Արիստոտէլի վերագրուած է այն խօսքը, թէ «գիտակից մտքի յատկանիշներէն է գաղափարի մը քննարկումը առանց անմիջապէս ընդունելու զայն» (It is the mark of an educated mind to be able to entertain a thought without accepting it)։ Այս խօսքերը ներկայ աշխարհին մէջ աւելի քան բարացուցական են, ուր ընկերային ցանցերը եւ ամբոխավար ղեկավարները, ներառեալ նախագահներ ու վարչապետեր, կը դիմեն զգացական ու խաբող քարոզչութեան՝ հանրային կարծիք ձեւաւորելու։ Այս պայմաններուն մէջ, գիտակից մարդիկ պէտք է վարժութիւն ձեռք ձգեն քննական ակնոցով ընկալելու բոլոր տեղեկութիւններն եւ լուրերը՝ առանց զանոնք անմիջապէս ընդունելու կամ մերժելու։
Պարտաւորուած կը զգանք յաճախակիօրէն յիշեցնելու այս իրականութիւնը:
Ընկերային ցանցերը դիւրացուցած են տեղեկութեան տարածումը, սակայն միաժամանակ անոնք մեծ դեր ունին կեղծ ու շինծու լուրերու եւ ընդհանրապէս ապատեղեկատուութեան տարածման մէջ։ Շատեր, առանց ստուգելու տեղեկութեան աղբիւրը եւ անոր արժանահաւատութիւնը, կը հաւատան՝ մանաւանդ եթէ ան համապատասխանէ իրենց նախապաշարումներուն։ Արիստոտէլոսի խօսքը կը յիշեցնէ մեզի, որ գիտակից մարդը պէտք է վերլուծէ տեղեկութիւնը, համեմատէ զանազան աղբիւրներու եւ ապա կազմէ իր սեփական կարծիքը։
Ժամանակակից աշխարհին մէջ բազմաթիւ ամբոխվար (populist) առաջնորդներ կ՛օգտագործեն պարզեցուած եւ յուզական հռետորաբանութիւն մը՝ ժողովուրդը մոլորեցնելու նպատակով։ Անոնք հասարակական խնդիրները կը ներկայացնեն պարզունակ ձեւով, յանցաւոր կը դարձնեն որոշ խումբեր եւ կ՛առաջարկեն «դիւրին լուծումներ», որոնք յաճախ անիրագործելի են։ Ցաւալի է, որ անոնց հետեւորդները, առանց հարցադրելու կամ քննարկելու, կը հաւատան այս յայտարարութիւններուն՝ անտեսելով բուն իրականութիւնը։
Կրթական մեր համակարգը պէտք է խրախուսէ քննական մտածողութիւնը։ Դպրոցները եւ համալսարանները պէտք է ուսանողներուն սորվեցնեն հարցադրելու, փաստարկները վերլուծելու եւ տրամաբանական սխալներ որոնելու ու ճանչնալու ձեւերը։ Հաւաքականութիւններ իսկապէս կրնայ ազատ եւ ժողովրդավարական դառնալ, երբ զանոնք բաղկացնող անդամները կրնան ինքնուրոյն մտածել եւ կասկածի տակ առնել ներկայացուած կարծիքները։
Աւելի քան երկհազարամեակ մը առաջ Արիստոտէլի այս խօսքերը կը ծառայեն որպէս զգուշացում եւ հրաւէր՝ պահպանելու մտքի ազատութիւնը։ Այսօր, ուր ապատեղեկատուութիւնը կը տարածուի ակնթարթօրէն, պէտք է սորվինք վերլուծել եւ կասկածի տակ առնել ամէն ինչ ու չընդունիլ զանոնք առանց հարցադրելու։ Միայն այս կերպով կարելի է պաշտպանել ճշմարտութիւնը, խթանել ժողովրդավարութիւնը եւ…նոյնիսկ պահպանել խաղաղութիւնը:
