Լենա Պօղոսեան
Ցերեկը չէր նմաներ գիշերուան, առտուան եռուզեռը տարբեր էր գիշերուան պատմութիւններէն, երբ կը խօսինք մեր թաղին մասին, յատկապէս թաղ մը, ուր կար նաեւ սրճարան մը: Այդ սրճարանը, որուն տէրը պրն. Սմբատն էր, ճիշդ մեր տան դիմացի շէնքին անկիւնը կը գտնուէր եւ այդպիսի անկիւնի մը վրայ, որ կրնամ ըսել թաղին կեդրոնը գրաւած էր:
Առաւօտեան անուշ քունի վերջին վայրկեանները վայելելու յոյսով, երբ հազիւ քիչ մը եւս քնանալու ճիգով՝ ետ քունի անցած կ’ըլլայի, յանկարծ տեղէս վեր կը ցատկէի սրճարանին ծանր դռան ձայնէն, որ պարտադիր փոխարինած էր առաւօտ կանուխ կանչող աքաղաղը:
Ցերեկով կարելի չէր գիտնալ այդ սրճարանին իսկական գործը, բացի եթէ թաղեցի ես, որովհետեւ խանութպանը ամռան տաք օրերուն պաղպաղակի գունաւոր ու հրապուրիչ պատկերներ զետեղած կ’ըլլար խանութին ճակատին, իսկ դռան առջեւ խոշոր սառնարան մը, որուն պաղ ու գրաւիչ տեսքը ոչ միայն թաղին փոքրիկները կը գրաւէր, այլ նաեւ պարզ անցորդները: Մենք փոքրերս խանութին դիմացէն չէինք հեռանար, կարիքը չկար հեռանալու, որովհետեւ պատշգամէն ալ կը տեսնէինք պաղպաղակներու կախարդական պատկերները իրենց գոյներով ու համերով, եւ ես արդէն ծրագրած կ’ըլլայի, թէ յաջորդ օրականս կամ հօրմէս պզտիկ գումար մը ստանալուս պէս, պիտի սուրամ խանութպանին քով եւ նախընտրած պաղպաղակս համտեսեմ: Ամէն կողմ պաղպաղակ կար, շէնքին դուռէն դէպի փողոց ելլելուդ պէս, տունէն մեկնելու եւ վերադարձի ճամբուդ վրայ, նաեւ՝ երբ պատշգամ կ’ելլես տան տաք օդէն փախուստ տալու: Իսկ ձմռան պաղ եղանակին, այս մեր խանութպանը սուրճ եւ տաք թէյ կը հրամցնէր թաղի միւս խանութպաններուն ու վաճառականներուն, նաեւ՝ հազուագիւտ զբօսաշրջիկներուն:
Կէսօրէ ետք, քանի մը ժամ փակ կը մնար այդ խանութը, իսկ գիշերը բեմը վարագոյր կը փոխէր. տխուր պատմութիւններու տեսարանը կը բացուէր: Մենք ալ չէինք մօտենար սրճարանին, որ քիչ-քիչ կը խճողուէր չափահաս տղամարդոցմով, որոնք սուրճ ու թէյ առնելով՝ խումբերու բաժնուած, կա՛մ նարտ (իրենք թավլի պիտի նախընտրէին ըսել) կը խաղային կա՛մ թուղթ: Ցերեկը մեզի՝ անմեղ փոքրերս հրապուրող խանութը գիշերը կը վերածուէր խաղատան՝ ներգրաւելով մեծ ու անխելք անմեղները:
Մեր ծնողները մեզի խիստ յանձնարարած էին որ ոչ սրճարանին ուղղութեամբ նայինք, ոչ ալ ականջ տանք հոն դարձած խօսակցութիւններուն: Բայց այդ մէկը անկարելի էր, որովհետեւ շատ անգամ անոնց ձայնը, պոռչտուքը մինչեւ մեր տուները կը հասնէր եւ երբեմն ալ փողոցէն անցած պահուդ ականջդ կը ծակէր. մէկը կ’ըսէր «ճուհար ու եէք», միւսը «փէնճ ու տու», ուրիշ մը կը պոռար «տուշէշ». այս վերջինին ձայնը շատ բարձր կ’ելլէր: Որքան մեր մեծերը կը պնդէին ու կ’արգիլէին ականջ տալ հոն եղածներուն, հետաքրքիր պարմանուհիի մը հոգեբանութեամբ, ես աւելի ուշի-ուշով մտիկ կ’ընէի: Մինչեւ այսօր կը յիշեմ «պլոթ» կամ «արպաթաաշ» բառերը, թէեւ չէի գիտեր անոնց նշանակութիւնը, սակայն ճարպիկ փորձեր կ’ընէի հօրս հարցնելով, որ կը պատասխանէր. «մի գիտնար աղջիկս, ասիկա խումար է»: Ի՞նչ է «խումարը»՝ այդ ալ չէինք գիտեր:
Բայց օր մը ակամայ գիտցանք: Ուշ գիշեր էր: Կնոջ մը ճչոցէն բոլորս արթնցանք ու դուրս ուզեցինք վազել դէպի պատշգամ: Ձայնը վարէն՝ փողոցէն կու գար, սակայն մայրս շատ զգուշ էր եւ յաջողեցաւ մեզ բոլորս անմիջապէս ներս առնել, սակայն պատուհանին ծայրէն գաղտնի յաջողեցայ դիտել հոն պատահածը. կին մը իր փոքր զաւկին ձեռքէն բռնած, սրճարանին առջեւ կանգ առած, մէկու մը կը բարկանար ու լալով կ’ըսէր. «մենք տունը անօթի քեզի կը սպասենք, իսկ դուն…»: Մարդը ամօթէն կը փորձէր իր կինը լռեցնել ու քաշելով տանիլ այդ տեղէն, իսկ խեղճ փոքրիկը մէկ այս, մէկ այն կողմ կը վազէր: Մայրս, մեղք այս պզտիկին ըսելով, դուռը ամուր մը փակեց. կարծես կ’ուզէր մեզ պաշտպանել այդ անիրաւ եւ անարդար եղելութենէն: Եւ այսպիս պատահարներու շարքը կ’երկարէր, երբ ուրիշ գիշերներ, տղամարդիկ իրենց բախտը լալով կը հեռանային այդ սրճարան-խաղատունէն. «ալ քովս բան չմնաց որ շարունակեմ», կամ «վաղը ա՛լ պիտի չվերադառնամ»….
Դժբախտաբար այն օրէն անդին, այդ ողբերգութիւնները դարձան սովորական, երբ յանկարծ գիշերուան լռութեան մէջ աթոռներ հրմշտկելու աղմուկը եւ բարկութեամբ լեցուն ամբոխին ձայնը կը բարձրանար, որուն կը յաջորդէր «յաճախորդի» մը ուղղուած սպառնալիքը զայն դուրս քշելու ատեն. «եթէ դրամ չունիս, ալ մեր սեղանին վրայ գործ չունիս:» Եւ ի՜նչ պատմութիւններ, անվերջ ու ցաւալի, բայց իրական, որոնք կը յայտնաբերէին, շատերու կեանքին նման, ցերեկուայ համով պաղպաղակին միւս երեսը՝ մութին շարունակուող ողբերգութիւնները:
Ո՞վ է յանցաւորը, սկսայ հարց տալ, երբ խելքս սկսաւ աւելի հասնիլ:
Մեր թաղեցի խելացի ու ճարպիկ խանութպա՞նը, որ ոչ միայն յաջողեցաւ պահել իր ընտանիքը, այլ նաեւ կրցաւ իր զաւակները լաւագոյն համալսարանները ղրկել, թէ՞ անոնք որ լքելով իրենց ընտանիքները՝ սրճարանը «թավլի» եւ թուղթ խաղալով մսխեցին իրենց շահածը եւ զաւակները զրկեցին օրապահիկէ ու ապագայի երազներէ՝ խաղարանի սեղաներուն վրայ «բէնճ ու տու», «տուշէշ» ու «սոլտ» պոռալով: Իսկ մեր խանութպանը, իր կեանքի յառաջացած տարիքին, դարձի եկած մարդու մը նման խանութը ամբողջութեամբ վերածեց միայն փոքրերու յատկացուած ուտելիքներ, խաղալիքներ, տուրմեր ու պաղպաղակներու տեսականի վաճառող խանութի:
Տարիները անցան եւ թաղը փոխուեցաւ։ Նոր շէնքեր բարձրացան, մարդիկ եկան ու գացին: Պրն. Սմբատը այլեւս չէր երեւար խանութի դռան առջեւ նստած: Զաւակները մեկնած էին երկրէն, իսկ խանութը նոր տէր ունէր։
Սակայն թաղին մեծերը, որոնք դեռ յիշատակները կը պահէին, ամէն անգամ այդ խանութին կողքով անցած ատեն, պահ մը կը կանգնէին, կը ժպտային ու ցած ձայնով կ’ըսէին. «Այստեղ, տարիներ առաջ, կեանքեր ձեւաւորուեցան. ոմանք շահեցան, ուրիշներ՝ կորսնցուցին»։
Իսկ մանուկները, որոնց համար այդ տեղը պարզապէս պաղպաղակի խանութ մըն էր, ուրախ կը վազվզէին անոր առջեւ, առանց երբեւէ իմանալու, որ այդ անկիւնին վրայ երբեմն ճակատագրեր կ’որոշուէին… կը կերտուէին կամ կը կորսուէին, ճարպիկներն ու միամիտները կը հանդիպէին, ուր յոյսերը կը վերածուէին մոխրի, ուր մարդիկ իրենց կեանքը խաղաքարտի պէս կը փռէին սեղանին վրայ։
Այսպէս, մեր թաղին պատմութիւնը ապրեցաւ, գրուեցաւ ու մնաց ոչ միայն մեր յիշողութեան մէջ, այլ նաեւ այդ անկիւնը, ուր խանութը դեռ կայ՝ թերեւս այլ անունով, բայց…աւա՜ղ…մեր հին ու հարազատ թաղը չկայ այլեւս…
