Հայաստան այսօր կը ծերանայ: Կը ծերանայ տնտեսութիւնը, կրթութիւնը, գիտութիւնը, մշակոյթը, ենթակառյցները, ներքին ու արտաքին քաղաքականութիւնը, գաղափարախօսութիւնը: Կը ծերանայ եւ կը յոգնի ինքը ժողովուրդը: Ծերացող մարմինը այլեւս ի վիճակի չէ առողջ արտադրանք տալու: Հայաստանի մէջ դարեր շարունակ զարգացող խնդիրները, կատարուող փոփոխութիւններն ու խորացող խնդիրները ի վերջոյ ծերացուցած են հայկական պետութիւնը: Ծերացած է հոգեբանօրէն ու սկզբունքային իմաստով:
Հայաստանի մէջ հիմա մեծ տարողութեամբ «արտադրանք» չկայ: Կան միայն որոշ ոլորտներ, առաւելապէս IT-ի մարզը, կրթական որոշ առանձին միաւորներ, որոնք ոչ թէ կը զարգանան սեփական ինքնուրոյն ընթացքով, այլ կը կրկնօրինակեն աշխարհի տարածքին առկայ փորձը եւ զայն կոպտօրէն կը տեղադրեն հոս՝ ստիպելով հասարակութիւնը յարմարելու անոր: Հայաստան այսօր ոչ թէ կը զարգանայ, այլ միայն արձագանգէ աշխարհի մէջ տեղի ունեցող իրադարձութիւններուն: Իսկ անոնք տարբեր բաներ են: Այդ հնարաւորութիւն չի տար սեփականին վրայ կեդրոնանալու, այլ կը ստիպէ վազելու որեւէ անծանօթ երեւոյթի ետեւէն: Մեր հասարակութիւնը կարծես հիւանդ մը ըլլայ, որ չի գիտեր, թէ ճիշդ ինչէ կը տառապի եւ կը խմէ որեւէ դեղ, որուն մասին կը լսէ, թէ ան օգնած է ուրիշներուն: Բայց ան չի հասկնար, որ ամէն դեղ իր յստակ հիւանդութիւնը ունի: Մենք կը փորձենք ընդհանրական, համապիտանի լուծումներ գտնել բոլոր խնդիրներուն, բայց չենք ուզեր մինչեւ վերջ քննարկել այդ խնդիրները եւ ամէն անգամ կամ կիսատ կը թողունք կամ պարզապէս կը մոռնանք անոր գոյութիւնը: Մոռնալ խնդիրը, չի նշանակեր վերացնել զայն:
Այսօր, Հայաստանի մէջ համատարած անտարբերութիւն կը տիրէ: Այդ իրավիճակը իր ողջ տգեղութեամբ կ’արտայայտուի 1991 թուականէն սկսեալ, բայց 2020-ի պատերազմը այն նշաձողն էր, որմէ յետոյ մենք առաջին անգամ երկար տարիներէ ի վեր հասկցանք, որ մեր 30 տարուայ իրականութիւնն ու ճշմարտութիւնը, պատկերացումները խեղուած եղած են: 2020-ի պատերազմը ցոյց տուաւ նաեւ, որ 1045 թուականէն յետոյ աւելի զարգացած ու խորացած խնդիրները ոչ միայն լուծելու փորձեր չեն կատարուած, այլեւ ուսումնասիրման իսկ չեն ենթարկուած: 1991-ի անկախութիւնը դրամագլուխի չվերածուեցաւ, այլ վատնուեցաւ շատ արագ ու անօգուտ կերպով: Ու հիմա, երբ պատերազմէն յետոյ գումարուած կորուստներուն վրայ աւելացած են նաեւ ուրիշ հարցեր, բաւական տագնապալից ու անհասկնալի, մենք որպէս հասարակութիւն չենք յաջողիր սթափիլ ո՛չ այն ստացուած հարուածէն, ո՛չ ալ այն դարաւոր թմբիրէն: Եթէ վերջին տարբերակը, ապա սա կը նշանակէ, որ մենք ոչ միայն ծերացած ենք, այլեւ կորսնցուցած տեսնելու, գնահատելու, համեմատելու կարողութիւնը: Մենք այլեւս սթափ չենք: Մենք չենք կարողանար համարժէք արձագանգել մեր շուրջը տեղի ունեցող ու նոյնիքն մեզի վերաբերող իրողութիւններուն:
Մենք հրաժարած ենք ընդունելէ որ ամէն ինչ իր պատճառն ու հետեւանքը ունի: Մենք կը նախընտրենք հպարտանալ 451-ի Աւարայրով ու կ’ըսենք․ «չյաղթեցինք, բայց այդ բարոյական յաղթանակ է»: Մենք նոյնիսկ չենք ալ յիշեր, թէ այդ «բարոյական յաղթանակ» բառերը ով առաջին անգամ մեր գլուխը մտցուցած է: Մենք չենք ուզեր հասկնալ, որ 451-ի «բարոյական յաղթանակը» 428-ի ինքնուրացումն էր: Որ 451-ը չէր պատահեր, եթէ չըլլար 428-ը, երբ հայը ինքն իր կամքով հրաժարեցաւ իր պետութենէն: Անկէ յետոյ մօտ կէս հազարամեակ տառապելէ ետք ստեղծուած հայկական անկախութիւնը գոյատեւեց մէկ ու կէս դար ու կործանեցաւ առաջին հերթին հայկական ջանքերով: 1045-ը ծնունդ տուաւ բազմաթիւ 428-ներու ու ամէն անգամ աւելի խորացուց մեր ամէն ինչը: Մենք նոյնիսկ չենք հասկնար, թէ ե՞րբ ենք ծերացած: Միայն կը հասկնանք, որ յոգնած ենք: Յոգնած ենք որպէս ժողովուրդ․ յոգնած ենք որպէս միտք: Ու կը սկսինք գաղթելու, գաղթելու ոչ միայն ֆիզիքապէս, այլեւ՝ միտքէ միտք, գաղափարէ գաղափար, վազելով այս ու այն կողմ:
Արտագաղթը հայ ժողովուրդի մեծագոյն թշնամիներէն է եղած: Դարեր շարունակ հայ ժողովրդը քամող ու թուլացնող արտագաղթը եղած է ճնշումի ու կարիքի պատճառով: Այսօր արտագաղթ տեղի կ’ունենայ ոչ միայն ընկերային խոնարհ երաշխիքներու կամ ռազմական անվտանգութեան սպառնալիքէն մեկնելով, այլ կամաւոր սկզբունքով: Շատերը կը նախընտրեն թողնել երթալ, որովհետեւ Հայաստանի մէջ չկայ այն ամէնը, որ կայ արտասահմանի մէջ կամ գոնէ իրենք այդպէս կը պատկերացնեն: Այդ միտումին մէջ ուշագրաւ է մէկ այլ երեւոյթ՝ երեխաներ ունենալ արտասահմանի մէջ: Բազմաթիւ յայտնի երգիչ-երգչուհիներ, պաշտօնեաներ երեխայ կ’ունենան արեւմտեան որեւէ երկրի մէջ: Անոնց երեխան կը ստանայ այդ երկրին քաղաքացիութիւնը եւ իրաւունքները, իսկ ծնողները ինքստինքեան իրաւունք կը ստանան նաեւ ապրելու այդ երկրին մէջ: Մենք չենք կրնար մեղադրել կամ արդարացնել, մենք միայն կ’արձանագրենք տեղի ունեցողը: Իսկ փաստը այն է, որ Հայաստանը լքելու պատճառները երթալով կը բազմանան եւ կը ճիւղաւորուին: Այս եւս ինքնաոչնչացման տարբերակ մըն է:
Այն խելայեղ վիճակը եւ պահուածքը որ հիմա ունինք մենք, պաշտօնական բժշկութիւնը զայն կը բնորոշէ մէկ բառով՝ զառամախտ (Marasmus):
Զառամախտը հոգեկան գործունէութեան քայքայման վիճակ մըն է, ուղեկցուած ֆիզիքական ծայրայեղ հիւծուածութեամբ: Հիւանդները մեծ մասամբ գամուած կը մնան անկողնին, անօգնական, անոնց դէմքը կ’արտայայտէ ցրուածութիւն, տառապանք, անառիթ կը ծիծաղին կամ կու լան: Հառաչանքի ու ճիչի ձեւով կը պատասխանեն միայն մարմնական գրգռիչներուն (անյարմար դիրք, ցաւ): Իրենց ուղղուած խօսքը յաճախ գրեթէ չեն հասկնար: Ահա այսպիսին է պաշտօնական բժշկական եզրակացութիւնը: Իսկ մեր ազգային ու հասարակական պահուածքը ցաւօք մեզ կը յիշեցնէ զառամախտը:
Իսկ անոնք, որոնք կատաղի կը պայքարին այդ ապազգային երեւոյթին դէմ, մեծ մասամբ սուր զգացականութեամբ կը մօտենան եւ ոչ մէկ յստակ տնտեսաքաղաքական ծրագիր ունին, թէ ի՞նչ պէտք է ընել եւ ինչպէ՞ս:
Ազատագրական առասպելը ոչ միայն չէ պակսած, այլեւ աւելի ամուր եւ ուժեղ դիրքեր ունի հիմա: Եթէ դարերու ընթացքին այդ առասպելը երբեմն ուժեղացած է երբեմն թուլցած, ապա հիմա ան անբեկանելի ճշմարտութիւն կը նկատուի: Բնակչութեան ստուար մասը ենթագիտակցօրէն այդ ազատագրական առասպելով կը պայքարի ներկայ իրականութեան դէմ, երբ ռուսամէտ եւ արեւմտամէտ խումբերը ամէն կերպով կ’ապացուցեն, որ մեր անվտանգութիւնն ու կեանքը կարելի է պահպանել միայն այս կամ այն պետութեան հովանիին տակ:
Ազատագրական առասպելը դեռ հիմա ալ կը շարունակէ ախտահարել ու քայքայել մեր ազգային ինքնագիտակցութիւնը:
Մենք չափէն աւելի երկարակեաց ժողովուրդ ենք եւ արդէն տեսած ենք, թէ ինչպէս կայսրութիւններ կը կործանին, պետութիւններ կը քանդուին, ժողովուրդներ կը մահանան: Ու անոնցմէ կը մնայ միայն յիշողութիւն, որ իր կարգին դանդաղօրէն կը մարի: Եթէ մենք կը հասկնանք այս բոլորը, ապա պէտք է շտապենք, քանի որ ծերացման յաջորդ փուլը մահն է:
Մենք կ’ուզե՞նք ապրիլ: Որպէս ժողովո՞ւրդ, թէ՞ որպէս էթնիք խումբ:
Դժվար տեսանելի այսքան իրողություններ տեսնող միտքը կարող էր նաև լուծումներ տեսնել և առաջարկել։