Ինչպիսի՞ գաղափարախօսութիւն անհրաժեշտ է հայուն: Տարատեսակ քաղաքական, հասարակական խումբեր ու անհատներ զբաղած են անընդհատ այդ բոլորը քննարկելով ու մեծ հաշուով՝ ապարդիւն: Հարցը ոչ միայն այն է, որ այդ քննարկումները այնքա՛ն մակերեսային են, որ անհնար է լուրջ արդիւնք ստանալ, այլեւ այն, որ շատերու կարծիքով ազգ ու գաղափարախօսութիւն ըսուածը փազլ է ու փափաքած ատեն կարելի է հաւաքել զայն ու վերջ՝ ազգային ինքնութեան ու գաղափարախօսութեան խնդիրները լուծուած են: Զգացումներով ապրող հասարակութիւններու համար խիստ տհաճ է վայրկենական «յայտնագործութիւնները» մէկ կողմ դնել ու որեւէ բան ուսումնասիրել ամբողջական խորութեամբ: Այդ հասկանալի է, ինչո՞ւ տասնեակ տարիներ վատնել որեւէ ուսումնասիրութեան վրայ, եթէ կարելի է պատմութեան ու զարգացման ողջ տրամաբանութիւնը դնել մէկ կողմ, քանի մը գեղեցիկ հեքիաթներ յօրինել, բացարձակապէս ամէն ինչ բացատրել միտումնաւոր անորակութեամբ ու վերջ՝ բոլորը գոհ են:
Բայց եթէ մէկ կողմ թողունք այն բոլորը, որոնց համար քաղաքագիտութիւնն ու պատմութիւնը ընդամէնը զուարճանք է, իսկ ազգային ինքնութեան ու գաղափարախօսութեան մասին միտքերը՝ սուրճի ժամուն «պարապ ժամանակի խաղալիք», ապա հարցը կը բարդանայ այնքանով, որ այս պահուն գաղափարական պարապի մէջ գտնուող հասարակութիւնը, չի կրնար իր միտքերը այնքան պարզ ձեւակերպել, որ եթէ ոչ վաղը, ապա առնուազն որոշ ժամանակ յետոյ հասկնայ, թէ իր ուզածն ի վերջոյ ի՞նչ է: Յաղթանա՞կ, հարստութի՞ւն եւ այլն, այդ բոլորը արդիւնքներ են, հետեւանք բանի մը: Անոնք կրնան ու ցանկալի է ու նպատակային հետեւանքներ ըլլան, բայց ոչ բուն էութիւնը: Յաղթանակ ու հարստութիւն, հզօրութիւն յանուն բանի մը, ու մենք նոյնիքն այդ ինչ որ «բանի մը» չունինք:
Հայերը այն զարմանալի ազգերէն են, որ աշխարհի մէջ տեսած են ամէն ինչ, բացարձակապէս ամէն ինչ: Հայերը ապրած են ըներատնտեսական ամէն դրութեան մէջ, ունեցան են ամէն տեսակի կառավարումներ, Հայաստանի մէջ եղած են քաղաքական գրեթէ բոլոր գաղափարախօսութիւնները: Եւ ի՞նչ ընել: Ի՞նչ առաջարկել ժողովուրդի մը, որ տեսած է ամէն ինչ, որ եղած է աշխարհի հզօրագոյն կայսրութիւններէն մէկը ու նաեւ դարերով պետութիւն չէ ունեցած: Այժմ ի՞նչ կը ցանկայ այդ հասարակութիւնը:
Քաղաքական-կուսակցական գաղափարախօսութիւնները արդէն երկար տարիներ է ի վեր, լուռ են այդ առումով : Հայաստանի մէջ կուսակցութիւնները իրենք զիրենք կը ներշնչեն «ազգափրկիչ» գործունէութեամբ, բայց քաղաքականութիւնը ամէն պարագայի առաջ չ’երթար: Տարբեր անհատներու եւ խումբերու կողմէ առաջարկուող «փրկութեան» ճամբաները ոչ միայն չեն աշխատիր (անթիւ պատճառներով), այլեւ մէկ տխուր վիճակագրութիւն մը կը պարզեն. մեզ դարձնելով ժողովուրդ մը, որ անվերջ փրկութեան կարիք ունի:
Բայց եկէք պատկերացնենք, որ մենք վերջապէս հրաշքով մը քիչ թէ շատ միակամ դարձած ենք ու բոլորով պատրաստ ենք իրագործելու բան մը: Ի՞նչ: Ի՞նչ պիտի ընենք եւ ինչո՞ւ: Ունի՞նք այս հարցերուն պատասխանները: Մենք մեզի որոշակի առաքելութիւն մը կը վերագրե՞նք, թէ՞ իրականութեան մէջ կ’ուզենք ունենալ ընկերային-տնտեսական քիչ թէ շատ բարւոք պայմաններ ու վերջ:
Մարդոց մէկ մասը սկզբունքօրէն կը մերժէ այդ անհոգ, կամ ինչպէս իրենք կ’ըսեն «աննպատակ գոյութիւնը»: Անոնց առաջարկած «ազգային գաղափարախօսութիւնները», որ մեծ չափով հակաթրքական պայքարի մեթոդի իր տեսակի ձեւ մըն է, չափէն աւելի միակողմանի մշակուած են՝ իրականութիւն դառնալու համար: «Մտաւորական» կոչուած խաւին բացակայութիւնը աւելի կը սրէ այս գաղափարական ոչնչականութիւնը ու մենք այսօր երբ կ’ուզենք հասկնայ, թէ մեր ուզածը ի՞նչ է, ապա կը կանգնինք դատարկութեան առաջ: Եթէ մենք Արցախն իրապէս ցանկանայինք, ապա ան մերն ալ կը մնար, եթէ մենք Նախիջեւանի մասին չմոռնայինք, ան թերեւս դառնար մերը, եթէ Արեւմտեան Հայաստանը իրօք կը ցանկայինք ինչ որ բան կ’ըէինք այդ ուղղութեամբ: Բայց մեր «տարածքային» նպատակները չեն գործեր, անոնց տակը մենք ամուր հող չենք դներ, զայն չենք կայացներ:
Միւս կողմէ ալ զարմացնող, երբեմն ալ զայրացնող են քաղաքական այն իրողութիւնները, որոնք կը խօսին գաղափարախօսական դրոյթներով, բայց չեն կրնար նոյնիսկ ամենէն տարրական քաղաքական ու ընկերային անհրաժեշտութիւնները բաւարարել:
Սինկափուրի վարչապետ Լի Քուան Եու-ի կը վերագրուի այսպիսի դէպք մը. իբրեւ թէ ան հայերու մասին ըսած է, որ «հայերը ունին անհրաժեշտ բոլոր խնդիրները, զարգանալու համար»: Արդեօ՞ք ան նման բան ընդհանրապէս ըսած է, թէ ոչ, յայտնի չէ, բայց այդ եղանակով հասրակութիւնը ոգեգւորելը ոչ մէկ օգուտ այդպէս ալ չտուաւ:
Հասարակութիւնը չխրախուսուեցաւ ո՛չ ասիական «վագրերու» օրինակով, ո՛չ հերոսական անցեալով կամ աղէտներով: Հայ հասարակութիւնը Արցախեան պատերազմը աւարտելէ դտք ընկղմեցաւ անզգայացման մէջ, մոռցաւ որեւէ բան ցանկանալու մասին, ընդամէնը պահեց քանի մը երազանք, քանի մը երգ ու արդէն դասական թշնամիներու ու ընկերներու կերպարներ: Կարծես հաշիշի ազդեցութեան տակ՝ ողջ հասարակութիւնը անզգայացաւ ու յանկարծ ուժգին ապտակը անոր ստիպեց տեղէն վեր թռչել 2020-ին, յետոյ արդէն աւելի ուժեղ ու ցաւագին հարուած ստացաւ, երբ 2023-ին զինք անդամահատեցին՝ Արցախը կոպտօրէն պոկելով իրմէ:
Այժմ հասարակութիւնը կ’եռայ: Կ’եռայ, բայց մէջը բան չկայ, ոչ մէկ գործողութիւն, ոչ մէկ նպատակ: Կուսակցութիւններու թիւը երթալով կ’աւելանայ, յայտարարութիւններու քանակը՝ եւս: Արդիւնքը՝ զէրոյ: Ֆեյսպուքով ազգային գաղափարախօսական ինչ որ գրառումներ կը տարածուին, սպառնալիքներ, ներքին մանր մունր էնթրիկներ ու վերջ:
Ի վերջոյ, մենք ի՞նչ կ’ուզենք: Մենք ինչ որ որոշիչ բա՞ն կ’ուզենք, որ չենք կրնար ընել, թէ՞ այդ ալ չենք գիտեր: Արցա՞խը կ’ուզենք: Ենթադրենք, թէ կ’ուզենք, այդ պարագային, ի՞նչ կ’ուզէինք Արցախը ունեցած ժամանակ: Եւ այսպէս շարունակ: Այսպէս երազանքներու հետ հաշուարկը կարելի է տանիլ մինչեւ իմացողական յեղափոխութիւն (20-րդ դարու կէսերուն ծայր առած Cognitive Revolution-ը, որ հետագային ծնունդ տուաւ իմացողական հոգեբանութեան եւ արհեստական բանականութեան) ու այդպէս ալ ոչինչ հասկնալ:
Բայց չէ որ մենք չենք կրնար այսպէս շարունակել ապրիլ: Մենք չենք կրնար սպասել նոր «ապտակներու», յատկապէս, որ անոնք այսքան ցաւոտ են ու միաժամանակ չենք կրնար սիրողական քննարկումներ կատարել անընդհատ, երբ աշխարհը մեծագոյն մարտահրաւէրներ կը ձեւաւորէ, որմէ մեր բաժինն անպայման պիտի ստանանք, թերեւս ալ յաւելումով:
Գուցէ տարօրինակ է, բայց մեզի հիմա փոքր լռութիւն մը անհրաժեշտ է: Անհրաժեշտ է, որ պահ մը բոլորը լռեն՝ դերասան, թէ քաղաքական գործիչ, մտաւորական, թէ գաղափարադիր: Անհրաժեշտ է, որ մեր հաւաքական ականջները գոնէ մէկ օր լռութիւն վայելեն: Եթէ քաոսային աղմուկը դադրի, թերեւս այդ լռութիւնը մեզ ստիպէ խօսելէ առաջ մտածել:
Բայց քանի դեռ անվերջ կը գրենք, կը ջնջենք, կը գոռանք, կը համոզենք, կը հայհոյենք, քսան ծրագիր մէջտեղ կը բերենք թէ ինչպէ՞ս փրկել Հայաստանը, աղմուկ կը հանենք, սարսափելի բաձր ու ահաբեկող անբովանդակ աղմուկ, ապա այդ աղմուկը ոչ միայն կը լեցնէ մեր օրը, մենք խաղալիք կ’ունենանք, այլեւ այդ աղմուկը կը վախցնէ իրակալան ու որակեալ միտքերն ու զանոնք կրողները: անոնցմէ շատերը վախցած անկիւն մը քաշուած են՝ յուսահատած, որ զիրենք ոչ ոք չի լսեր ու չի փորձեր հասկնալ:
Մեզի հարկաւոր է բան մը հասկնալ: Մեր ցաւերը բացառիկ չեն: Աշխարհի տարածքին շատերը նման ցաւեր ունեցած են: Շատեր յաղթահարած են, ուրիշներ՝ ոչ: Շատեր դեռ կ’ապրին, շատեր՝ մոռցուած են: Բայց անոնք որ կ’ապրին, առնուազն գտած են ապրելու իրենց պատճառը, նպատակը: Մենք չենք կարող «լռուիլ» ապրիլ-մեռնելու արանքին: Մենք պէտք է հասկնանք, թէ ի՞նչ կ’ուզենք:
