1 Սեպտեմբերին, Հայաստանի մէջ, ինչպէս այլուր, կը սկսի ուսումնական տարին: Տարին կը բացուի բարեմաղթութիւններով եւ աւանդական դարձած արտայայտութիւններով, որ կրթութիւնը շա՛տ կարեւոր է, որ կրթութիւնը ապագա՛յ է, ազատութի՛ւն է եւ այլն: Իրականութեան մէջ, նայելով հանրապետութեան մէջ կրթութեան մակարդակին, կարելի է համարձակօրէն ըսել, որ խօսքով թերեւս կրթութիւնը կարեւոր է, բայց գործով՝ ո՛չ: Կրթութիւնը այնքան անկարեւոր դարձած է, որ անոր իրական հետեւանքները մենք կը տեսնենք հէնց այսօր:
Վերջին ցուցանիշներով, Հայաստանի համալսարններուն (բուհ) մէջ թափուր մնացած են աւելի քան 6300 տեղեր, որոնց 271-ը՝ պետութիւնը կը հոգայ: Քանի մը օր առաջ ալ լուրեր տարածուեցան, որ բողոքարկումներու եւ կրկնակի ստուգումներու շնորհիւ, քանի մը հարիւր տեղ լեցուած է: Բայց այդքանով վիճակը առանաձնապէս չի բարելաւուիր, որովհետեւ հազարաւոր պարապ մնացած տեղեր կան տակաւին: Այս երեւոյթը իր կարգին կը յանգի բազմաթիւ ամբիոններու կրճատման ու գրեթէ փակման: Նման վտանգի առջեւ կը գտնուին Հայաստանի երկրագործական համալսարանի որոշ բաժանմունքները: Կարծես ճակատագրի հեգնանքով, Հայաստանի մէջ յատկապէս վատ վիճակի մէջ կը գտնուի մարզ մը, որով ալ սկսած է քաղաքակրթութիւնը: Իր հողագործ անցեալով հպարտացող, նոյնիսկ պրոնզէ դարուն երկրագործական յեղափոխութիւն իրականացուցած ժողովուրդին համալսարաններուն մէջ ամենէն աղէտալի վճակը հէնց նոյն երկրագործական ոլորտն է:
Այս բոլորը կը նշանակեն, որ բազմաթիւ համալսարաններու մէջ ո՛չ միայն կը պակսին ուսանողներ եւ ֆինանսաւորում, այլեւ կը պակսին ապագայ գիտնականներ, այժմու դասախօսներն ու գիտնականները փոխարինողներ: Այս մէկը ոչ թէ մէկ տարուայ տխուր ցուցանիշ մըն է, այլ տասնամկաներ շարունակուող վիճակագրութիւն մը: Հայաստանի մէջ կրթութիւնը ոչ մէկ ձեւով չի յաջողիր դրական երեւցող շարժում եւ աշխուժութիւն արձանագրել: Այս տակաւին դիմողներուն թիւին մասին է: Նոյն տխուր վիճակը կը պարզէ համալսարաններու ուսման որակը: Դժուար է ըսել, թէ՛ կրթական ծրագիրները լաւ չեն, ուսանողները չեն ուզեր սորվիլ, թէ՛ դասախօսները վատ կը դասաւանդեն: Բայց յստակ է մէկ բան: Կրթութեան որակը երթալով կը նուազի: Հարիւրաւոր ուսանողներ երբե՛ք չեն կարողանար քննութիւնները առաջին անգամէն յաջողիլ եւ իրենց յոյսը կը դնեն երկրորդ ու երրորդ առիթներու վրայ: Աւարտական աշխատանքներու հսկայ մէկ մասը ուսանողները պատուէրով կը գնեն անհատներէ եւ կազմակերպութիւններէ, որոնք դրամով աւարտականներ եւ գիտական աշխատանքներ կը վաճառեն: Ընդ որում նմանօրինակ հաստատութիւններու ծանուցումներուն կը հանդիպինք ամէնուրեք: Այս ոչ մէկ ձեւով կը տեղադրուի որակեալ կրթութիւն կոչուածին մէջ: Ի վերջոյ, ուսումը միայն մասնագիտացում չի նշանակեր, այլ անձին կատարելագործումը, հմտացումը՝ կրթութիւնը ընդհանուր առմամբ: Համալսարաններէն ուսանողները պէտք է դուրս գան բազմակողմանիօրէն զարգացած, պատրաստ քննականօրէն մտածելու, կշռադատելու, ստեղծելու: Անոնք պէտք է կարողանան մտաւորականութիւն ձեւաւորել: Բայց բոլորովին այդպէս չէ: Համալսարաններու մէջ միակ վայրը, ուր միշտ լեցուն մարդ կայ`քաֆեթերիան է:
Նոյն տխուր վիճակը կը պարզուի բազմաթիւ գիւղական դպրոցներուն մէջ: Կան գիւղեր նոյնիսկ 50 աշակերտ ալ չունին: Բազմաթիւ գիւղեր, ուր երկու-երեք հարիւր հոգի կ’ապրի, չունին ո՛չ բաւարար չափով ուսուցչական անձնակազմ, ո՛չ ալ աշակերտ: Հետեւանքը՝ դպրոցներ կը փակուին կամ կը միացուին իրարու: Առանց դպրոցի մնացած գիւղերը աւելի մեծ թափով կը դատարկուին: Հայաստանի բնակչութիւնը պարզապէս սկսած է հոսիլ դէպի Երեւան եւ հոնկէ՝ աշխարհի տարբեր վայրեր: Դպրոցներ, յատկապէս ծայրամասային գիւղերու մէջ, կը պատահի, որ ընդունին միայն մէկ աշակերտ, կամ ամբողջ գիւղը ունի հինգ-վեց աշակերտ: Միթէ այս ձեւով կարելի՞ է գիւղ պահել: Իսկ գիւղը Հայաստանի ողնաշարն է: Դատարկ գիւղը եւ թշնամիին յանձնուած գիւղը նոյն բանն է: Հողը չի սիրեր անտէր մնալ, անպայման նոր տէր կը գտնէ:
Կրթական այս նահանջին վրայ կը գումարուի երիտասարդութեան խիստ հետաքրքրքասիրութիւնը տարբեր ախտերու նկատմամբ՝ խաղամոլութիւն, թմրանիւթեր, աննպատակ ժամանց: Ուսումը այլեւս մոտա չէ: Մարդասիրական եւ ճշգրիտ գիտութեանց բազմաթիւ ճիւղեր ընկերային ոչ մէկ երաշխիք կը խոստանան: Ուսանողներէն շատերը կը նախընտրեն «եօլլա տանել» համալսարանը, այդ միջոցին աշխատիլ որեւէ ոչ մասնագիտական տեղ մը, յատկապէս գրաւի (betting, bookmaker) տարբեր գրասենեակներու մէջ, իսկ աւարտելէ ետք զբաղիլ բոլորովին այլ բանով:
Վկայականը սկսած է կորսնցնել իր արժէքը, բուհը՝ իր լրջութիւնը, մասնագիտութիւնը՝ գրաւչութիւնը: Հայաստանի մէջ ուսումը ընդհանրապէս սպասարկած է քանի մը մասնագիտութեան: Աւանդաբար անոնք եղած են տնտեսագիտութիւնը, իրաւաբանութիւնը, ներկայիս անոնց վրայ կը գումարուի ծրագրաւորումը (programming) իր ճիւղաւորումներով:
Այս ձեւով տնտեսութիւն չի կառուցուիր, կիրթ հասարակութիւն չես ունենար, որպէս պետութիւն`մրցունակ չես դառնար ո՛չ քու կրթութեանդ որակով, ո՛չ ալ քու կարողականութեամբ: Այդ ներուժը ցիրուցան կ’ըլլայ օրուան հաց փնտռող երիտասարդներու մէջ:
Որո՞ւ պէտք է անգրագէտ հասարակութիւնը: Որո՞ւն կը ծառայեն Հայաստանի մէջ գործող տասնեակ համալսարանները. ամէն տարի քանի մը հազար աւարտական վկայականներ, եթէ անոնք ոչ մէկ ուժ ունին: Հայաստանէն դուրս շատ քիչ երկիրներ ու շատ քիչ մասնագիտութիւններ կան, որոնք կ’ընդունին այդ վկայականին ուժը` անկախ Bologna համակարգին մաս կազմելէն: Հայաստան առաջնակարգ տեղ կը գրաւէ իր վկայականաւոր հասարակութեամբ, բայց հազարաւոր տեղերով ետ կը մնայ այդ վկայականին որակին եւ ուժին առումով: Վկայականը այսօր ո՛չ թէ կրթական ցենզի հաւաստագիր է, այլ ընկերային կարգավիճակ մը: Անգիր կանոնով մը երիտասարդը անպայման պէտք է համալսարան աւարտէ, այլապէս հասարակութեան լիարժէք մասը չի նկատուիր: Եւ այդ ընթացիկ սուտը, որ կապած է մեր հասարակութեան ձեռքերը, խեղդող այլ շղթայ մըն է, որ արգելք կը հանդիսանայ առաջ երթալու եւ ետ կը քաշէ:
Կրթական որակի եւ մասնագէտներու պակասին զուգահեռ՝ սունկի պէս կ’աճին սիրողական հոգեբաններ, պլոկըրներ, խորհրդատուներ, ինչ որ ազդեցիկներ (influencers), որոնք առաւօտէն երեկոյ զբաղած են խորհուրդներ տալով, իսկ մէկ մասն ալ իր կիսամերկ մարմինը ցոյց տալով կամ տխմար հիւմըրներ ընելով՝ որոշակի համբաւ ձեռք կը բերէ եւ դրամ կը շահի ազատ ծանուցողի (freelance) իր կարգավիճով: Ով որ ծառայութիւն կ’ուզէ վաճառել, կը ծանուցէ անոնց միջոցով: Ալ ինչո՞ւ վեց տարի սորվիլ, տանջուիլ ու ոչ մէկ երաշխիք ունենալ, որ կը կարողանաս աշխատանք գտնել եւ արժանապատիւ ապագայ կառուցել, երբ կարելի է աժան պլոկինկով քանի մը անգամ աւելի շատ գումար վաստկիլ, քան գիտնականը կամ դասախօսը:
Կրթութիւնը ազատութիւն է հոն, ուր կը գնահատեն ազատութեան գինը, ապագայ է հոն, ուր կ’ուզեն ապրիլ, հնարաւորութիւն է անոնց համար, որոնք պատրաստ են մարտահրաւէրներու, իսկ մեր մօտ կրթական համակարգը լճացած ճահիճ մըն է՝ ուսումնական ընդօրինակութեամբ եւ աչքակապութեամբ:
Իսկ ճահիճին մէջ վարդեր չեն բուսնիր:
Սքանչելի յօդուած է մշակութային անկումը բացայայտող: Լեզուն այսօրուան Հայաստանի խեղուած հայերէնը չէ: Ուրախութեամբ պիտի կարդամ իր ստորագրութիւնն ու շունչը կրբղ յօդուածները: