Վերջերս ստացանք «Հաճըն» խորագրեալ երկլեզու (հայերէն եւ անգլերէն) պատկերագիրքը, հրատարակութեամբ՝ Կիլիկիոյ Հայերու Պատմութեան Թանգարանին եւ տպագրութեամբ՝ Երեւանի «Անտարես» հրատարակչատան: Բծախնդրօրէն պատրաստուած գիրք մը, որ նուիրուած է հայկական Հաճըն քաղաքի հերոսական աւանդին եւ մշակութային ժառանգութեան: Այս հատորի պատրաստութեան ծրագրին հեղինակն է Կիլիկիոյ Հայերու Պատմութեան Թանգարանի տնօրէն Հայաստան Սիմոնեան, իսկ գլխաւոր խմբագիրն ու խմբագիրը՝ Արքեմնիկ Նիկողոսեան ու Նելլի Հայրապետեան:
Գիրքը բաժնուած է տարբեր գլուխներու:
Պատմութեան դասախօս դոկտ. Հայկ Դեմոյեանի յառաջաբանը վեր կ’առնէ 1920-ի Հաճընի հերոսական ինքնապաշտպանութեան 100-ամեակը (2020) եւ կ’ընդգծէ անոր պատմական աւանդին պահպանման կարեւորութիւնը` իբրեւ արիութեան եւ տոկունութեան խորհրդանիշ ներկայ ու ապագայ սերունդներուն համար:
Նախաբանով մը Կիլիկիոյ Հայերու Պատմութեան Թանգարանի տնօրէն Հայաստան Սիմոնեան կը ներկայացնէ այս հատորին հրատարակութեան շարժառիթները: Ան կը դրուատէ 1920-ի Հաճընի հերոսական ինքնապաշտպանութիւնը, երբ ժողովուրդը ութ ամիս քաջաբար դիմադրեց քեմալական ուժերուն` նախքան յանձնուիլը: Փրկուածները տարածուեցան աշխարհով մէկ: 1958-ին Հայաստանի մէջ հիմնեցին Նոր Հաճընը: Նոր Հաճընի գրաւչութեան կեդրոնը կը հանդիսանայ 1920-ի հերոսամարտին նուիրուած եւ ճարտարապետ Ռաֆայէլ Իսրայէլեանի նախագծած յուշակոթողը (կառուցուած՝ 1973-ին)՝ Կիլիկիոյ հայերուն յատկացուած պատմութեան ինքնատիպ թանգարանով մը (կառուցուած 1978-ին):
Ակնարկելով այս գեղատիպ ու պատկերազարդ հատորի պատրաստութեան, Սիմոնեան կը նշէ, թէ յուշակոթողի 50-ամեակին եւ թանգարանի 45-ամեակին առիթով, Կիլիկիոյ հայերու պատմութեան թանգարանը կը հրատարակէ Հաճըն քաղաքին, հերոսամարտին, յուշակոթողին, թանգարանին, հայրենաբնակ եւ սփիւռքի նշանաւոր հաճընցիներու մասին այս պատկերագիրքը: «Գրքում զետեղուեցին հաճընցի վերապրող ընտանիքների ժառանգների կենսագրութիւններն ու գործունէութիւնը: Ապրելով օտար երկրներում, անցնելով դժուարին ուղի` նրանք կայացան տուեալ երկրի ու հայ համայնքի պետական, հասարակական-քաղաքական, կրթամշակութային, բժշկութեան, գիտութեան արուեստի, պիզնեսի եւ այլ ոլորտներում` դառնալով հանրայայտ գործիչներ: Գիրքը հնարաւորութիւն է տալիս մէկտեղելու եւ ճանաչելու հաճընցիներին, ընդգծելու նրանց ապրելու եւ յարատեւելու կամքը, իրենց արմատների, ինքնութեան մասին յիշողութիւնները որպէս սուրբ պատգամ փոխանցելով յաջորդ սերունդներին», կ’ընդգծէ Սիմոնեան՝ շնորհակալութիւն յայտնելով այս հատորի հրատարակութեան համար հաճընցի ընտանիքներուն ցուցաբերած օժանդակութեան:
Հաճըն հայաքաղաք
Այս բաժինը (էջ 8 – 16) վառ կերպով կը նկարագրէ Հաճընը իբրեւ ծաղկուն հայաբնակ քաղաք մը, հայկական Կիլիկիոյ գեղատեսիլ Տաւրոսեան լեռներուն վրայ: Մանրամասնօրէն կը տրուի քաղաքին աշխարհագրական դասաւորումը, ճարտարապետական կոթողները եւ համայնքային աշխոյժ կեանքը, որ կ’ընդգրկէր կրթական ու մշակութային կենսունակ հաստատութիւններ: Այս բաժնին ընթերցումը կը յառաջացնէ կարօտի զգացում մը կորսուած հայրենիքին հանդէպ, զոր կը փայփայեն անոր ժառանգորդները աշխարհի տարածքին:
Հաճընի 1920 թուականի հերոսական ինքնապաշտպանութիւնը
Յաջորդը գլուխը (էջ 16 – 28) յատկացուած է 1920 թուականի սարսափելի իրադարձութիւններուն, երբ հաճընցիները քաջաբար պաշտպանեցին իրենց քաղաքը յարձակող ստուար ուժերուն դէմ: Թէեւ վերջաւորութեան պարտադրաբար անձնատուր եղան, սակայն հերոսական այս դիմադրութիւնը անջնջելի հետք թողուց հայոց պատմութեան մէջ՝ ոգեշնչելով յաջորդական սերունդներ:
Հակառակ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքին քաղաքին ենթարկուած աւերածութիւններուն եւ յաջորդած դժուարութիւններուն, Հաճընի հայ բնակչութիւնը` Պետրոս եպիսկոպոս Սարաճեանի եւ զօրավար Անդրանիկ զինակիցներէն Սարգիս Ճէպեճեանի նման գործիչներու գլխաւորութեամբ, կազմակերպեց զգայացունց ինքնպաշտպանութիւն մը: Կարապետ Օղլուգեանի, Մեսրոպ Շըխըրտեմեանի, Մկրտիչ Մանասեանի, Վահան Ալթունեանի եւ Արամ Թերզեանի (Կայծակ) նման հրամանատարներու ղեկավարութեամբ, 600 հոգիով անոնք ամրացուցին դիրքերը, դիմադրեցին անողոք յարձակումներուն եւ 15 օր շարուանակ ետ մղեցին զաւթիչներու մեծածաւալ գրոհները: Հակառակ անոնց քաջութեան, Հաճըն ինկաւ 15 Հոկտեմբեր 1920-ին, որով վերջ գտաւ ութամսեայ հերոսամարտը:
Հաճընի 1920 թուականի հերոսամարտին նուիրուած յուշակոթողը (էջ 28 – 40)
1920-ի Հաճնոյ հերոսական ինքնապաշտպանութիւնը լոկ պատմական իրողութիւն մը չէ, այլ դիւցազնական պոռթկում մը բնաջնջման յամեցող սպառնալիքներուն դէմ: Իսկ 1973-ին, Նոր Հաճընի մէջ հերոսամարտին նուիրուած յուշակոթողին կառուցումը յարգանքի տուրք մըն է բոլոր անոնց հանդէպ, որոնք կռուած ու նահատակուած էին վասն հայրենիքի. ան արտայայտութիւնն է անոնց աննկուն կամքի յաւերժացման:
Յուշակոթողը մտայղացումն է 20-րդ դարու հայ մեծ ճատարապետերէն Ռաֆայէլ Իսրայէլեանի (1968): Կառուցումը աւարտած է 1973-ին, որ հետագային համալրուած է թանգարանով:
Կիլիկիոյ հայերու պատմութեան թանգարան (էջ 40 – 52)
1978-ին հիմնուած այս թանգարանը կը հանդիսանայ մշակութային ժառանգութեան պահպանման եւ յիշատակութեան փարոս մը: Թանգարանի հաւաքածոն բաղկացած է հնատիպ գիրքերէ, եզակի դրամներներէ, արժէքաւոր փաստաթուղթերէ, յուշագրութիւններէ, լուսանկարներէ, պատմական Հաճընի կենցաղային եւ ազգագրական իրերէ: Թանգարանի առարկաներուն մեծ մասը նուիրած են հաճընցիներու շառաւիղները: Թանգարանի ներքնամասին մէջ ամփոփուած են Հաճընի հերոսամարտի նահատակներու մասունքներ:
Թանգարանը կը յուշէ Հաճընի գոյատեւման եւ սփիւռքի մէջ հաճընցիներու վերապրելու տոկունութեան պատմութիւնը:
Վերապրածներու սերունդ (էջ 52 – 242)
Յաջորդող էջերը յատկացուած են տեղեկութիւններու վերապրած ընտանիքներու մասին: Յօդուածներուն մէկ մասը գրած է ընտանիքներու անդամներէն մէկը եւ կան շարք մը յօդուածներ՝ գրուած Նազարէթ Ճէրէճեանի կողմէ: Ընդգրկուած ընտանիքներն ու անձնաւորութիւնները ներկայիս կ’ապրին Արժանթինի, Միացեալ Նահանգներու, Գանատայի, Միացեալ Թագաւորութիւններու, Աւստրալիոյ, Պրազիլի, Ուրուկուէյի, ֆրանսայի, Լիբանանի, Սուրիոյ, Հայաստանի եւ այլ երկիրներու մէջ:
Արսլանեան ընտանիք, Կեչիճեան ընտանիք, Պալասանեան ընտանիք, Պելլորեան ընտանիք, Պաղչեճեան-Պաղչելեան ընտանիք, Քեշիշեան ընտանիք, Գաբրիելեան-Թոքաթլեան ընտանիք, Ռըզեան ընտանիք, Սաչեան ընտանիք, Փաթապութեան ընտանիք, ներառեալ՝ Նոպելեան մրցանակի դափնեկիր, մոլեքուլային կենսաբան, նեարդաբան Արտեմ Փաթապութեանը, Օրուճեան Արմէն՝ FAST-ի գործադիր տնօրէն, Պաղպուտարեան ընտանիք, Մելիքեան-խաչերեան ընտանիք, Հաննեսեան ընտանիք, հասարակական գործիչ Ստեփան Գըրգեաշարեան, Արասի Պալապանեան` թատրոնի եւ պատկերասփիւռի անուանի դերասանուհի (Պրազիլ), Ուզունեան-Տոլապճեան ընտանիք, Սաչեան ընտանիք, Ճերեճեան ընտանիք, պատմաբան, քաղաքական եւ հասարակական գործիչ Եղիա Ճերեճեան , Նազարէթ Ճերեճեան ընտանիք, Թաթուլեան ընտանիք, Գույումճեան ընտանիք, Ալթունեան ընտանիք, Խաչատուրեան ընտանիք (ԳՈՀԱՐ համոյթի եւ գրադարնի հիմնադիրներ), Փօլ Եագուպեան, Վարուժան Թենպէլեան, Տաքեսեան ընտանիք, Մալեան ընտանիք, ականաւոր դաշնակահար եւ քոմբոզիթոր Սերուժ Գրաճեան, Շխրտմեան ընտանիքը, Սուրիոյ ազգային սիմֆոնիք նուագախումբի ղեկավար Միսաք Պաղպուտարեան, ուրուկուէյցի քաղաքական-պետական գործիչ Խօսէ Լուիս Սաչեան, Սաչեան-Գրքաշարեան ընտանիք, Չալեան ընտանիք, ներառեալ հասարակական-քաղաքական գիրծիչ Ժերար Չալեան, Տարօն եպիսկոպոս Ճերեճեան, Հերունի (Սաչեան) ընտանիք, Գրգեաշարեան ընտանիք, Գրպէգեան ընտանիք, Էօլմեսեքեան ընտանիք, Ճարատանեան ընտանիք, Ճրտգեան ընտանիք, Խրիմեան ընտանիք:
«Հաճըն». այս պատկերագիրքը սոսկ պատմական յիշատակագրութիւն մը չէ, այլ կը հանդիսանայ ժողովուրդի մը յարատեւելու կամքին դրսեւորումը, որ մերժեց յանձնուիլ պատմութեան անողոք ճակատագրին: Բծախնդիր ուսումնասիրութեամբ, անձնական վկայութիւններով եւ արխիւային ու ժամանակակից լուսանկարներով պատրաստուած այս գիրքը կը ներկայացնէ Հաճըն քաղաքի անցեալի վառ դիմանկարը` միաժամանակ ընդգծելով անոր շարունակուող ներգործութունը ներկայ սերունդներու հոգիներուն մէջ: Ան կը հանդիսանայ ի խորոց սրտի յարգանքի տուրք մը թէ՛ նահատակներուն եւ թէ՛ վերապրածներուն, որոնց պատմութիւնները կը շարունակեն ոգեշնչել եւ համախմբել աշխարհասփիւռ հայութիւնը: Տակաւին, այս գիրքը կրնայ ծառայել իբրեւ անգնահատելի աղբիւր մը բոլոր անոնց համար, որոնք հետաքրքրուած են պատմական իրադարձութիւններու ազդեցութեամբ ժողովուրդի մը ինքնութեան ու անհատականութեան վրայ:
