«Յաղթանակ» պուրակում, աստղերի արծաթացոլ շիկնանքի ներքոյ սփիւռքահայ ուսանողուհի Հուրին (ազգանունը կարեւոր չէ) համբուրող վարսայարդար Արամը մոլեկրքին մի պահ չդիմացաւ, ամենանախնական ձեւով սէր խոստովանեց.
– Հուրի ջան, ի՞նչ ես ուզում քեզ համար անեմ, կնոջիցս բաժանուե՞մ, երկնքից աստղ բերե՞մ:
– Կնոջիցդ մի բաժանուիր, – ասաց պետհամալսարանի ուսանողուհի, Դանիէլ Վարուժանի մասին աւարտաճառ գրող սփիւռքահայ ուսանողուհին, – ո՛չ էլ երկնքից աստղ բեր: Եթէ իսկապէս ինձ սիրում ես, Բրգնիկ տար:
***
Կինն արդէն մի դար աղերսում էր.
-Երեխայի համար «Մանկական Աստուածաշունչ» առ` գիշերներն անկողնում կը կարդամ, քնեցնելուց յետոյ էլ բարձի տակ կը դնեմ:
Ամուսինը` Մաշտոց մայրուղու գեղեցկութեան սրահի վարսայարդար Արամը գլխառադ էր անում.
-«Մանկական Աստուածաշունչ» որտեղի՞ց ճարեմ:
-Գրքերը գրախանութում են վաճառում: Կենտրոնականը վարսավիրանոցիդ կից փողոցում է:
Թէկուզ վարսավիրանոցի կից փողոցում լինէր` Արամը կեանքում գրախանութ չէր մտել, բայց երեխայի սիրոյն մտաւ…
Նրբադէմ, նրբիրան մի աղջիկ, հաւանաբար ուսանողուհի, Արամին չնկատելով, Արամից առաջ ընկնելով մօտեցաւ վաճառողուհուն, վաղուցուայ ծանօթի մտերմութեամբ հարցրեց.
-Վարուժանի երրորդ հատորը լոյս տեսա՞ւ:
-Երեւի Հալէպ էիք գնացել, – ասաց վաճառողուհին, – ուրիշ հրատարակութիւններ էլ ենք ստացել: Համեցէ՛ք:
Մինչ աղջիկը գրքերն էր թերթատում, Արամը, իւրաքանչիւրի կազմին «Վարուժան, Վարուժան, Վարուժան» կարդալով, արտասանեց.
Երբ գիշերուան մէջ խառնես
Ժըպիտ ժըպտի, բոյրի բոյր`
Իր նըշոյլներն լուսնակն հեզ
Ծոցըդ կ’հեղու թոյր ի թոյր…
Աղջիկը անակնկալի եկաւ, շրջուեց Արամի կողմն ու զարմանքից նոյնիսկ շառագունեց.
-Դուք Վարուժան այդքան լա՞ւ գիտէք…
-Ոչ մի տող չեմ կարդացել, -խոստովանեց Արամը, – մանկութեանս տարիներին, մայրս է ինձ քնեցնելիս արտասանել:
– Ի՜նչ երջանիկ էք, – ձայնեց ուսանողուհին:
***
-Ուրեմն ուզում ես Բրգնի՞կ գնանք:
Արամը կարծեց խօսքը Հայաստանի հերթական տեսարժան վայրի մասին է, անմիջապէս համաձայնուեց.
-Սիրով, – հէնց առաջիկայ հանգստեան օրը: Միայն ասա, թէ որտե՞ղ է:
-Արեւմտեան Հայաստանում:
– Որտե՞ղ:
– Սեբաստիայի նահանգում, Տիւրիկի շրջանում:
…Այնպէս էր պատահել, որ բոլոր կանանց նկատմամբ, ովքեր երբեւէ, թէկուզ հպանցիկ եղել էին Արամի կեանքում, նա զուտ տղամարդկային պարտաւորուածութիւն էր զգացել:
Կինը գիտէ՞ր, որ այդ տարիքում հանդիպում է ուրիշի` այն էլ ուսանողուհու հետ: Հաւանաբար` գիտէր: Գիտէ՞ր, որ եթէ գիշերներն ուշ է վերադառնում, այդ ուրիշի հետ է լինում: Եթէ անգամ չգիտէր, կասկածում էր: Կասկածում, բայց լռում էր, որովհետեւ համոզուած էր` եթէ վիճէր, գժտուէր, ինքը պիտի տուժէր: Իրեն պիտի առանց ամուսնու մնալ վիճակուէր: Ու հէնց այն պատճառով, որ լռում, ճակատագրին համակերպւում էր, Արամը Հուրիի հետ ուր էլ որ գնում էր, ամբողջ շրջագայութեան ընթացքում խղճի խայթ էր զգում:
Նոյնը սահմանն անցնելու պահին զգաց: Հուրին նման մանրամասներ չգիտէր, բայց ձայնն արդէն կերկերում էր:
-Հէնց Արեւմտահայաստան մտնենք, ինձ կ’ասես:
Արամն սկսեց ուղեցոյցերին ուշադիր հետեւել: «Արեւմտահայաստան» ուղեցոյցն էր որոնում, չէր գտնում:
-Կարսին ենք մօտենում, – կարդաց վերջապէս:
-Կանգ առ, – ճչաց Հուրին:
-Կարսը Արեւմտահայաստա՞ն է:
-Ի՜նչ նշանակութիւն ունի, պատանդ է:
Ինքնաշարժից իջաւ, փռուեց քարքարոտ հողին, թեւերը լայն տարածեց: Ասես ուզում էր գրկել հողը: Ու համբուրում էր:
Քարի մի կտոր վերցրած վերադարձաւ, վրան գունաներկ ինքնահոսով «Կարս», ամիս-ամսաթիւը գրեց, դրեց ուղեպայուսակը: Նոյնը կրկնեց Անիում, Իգդիրում, Վանում:
-Էս երկրում հող չկա՞յ, – զարմացաւ Երեւանի կենտրոնի գեղեցկութեան սրահի վարսավիրը, – անընդհատ քար ես հաւաքում…
Սեբաստիայում էլ պարզուեց, որ ոչ միայն Տիւրիկի շրջանում, ամբողջ նահանգում Բրգնիկ անունով գիւղ չկայ: Եթէ եղել է` վաղուց է եղել: Լցակայանում, որտեղ կանգ էին առել, որպէսզի «Մերսեդես»ին յարմար վառելահեղուկ ընտրեն, բազմութիւն հաւաքուեց: Հուրին տատից սովորել, վարժ թուրքերէն էր խօսում, համոզուած պնդում, նկարագրում էր պապի` հազար անգամ նկարագրած գիւղը, Սուրբ Նշան վանքն ու Սուրբ Սարգիս եկեղեցին: Հաւաքուածները տարակուսանքով տարուբերում էին գլուխները:
Յենափայտը թխկթխկացնելով մի ծերունի էր անցնում: Կանգ առաւ, լսեց Հուրիին, մօտեցաւ:
-Աղջիկս, – ասաց, – դու այն գի՞ւղն ես փնտռում, որտեղ մի մեծ բանաստեղծ է ծնուել:
-Այո՛, – ուրախացաւ Հուրին:
-Սրանք ջահել են, չգիտեն, – քռքռաց ծերունին,- հայերի գնալուց յետոյ գիւղը երկու անգամ փոխել է անունը, մի ժամանակ Չայբոյլու էր, յետոյ Դէօրտելիւլ դարձաւ:
-Հեռո՞ւ է:
-Դիմացի սարի միւս կողմում է, բայց ճանապարհը լաւն է:
Հէնց շրջադարձը յաղթահարեցին` Հուրին ճչաց.
-Բրգնի՜կը:
-Ի՞նչ իմացար, – զարմացաւ վարսայարդարը:
-Չե՞ս տեսնում, ճիշտ այնպիսին է, ինչպիսին «Հացին երգում» պատկերել է Վարուժանը:
Վարսայարդարը «Հացին երգը» չէր կարդացել, բայց «Մերսեդեսի» ընթացքը դանդաղեցրեց, որ Վարուժանի պատկերած գիւղը հեռուից տեսնի… Բլրի լանջին սփռուած ծառազարդ գիւղ էր: Արեւը փոշենման լոյս էր անձրեւում: Լեռնային մի առուակ յայտնի չէ որտեղից բխում, խոխոջալով հովտում հոսող ջրառատ գետն էր թափւում: Մամիկները կապոյտ ծխով ծխացող թոնիրներում հաց էին թխում, հարսները արօտից դարձած գանգրագեղմ ոչխարներն էին կթում, մշակները արտ էին հերկում… Միայն թէ այդ ամէնը թուրքերն էին անում:
Գիւղի կենտրոնում Հուրին իջաւ ինքնաշարժից, սկսեց այս ու այն կողմ նետուել: Կարծես մի ամբողջ կեանք ապրել ու ոչ մի մանրամասնը չէր մոռացել:
– Ահա այն գետեզերքը, որտեղից Վարուժանը բադերի վրայ քար է նետել, բարդիները, որոնց վարսերի սօսափի ներքոյ տոհմական դիւցազներգերն է լսել, արահետը, որով Սեբաստիայի Արամեան վարժարանի սաներին Սուրբ Նշան վանքը ուխտ է տարել:
Միջին տարիքի ջլապինդ մի տղամարդ մօտեցաւ, խիստ հարցրեց.
-Ես Դէօրտելիւլի գիւղապետն եմ, ումի՞ց էք թոյլտուութիւն վերցրել, որ մտել էք իմ տարածքը:
Նա գօտիի կաշուէ պատեանից, ցուցադրաբար, ալեհաւաք ունեցող հեռախօս հանեց, այսինքն` եթէ ուզի, հէնց հիմա շրջանային, նահանգային ոստիկանութիւն կը զանգի, երկուսին էլ կը ձերբակալի:
-Իմ մեծ մայրիկն ու մեծ հայրիկն այս գիւղից են, – արդարացաւ Հուրին, – ուզեցինք կատարել նրանց վերջին կամքը` գերեզմաններին մի բուռ հող տանել:
Գիւղապետը հեգնախառն արհամարհանքով ոտքից գլուխ զննեց նրան:
-Եթէ ուզում էք ձեր տատիկ-պապիկների թաքցրած ոսկիները փնտռել, – ասաց, – զուր է, մերոնք Սուրբ Նշանն ու Սուրբ Սարգիսն էլ են քարուքանդ արել, ոչինչ չեն գտել: Այնպէս որ` եթէ իսկապէս մի բուռ հող վերցնելու էք եկել, վերցրէք, գնացէք:
-Հէնց հիմա՞ գնանք, – հայցեց Հուրին, – ուզում ենք գոնէ մի գիշեր մնալ:
Գիւղապետը ալեհաւաքով հեռախօսը յետ` պատեանը դրեց.
-Մի գիշեր կարող էք մնալ, հիւրատուն ենք կառուցել, բայց հազուադէպ են այցելուներ գալիս, տարին վնասով ենք փակում:
Հիւրատունը հէնց առուի ափին, ուռիների ստուերում էր: Ծեր տիրուհին անձնական այցելուների ջերմութեամբ ընդունեց:
-Համեցէք, համեցէք, – ասում, հերթով կեցասենեակների դռները բացում, ցոյց էր տալիս, – բոլորն էլ ազատ են, ո՞րն էք հաւանում:
Հուրին ընտրեց գիւղի համայնապատկերին նայողը:
-Դէ՛, դուք տեղաւորուէք, ես թէյ բերեմ:
Լուացուել էլ չհասցրին: Տիրուհին թշշացող ինքնաեռ, սինիով թթի մաթ, խաղողի քաղցու բերեց:
-Բարի գիշեր, – ասաց, – ես էլ ձեզ չեմ խանգարի, ամբողջ գիշեր ոչ ոք չի խանգարի: Առաւօտեան ի՞նչ կ’ուտէք:
-Հայսումիս, – ձայնեց Հուրին:
Տիրուհու աչքերը խոշորացան.
-Մեր հայսումիսը դու որտեղի՞ց գիտես, աղջիկս:
– Իմ մեծ մայրիկն ու մեծ հայրիկը բնիկ այս գիւղից են:
-Եաւրո՜ւմ, – տիրուհին փաթաթուեց, համբուրեց Հուրիին, դուռը ետեւից փակեց գնաց:
Թէյելն Հուրին արագ աւարտեց, մտաւ լոգասենեակ: Ամբողջ օրը ոչինչ չէր կերել: Հիմա էլ համարեա չկերաւ:
Յետոյ Արամը ցայուեց, լոգասենեակից դուրս եկաւ, տեսաւ անկողինը բացել, ձիւնաթոյր սաւանի վրայ սրբիչ է փռում:
-Այդ ի՞նչ ես անում, – չհասկացաւ:
-Ուխտել եմ, -ասաց սփիւռքահայ ուսանողուհին, – Բրգնիկում քեզնից պիտի յղիանամ, տղայ ունենամ, անունը Վարուժ դնեմ:
Տղամարդը կարծեց կատակ է անում, ինքն էլ կատակեց.
-Բա որ աղջիկ ունենաս:
Ուսանողուհին վրդովուեց.
-Դու ոչ մի գիրք չես կարդացել, ոչինչ չգիտես: Աքսորավայրում, այն առաւօտը, որ Վարուժանը հասկացել է` իրեն սպանելու են տանում, մնացողներին պատուիրել է. «Կինս` Արաքսին, յղի է, այս օրերին ծննդաբերելու է, խնդրում եմ լուր ուղարկէք, թող նորածնին իմ անունը` Վարուժան դնի»: Աքսորականները, սակայն, չեն կարողացել Չանղըրիից Վարուժանի վերջին ցանկութիւնը ժամանակին Պոլիս հասցնել, Արաքսին տղայ է ունեցել, բայց Հայկակ է կոչել:
Մտաւ անկողին, շտապեցրեց.
-Դէ՛, արի:
– Հուրի, դու գժուել ես:
-Մի վախենայ, կնոջդ չեմ ասի, եթէ չուզենաս, քեզ նրանից չեմ խլի:
Հէնց յայտնուեց կողքին, փաթաթուեց, սկսեց այն կրքով համբուրել, որով «Յաղթանակ» պուրակում էր համբուրում: Այն տարբերութեամբ, որ արդէն իրեն չէր զսպում, չէր կաշկանդւում:
-Եթէ մի բան սխալ անեմ, կ’ասես, բայց խնդրում եմ, չցաւեցնես:
Վարսայարդարը հաստատ ցաւեցնում էր, որովհետեւ ուսանողուհին աչքերը պինդ փակել, շրթունքներով ծուռումուռ ժպտում էր…
Վերջում տակի երեսսրբիչը տարաւ աղբանօթը նետեց, լուացուեց, եկաւ, նորից փաթաթուեց.
-Կը յղիանամ, չէ՞:
-Չգիտեմ, – ասաց վարսայարդարը:
-Միեւնոյնն է, երբ էլ լինի Վարուժիս հայրը դու պիտի լինես: Դու իմ առաջին տղամարդն ես, մի՛ քնիր, – խնդրեց:
Ինքն աւելի շուտ քնեց:
(2021 թ.)
