Ոչ միայն հայերը, այլեւ ամողջ աշխարհը այսօր կը տառապի տհասութենէ ու անմտութենէ

Թմրութեան տեսակ մը կայ, երբ մարդ որեւէ բան ընելու ցանկութիւն ու կամք չունենար այլեւս: Նման թմրութեան պարագային, թէկուզ սպանես զինք, մարդը տեղէն չուզէր շարժիլ: Ան այնպիսի անասնական կշտացած-յագեցած վիճակի մը մէջ է, որ կեանքէն որեւէ բան փափաքելու հակում չունի այլեւս: Չունի նպատակ, կամք եւ տենչ, ան ոչինչ կ’ընէ, պարզապէս պառկած է: Նման այն պիւթոնին, որ ամբողջ հորթ մը կուլ տալէ ետք, ամիսներով կրնայ թմրած պառկիլ եւ դանդաղօրէն մարսել, ու նոյնիսկ եթէ յարձակին վրան՝ կրնայ ընդհանրապէս չարձագանգել քանի այնքան թմրած ու անզգայացած է:

Անգլիացի գրող եւ փիլիսոփայ Օլտես Հաքսլի կը նշէ, որ լայն զանգուածներուն մատուցուող զուարճանքը փոխած է իր բնոյթը: Նախկին դարերուն, ժամանցը մտաւորական բնոյթ ունէր: Ժամանց վայելելու համար, մարդը մտաւորական ճիգ պիտի թափէր․ համերգները, ներկայացումները, երգերը, ժողովրդական տօները եւ այլն, ոչ թէ պարզապէս ծիծաղ շարժելու համար էին, այլ գիտակցուած իրադարձութիւններ:

Օրինակ, 17-րդ դարուն արքայական ընտանիքներու անդամները ու անոնց մերձաւորները իսկական բաւարարութիւն կը ստանային լսելով ուսեալ քարոզիչներու (օրինակ՝ անգլիացի կղերական, բանաստեղծ Ճոն Տոնը) ելոյթները եւ աստուածաբանական ու բնազանցական թեմաներով բանավէճերը: Պատկերացուցէք, թէ ինչ կրնայ ըսել իշխան մը ներկայիս, եթէ համալսարանական գիտնականները իրեն առաջարկեն նման ձեւով զուարճանալ: Էլիզապեթեան դարաշրջանին, որեւէ միջին կրթութիւն ունեցող լէյտի կամ ճենթըլմեն կրնար անհրաժեշտութեան պարագային մասնակցիլ գեղօններու (madrigal) կամ հոգեւոր երգերու (motet) կատարումին: Նոյնիսկ հասարակ մարդիկ կ’ընտրէին այնպիսի ժամանցներ, որոնք որոշակի ճկունութիւն, ինքնատպութիւն եւ անձնական նախաձեռնութիւն կը պահանջէին: Անոնք կը լսէին, օրինակ, «Օթելլօ»-ն, «Լիր թագաւոր»-ն ու «Համլեթ»-ը՝ ակնյայտ հետաքրքրութեամբ եւ ըմբռնումով: Անոնք կ’երգէին եւ երաժշտական գործիքներ կը նուագէին: Գիւղացիները տարիներ շարունակ կը կատարէին սովորական ծիսակատարութիւններ. գարնան եւ ամռան կը պարէին, ձմեռը՝ կը բեմադրէին, աշնան՝ կը նշէին բերքի տօնը: Անոնց հաճոյքները խելացի էին եւ կենսունակ, եւ մարդիկ անձամբ ամէն ջանք կը թափէին իրենք զիրենք զուարճացնելու: Մենք այս բոլորը փոխած ենք: Հին հաճոյքներուն փոխարէն, որոնք միտք եւ անձնական նախաձեռնութիւն կը պահանջէին, մենք ստեղծած ենք հսկայական կազմակերպութիւններ, որոնք մեզի կը մատակարարեն պատրաստի ժամանցներ՝ այնպիսի ժամանցներ, որոնք հաճոյք փնտռողներէն ոչ մէկ անձնական մասնակցութիւն կը պահանջեն, ոչ ալ մտաւորական նկատելի ճիգ:

Հաքսլի շա՞տ պիտի զարմանար, եթէ տեսնէր ինչ կը կատարուի հիմա: Կ’ենթադրեմ՝ ոչ: Միակ տարբերութիւնը միայն տարողութիւնն ու ձեւն է, մնացեալը նոյնն է: Համացանցն ու տեղեկութիւն փոխանցելու կայծակնային արագութիւնը ամէն օր մեզի կը ծանօթացնեն տարատեսակ միմոսներու ու ծաղրածուներու, որոնց առաջարկածը գռեհիկ, տափակ ծիծաղէն ու տռփականութենէն (eroticism) այն կողմ չեն անցնիր: Մարդիկ այժմ ժամերով կրնան խելախօսերու առջեւ նստիլ ու անվերջ կարճ տեսերիզներ դիտել՝ անբովանդակ, անգրագէտ, գռեհիկ ու ոչինչ փոխանցող: Հաքսլի կը զգուշացնէր, որ մտածողութեան մակարդակի նման կտրուկ անկումը կրնայ քաղաքակրթական ոչնչացման սկիզբ դնել: Արդեօ՞ք նաեւ այդ չէ պատճառը, որ մեր օրերու աշխարհն այսքան անբովանդակ ու դատարկ է, ըստ այդմ՝ լկտի ու դաժան:

Խնդիրը նոյնն է ամէնուր, միայն թէ կարգ մը տեղեր այդ մէկը նուազ տեսանելի է, այլուր՝ աւելի նկատելի: Այսօր ոչ միայն հայերը, այլեւ ամողջ աշխարհը կը տառապի տհասութենէ ու անմտութենէ: Մարդոց համար բարդ դարձած է կէս էջ մը կարդալն ու յիշելը: Ինչպէ՞ս կը զարմանանք, որ հայ դպրոցականներուն խօսակցութիւնը խեղուած հայերէնն է՝ կէս անգլերէն, կէս-ռուսերէն ծռմռած կորճաբանութեամբ (jargon), երբ կը տեսնենք, թէ անոնց օրը ինչով լեցուած է: Ու ի՞նչ նպատակ, ցանկութիւն եւ կամք պիտի ունենայ այն սերունդը, որուն անվերջանալի զուարճանք կու տան, որ անբովանդակ է ու ոչինչ կը փոխանցէ: Մտաւորական կամ քննական ոչ մէկ բան կայ անոր մէջ: Այդ զուարճանքներով մարդը կը բթացնէ ինքզինք, կը վերածուի միմոսի, կ’ուղղուի դէպի անտարբերութիւն, կը դառնայ աննպատակ ու թերհաս: Մարդուն ուղեղը կը սկսի ոսկրանալ, յիշողութիւնը՝ կարճնալ, ուշադրութիւնը՝ թուլնալ:

Անվերջ reels դիտող մեր երիտասարդներուն ու երեխաներուն աչքերուն առջեւ տարօրինակ մշուշ մը պատած է՝ վախցնող անորոշութիւն մը: Սարսափելի է պատկերացնել անոնց մտքերուն մէջ գոյացած խառնաշփոթը: Տհաճ են անոնց պատկերացուցած նախնական երեւոյթներն ու կերպարները:

Կարելի է անշուշտ դեռ շատ օրինակներ բերել ու վերստին նշել, որ այդ անբովանդակ ժամանցը ոչ միայն կը նուազեցնէ բանական մարդու իմացականութիւնը եւ զայն կը դարձնէ անտարբեր կենդանի մը՝ զրկելով զինք հայրենիք, բարոյականութիւն, կրօն եւ այլ արժէքներէ: Տակաւին, կարել է նշել, թէ բարոյական ի՛նչ խնդիրներ կը յառաջանան, բայց անպատասխան կը մնայ կարեւոր հարց մը՝ իսկ ի՞նչ ընել:

Ի՞նչ ընել, որ ապագայ սերունդը չվերածուի թուային աղբանոցին մէջ կորսուած անտարբեր երեւոյթի մը, որուն խորթ են հայրենիքն ու մարդկայնութիւնը եւ այլն եւ այլն եւ այլն: Արդեօ՞ք կարելի է կործանարար այս հեղեղը ձեւով մը կանգնեցնել կամ այլ կողմ թեքել:

Ծեծելով ու վախցնելով կարելի չէ. որքան շա՛տ արգիլես, այնքա՛ն աւելի ցանկալի կը դառնայ արգիլուած երեւոյթը: Համոզելն ու խնդրելը եւս զեռօ արժէք ունին: Ուրեմն ի՞նչ ընել: Որովհետեւ, հակառակ պարագային, մենք ոչ թէ պիտի ունենանք ապազգային կամ օտարամոլ, այլ պարզապէս անտարբեր իրականութիւն մը: Այնքա՛ն անտարբեր, որուն միայն պլոկըրութիւնը (blogging) հետաքրքրական է եւ հոն կատարուող անհեթեթութիւնը: Որքա՛ն գռեհիկ՝ այնքա՛ն նախընտրելի:

Քանի որ հիմա ամէն ինչ արուեստ է ու միաժամանակ ոչ մէկ բանը, մենք մեր անձին մասին ունինք թշնամական (aggressive) հպարտութեամբ լեցուած ծոյլ ու անամօթ անորոշութիւն մը: Այլեւս անկարելի է որեւէ բան քննադատելը, քանի որ որեւէ բան կարելի է ընել: Նոյնիսկ պատին վրայ պանան փակցնելը կը կոչուի արուեստ, անկանոն ջղաձիգ շարժումները՝ բեմականացում, շան վարքագիծին կապկումը՝ սեփական ընտրութիւն: Ի՞նչ պիտի ըլլայ յաջորդ «նուաճումը»: Իրար սպանե՞լը, հրաժարիլ այն բոլոր արգելքներէն, որոնք կը տարանջատեն մարդն ու անասո՞ւնը: Այսինքն ստեղծագործական անկում եւ սլացք դէպի դէպի կապկամա՞րդ:

Թերեւս այս բոլորը տհաճ կը հնչեն, բայց մենք գործ ունինք յիմարացման մասսայական զառանցանքի հետ՝ անորակ ու անիմաստ: Իւրաքանչիւր ծնողք եւ Իւրաքանչիւր հասուն մարդ պէտք է հասկնայ, որ ճիշդ այն պահուն, երբ խելախօսով կը կաշառէ իր դեռատի աղջիկն ու տղան, զանոնք կը մղէ մեծնալու անվերահսկելի քաոսի մը մէջ: Հետեւանքները ողբերգական պիտի ըլլան բոլոր առումներով՝ անձնականէն մինչեւ պետական:

Ամէն հասուն մարդ, որ ինքզինք պատասխանատու կը նկատէ, առաջնահերթ պիտի դարձնէ իր զաւակին նախ «բանական մարդ» պահել, յետոյ՝ մարդ դարձնել, որմէ ետք ալ կարելի է մտածել անոր նախընտրութիւններուն մասին: Մարդուն նպատակը չի կրնար շուն դառնալը ըլլալ, մարմնավաճառի կեցուածքը իւրացնել, ստելով ու կիսագրագէտ մտքերով գրող ու հրապարակախօս դառնալ: Տարօրինակ է, բայց մենք ոչ թէ ապազգայինի դէմ կը կանգնինք, այլ մարդ մնալ-չմնալու, որովհետեւ համաշխարհային փորձառութեան ու իմաստութեան նոյնիսկ չնչին տոկոսը չի կիրառուիր, ամէն բան ձգուած է ինքնահոսին:

Հայաստանի մէջ խնդիրը աւելի նկատելի է, որովհետեւ որպէս սպառող հասարակութիւն՝ մենք աւելի ենթակայ ենք որեւէ աղտեղութեան ենթարկուելու: Եւ կ’ենթարկուինք՝ անմռունչ ու բթացած: Վաղը նոյնիսկ պատերազմի զոհերը կարելի է ծաղրել՝ որպէս «պահպանողական յետամնացներ»: Որովհետեւ այս նոր աշխարհին մէջ տեղ չունին հայրենիքն ու կրօնը, բարոյականութիւնն ու խիղճը: Այս նոր աշխարհ մըն է, ուր կը տիրապետեն լրբութիւնը, անգրագիտութիւնն ու գռեհիկ անգրագիտութիւնը: Սա յետյետարդիականութիւնն (metapostmodernism) է՝ ամօթի դարաշրջանի աւարտը: Նոյնիսկ արդէն կարելի չէ վստահ ըլլալ, թէ արդեօ՞ք սրբագրելու հնարաւորութիւն կայ, թէ մենք մարդու ու հայու վերջին մոհիկաններն ենք, անթրոփոսինի վերջին սերունդները (anthropocene, ժամանակաշրջանը, երբ մարդիկ էական ազդեցութիւն ունեցած մեր մոլորակին վրայ):