Ազրպէյճանցիներուն կողմէ վերջերս անհիմն փորձ կը կատարուի իւրացնելու տարածաշրջանին քանի մը հազարամեայ պատմութիւնը: Անոնք նաեւ փորձ կը կատարեն սեփականացնելու Աղուանք (Ալպանիա) անունը եւ զայն կը փորձեն «թարգմանել» որպէս Ազրպէյճան: Միաժամանկ, անոնք կը փորձեն իրենց ազերի անունը ներկայացնել իբրեւ տարածաշրջանին մէջ հնագոյն ազգերէն մէկը:
Իսկ ի՞նչ կը նշանակեն Աղուանք եւ Ազրպէյճան անունները:
Ալպանիա անուան արմատին մէջ «alp», «alb» բառը կրնանք հասկնալ կելտական (Celtic) «լեռ», «բարձր» իմաստով ու բաղդատել լեռնային մակերեւոյթ ունեցող եւ հին ժամանակ նոյնացուած «Ալպանիա» կոչուող Սկովտիոյ, Իտալիոյ «Ալպեան» լեռներուն եւ Պալքաններու արեւմտեան շրջանին մէջ գտնուող նոյնանուն «Ալպանիա» երկիրին հետ: «Ալպանիա» տեղանունը բացատրուած է նաեւ որպէս «լեռներու երկիր»:
Պատմաբան Բ. Ուլուբաբեան երկրին անուանադիրներ կը համարէ Կովկաս հասած կելտերը եւ անունը կը կապէ Եղիշէ պատմիչի յիշատակած հոնական ցեղերէն մէկուն՝ խայլանտուրներուն՝ վերջինս մեկնաբանելով կելտական «highlander» նշանակութեամբ:
«Ալպանիա» անուան մէկ ուրիշ, բոլորովին այլ մեկնաբանութիւն կ՛առաջարկէ խորհրդային ազրպէյճանցի պատմագէտ եւ լեզուաբան Յ․ Յոսիֆով, ենթադրելով, որ նշուած տեղանունին սկիզբը պատմականօրէն եղած է հնչեղ «Հ» հնչիւնը, որուն պատճառով ան նախապէս «hal» ցեղային անուան եւ «ba» ու «n» վերջածանցներու միացման բերումով հնչած է «halban» ձեւով. ան ի վերջոյ անուան ծագումը կը կապէ «halb» ցեղային անունին եւ տեղանունը կը մեկնաբանէ որպէս «hal»-երու երկիր՝ Հալպանիա-Ալպանիա։
Յունահռոմէական «Ալպանիա» տեղանունը յառաջացած է հայերէն «Աղուանք» բառէն եւ գործածուած է որպէս աշխարհագրական անուանում՝ ցոյց տալով հարաւի մէջ՝ Կուր գետի, հիւսիսը՝ կովկասեան գլխաւոր լեռնաշղթայի, արեւելքը՝ Կասպից ծովու, արեւմուտքը՝ Ալազան գետի միջեւ ինկած տարածքը:
Հայերէն «Աղուանք» տեղանունին ստուգաբանութեամբ առաջինը զբաղած է Խորենացին: Անուան հիմքին մէջ դնելով զուտ հայկական «ալու», «աղու», այսինքն ՝ «դուրեկան», «քաղցր», «անոյշ», «համեղ» բառը՝ ան կը գտնէ, որ երկրամասը իր «Աղուանք» անուանումը ստացած է այդ տարածքը ժառանգած Հայկ Նահապետի սերունդներէն՝ Սիսակի մեղմ ու հաճելի, «աղու» բնաւորութեան պատճառով:
Մասնագիտական գրականութէան մէջ աւելի տարածուած է այն կարծիքը, ըստ որուն հայերէն «Աղուանք» անուանումը յունահռոմէական «Ալպանիա» անուան տառադարձումն է հայերէնի օրէնքներուն համապատասխան՝ անոր հայացուած ձեւը: Հ. Սվազեան կը նշէ, որ տեղանունին հիմքը կազմող «աղու» կամ «ալու» բառերն իրենց նշանակութեամբ կը բնութագրեն երկիրը իր բարենպաստ, մեղմ ու դուրեկան կլիմայական պայմաններով, որոնց մասին այդքան շատ կը գրեն հնագոյն եւ հին հայկական ու արաբական աղբիւրները:
Հիմք ունենալով «աղու» բառը՝ երկրին անուան միւս բաղադրիչը կ՛ըլլայ «անք» մասնիկը, որ ամենայն հաւանականութեամբ հայերէնի մէջ ծանօթ «էանք» («է»-ի անկումով) յոգնակերտ վերջածանցն է եւ «աղու» բառին հետ կազմած է «Աղու+/է/անք-Աղուանք» տեղանունը: Նշուած վերջածանցը, աւելնալով բառի հիմքին, ցոյց կու տայ մարդոց պատկանելիութիւնը որեւէ խումբի, տոհմի, բնակութեան վայրի կամ երկրի:
Հ. Սվազեանի կարծիքով, խնդրոյ առարկայ անունը կը նշանակէ «աղու երկրի մարդիկ», «հաճելի, դուրեկան բնաւորութիւն ունեցող երկրի բնակիչներ»: Ծագում առնելով որպէս մարդկանց որեւէ խումբի բնակութեան վայրը ցոյց տուող անուանում մը՝ ան աստիճանաբար ձեռք կը բերէ տեղանունի նշանակութիւն եւ կը սկսի արտայայտել որոշակի աշխարհագրական տարածք մը՝ Աղուանից երկիրը: Հետեւաբար «Աղուանք» տեղանունը չունի ցեղային ծագում: Այս մէկը չափազանց կարեւոր նրբութիւն է, որ ազրպէյճանցիները հաշուի չեն առած իրենց կեղծիքները տարածելու ատեն:
Ուսումնասիրելով «Աղուանք» անուան բացատրութիւնը, Բ. Յարութիւնեան զայն կը մեկնաբանէ որպէս «արգաւանդ դաշտի երկիր» (Ուտիք անունը կը նշանակէ «հովիտներ», Արցախն ալ՝ «Քամիոտ անտառ»):
Արեւելեան Անդրկովկասի մէջ շատ աւելի ուշ յայտնուած թրքական ցեղերու լեզուին միջոցով կատարուած ստուգաբանութիւնները կամայական են եւ չունին գիտական հիմնաւորում:
Իսկ ինչ կը վերաբերի յստակօրէն «Ազրպէյճան» անուան ստուգաբանութեան, ապա կրնանք ըսել, որ մեծահամբաւ գիտնական Ահմատ Քասրաուի Թավրիզի կը գրէ. «Այս անունը արդէն 2000 տարի առաջ Իրանի ամենայայտնի աշխարհագրական անուններէն մէկն էր, եւ իւրաքանչիւր ժամանակաշրջանի, կը զուգորդուէր շարք մը կարեւոր պատմական դէպքերու հետ»:
Անունը «Ազարպայճան», «Ատարպայկան» եւ «Ատրապակտան» տարբերակներով տարածուած էր պարսկերէն գրականութեան մէջ: Ֆիրտուսի իր բանաստեղծութեան մէջ կը գրէր. «Մէկ ամբողջ ամիս Ատարպատկանի մէջ կանգ առած էին շահերն ու ազատականները»:
Արաբները կը գործածէին «Ազարպէյճան», իսկ հայկական աղբիւրներուն մէջ կը յիշատակուին «Ազրբէյջան» եւ «Ատրպատական» տարբերակներով, հին պահլաւերէնին մէջ՝ «Աթուրբադական» անուանումով:
Յոյն պատմիչ եւ աշխարհագրագէտ Ստրաբոնը եւս ձգած է տեղեկութիւններ այդ անուան մասին՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացիի արշաւանքները եւ Աքեմենեան տէրութեան անկումը նկարագրած ատեն: Ստրաբոն կը պատմէ, որ երբ Մակեդոնացին տիրացաւ Իրանին, «Աթուրփաթ» անունով զօրապետ մը ըմբոստացաւ Ատարպայկանի մէջ եւ չձգեց, որ այն տարածքը, որ Մարաստան երկիրի մէկ մասն էր եւ Փոքր Մետիա կը կոչուէր, իյնայ յոյներու տիրապետութեան տակ եւ այնուհետեւ այդ երկրամասը կոչուեցաւ «Աթուրփաթկան»:
Նոյն Քասրաուին՝ ստուգաբանելով «Աթուր» բառը, զայն կը համարէ «Ազար», այսինքն կրակ, իսկ «փաթ» բառն ալ ունի «պահապան» իմաստը, իսկ «կան»-ը իրանական լեզուին մէջ տեղանունի վերջածանց է:
Այսպիսով, այն երկիրը, որ «Աթուրփաթ» անուանումը ստացաւ, նախ «Աթուրփաթկան», հետագային «Ազարպատկան» անունը ձեռք բերաւ: Քանի որ արաբները չէին կրնար «կ» տառը արտասանել, «կ»-ն փոխուեցաւ «ճ»-ի, եւ յիշեալ երկիրը կոչուեցաւ «Ազարպէյճան», ուստի «Ազարպայկան» անունը արտասանուեցաւ «Ազարպայճան» կամ «Ազրպէյճան», որ մինչեւ օրս գործածութեան մէջ է:
Ազրպէյճանական բոլոր պնդումները այս առումով խիստ հակագիտական եւ անհեթեթ են, մինչդեռ իրականութիւնը մեր աչքին առջեւ է:
Ամէն ինչ շատ աւելի պարզ է, քան կարելի է պատկերացնել:
