակութիւնն ու վստահելիութիւնը հարթակին կամ կայքէջին, ուր լուրը կամ տեղեկութիւնը կը տարածուի:
Ընկերային ցանցերու հարթակները կրնան արագօրէն տարածել չստուգուած լուր մը՝ պատճառ դառնալով ապատեղեկատուութեան: Քննական մտածողութիւնը մեզի կարելիութիւն կու տայ քննադատաբար վերլուծելու լուրը՝ բացայայտելով տրամաբանական սխալները եւ անհամապատասխանութիւնները: Կեղծ լուրերը յաճախ կը հիմնուին զգացական կոչերու, զգայականութեան եւ մոլորեցնող փաստերու վրայ` հանրային կարծիքը շեղելու համար: Քննական մտածողութեամբ՝ կրնանք հարցականի տակ առնել վերնագիրները, քննարկել տրուած ապացոյցները եւ փոխանցուած լուրը դիտարկել աւելի լայն շրջագիծի մը մէջ: Այս ձեւով կարելի կ’ըլլայ փաստերը անջատել կարծիքներէն եւ բացայայտել ապակողմնորոշող տեղեկութիւնը: Տակաւին, ստուգուած տեղեկութեան մը բաժնեկցութիւնը ուրիշներու հետ եւ զանոնք մղելու որ նոյնը ընեն, կը նպաստէ աւելի վերահասու եւ հաւաստի թուայնացած միջավայրի մի ստեղծումին:
Լրագրագիտութեան խթանում
Քննական մտածողութիւնը հիմնական դեր կը խաղայ առարկայական նաեւ լրագրագիտութեան խթանումին: Քննական մտածողութեան հմտութիւններ զարգացնելով՝ կրնանք վերծանել լուրերու, ծանուցումներու եւ ընկերային ցանցերու գրառումներուն շարժառիթներն ու հաւանական կողմնակալութիւնը: Այդ ձեւով կը դառնանք տեղեկութեանց եւ լուրերու աւելի խորաթափանց հետեւողներ՝ վստահելի լրագրութիւնը զատորոշելով զգայացունցէն եւ ապակողմնորոշողէն: Քննական մտածողութեան ճամբով լրագրագիտութեան խթանումը կը նպաստէ գիտակից հասարակութեան մը ստեղծումին, որ կասկածով կը մօտենայ հրամցուած լուրերուն եւ ի վերջոյ սուտը, կեղծը կը զանազանէ իրաւէն:
Եզրակացնելու համար, պէտք է ընդունինք, որ քննական մտածողութիւնը կարեւոր զէնք մը կը հանդիսանայ ընկերային ցանցերու եւ դասական մետիայի ճամբով տարածուած կեղծ լուրերուն դէմ:
Վերադառնալով Տեքարթին, ճշմարտութեան հասնելու համար, անհրաժեշտ է կասկածիլ ու հարցադրել, իսկ մէյ մը որ կասկածինք՝ քիչ մը վերլուծելով եւ քիչ մը պրպտելով ու փաստեր գտնելով՝ իրականութիւնը կը դառնայ հասանելի: Անշուշտ քննական մտածողութեան կիրարկումը չի սահմանափակուիր լրատու միջոցներով: Անոր կիրարկումը կարեւոր է նաեւ կրթութեան ու դպրոցներու, քաղաքական կուսակցութիւններու եւ ղեկավարութեան, սեռային, ընկերային ու ցեղային խտրականութեանց, գիտութեանց եւ առօրեայ մեր կեանքի բազմաթիւ այլ ոլորտներուն մէջ:
Ես ընդամենը մի քանի տող կարդացի, վերնագիրը անչափ հետաքրքիր է, նաև այն, ինչ կարդացել եմ, թվում է, թե շատ խելամիտ և հետաքրքիր հոդված է, ես սա անպայման կկարդամ