Այս երրորդ մասով, Քիւրքճեան կը ներկայացնէ 1950-ականներուն հասակ առած երիտասարդ հայ սերունդին դիմագրաւած զգացական եւ մշակութային բարդ մարտահրաւէրները սփիւռքի տարբեր գաղութներու, մասնաւորաբար Պէյրութի մէջ: Բազմաթիւ լեզուներու եւ մշակոյթներու ազդեցութեան տակ, անոնք կը պայքարէին իրենց ժառանգած հայկական ինքնութիւնը պատշաճեցնելու ժամանակակից կեանքի իրականութիւններուն: Ներքին տագնապ մը՝ որ աւելի կը խորանար աւանդական արժէքներու պահպանման վրայ կեդրոնացած «ազգային» կրթութեան բերումով՝ ընդհանրապէս հակադրուած այդ իրականութիւններուն: Հետեւանքը՝ ինքնամեկուսացում, անորոշութիւն եւ ներքին տագնապ ազգային արժանապատուութեան եւ շրջապատին բացուելու ճնշումներուն միջեւ: Քիւրքճեան լուսարձակի տակ կ’առնէ այս սերունդին հաւաքական հոգեկան վիճակը, որ կը յատկանշուի «այլուրութեան» զգացումով եւ հեռաւոր անցեալն ու զարգացող ներկան հաշտեցնելու շարունակական ճիգով: Գրական որոշ ստեղծագործութիւններ, ինչպէս է պարագան Շահնուրի «Նահանջը առանց երգի»ին, պարզապէս սրած են այդ տագնապը՝ հակառակ ուղղութեամբ տանելով հոսանքը…
Վ. Թ.
Տասներեք–տասնչորս տարեկան էինք։ Հայերէնի ուսուցիչին Վարդանանցի կամ Ապրիլ 24ի մասին տուած շարադրութիւնը յանձնելէ ետք, կ՛իջնէինք Քափիթոլ կամ Ալ–Համրա՝ Ալէն Տըլոնը կամ Մարլին Մոնրոն տեսնելու պաստառին վրայ: Հայերէնը կը խժար մեր ուղեղին մէջ, մինչ սրահին բարձրախօսները անգլերէն կամ ֆրանսերէն կը խօսէին ու կը ճչային ու կը համբուրուէին։ Քովի աթոռներուն վրայ մեզի կիսով հասկնալի արաբերէն մը կը խօսուէր։ Եւ մենք կորսուած էինք այս բոլորին մէջ եւ քիչ մը յանցաւոր՝ մեր տարբերութեամբը։ Ապօրինի բան մըն էր մեր հայութիւնը, կէս բան մը, որմով երբեմն կը յաջողէինք «հպարտ ըլլալ» անշուշտ, ինչպէս պատգամուեր էր մեզի բառերու յամառ մրճահարումով տարիներու երկայնքին, սկսած մանկապարտէզէն։ Բայց չէ՞ որ վերացական կը մնային այդ բոլորը։ Չէ՞ որ առօրեան, մեր տնտեսական գոյութիւնը եւ շրջապատի մշակութային–քաղաքակրթական ներկայութիւնները կը հակադրուէին, մեզ դաստիարակողներո՛ւ իսկ կողմէ – բայց նաեւ առարկա՛յօրէն – մեզի վերացականօրէն եւ խախուտ խանդավառութեան մը խողովակով փոխանցուած արժէքներուն: Անցեր էին որբանոցային ժամանակները առերեւոյթ, եւ մենք «շփացուած», «լիացած» սերունդ էինք, նոյնիսկ յաւելեալ խղճահարութիւն մը շալկած մեր «վայելած առաւելութիւններուն», տաք կերակուրին, ուսումին, սինեմայի ու պտոյտներու պերաճանքին հաշոյն։ Եւ ատիկա ա՛լ աւելի խառնաշփոթ կը դարձնէր մեր զգացական աշխարհը, աւելի կը հեռացնէր մեզ մեր ներքին իրականութենէն։ Որովհետեւ որբեր էինք մենք ալ, ներանձնացեալ որբութեամբ մը, ու չէինք գիտեր ատիկա: Չէին գիտեր մեր ծնողները, որոնք, ճի՛շդ է, անցեր էին այդ որբութեան մէկ աւելի բացայայտ, աւելի աղաղակող վիճակէն: Բայց մեզի կը մերժուէր իրաւացիութիւնը մեր տագնապանքին. կը դրուէին մեր առջեւ՝ տնտեսական համեմատական բարօրութիւն մը, իրական գործունէութեան նուաճում, եւ միւս կողմէ՝ այդ իրականութեան անհաղորդ վերացական աւանդութիւն մը, որ կը պարտադրուէր մեզի՝ անհաւատալի այլուրութիւն ապրող հաւաքականութեան մը ծիրին մէջ։ Մենք աւելի կամ նուազ իւրացուցած էինք այդ աւանդութիւնը, ապրելով միւս կողմէ մեր առօրեան, բնակութեան մեր երկիրներով պայմանաւորուած մեր տնտեսական գոյութիւնը: Տարտամօրէն կը զգայինք արդէն կարիքը օրինականացնելու մեր մէջ անցեալի մը եւ ներկայի մը այդ համակեցութիւնը, իրաւական հիմք մը տալու անոր։ Բայց չէինք գիտեր: Եւ այդ անհաշտ տարրերու անհրաժեշտ, անխուսափելի գոյակցութիւնը մեր մէջ՝ մեզ կ’ընէր վարանոտ, կասկածով լեցուն՝ հանդէպ մեր ուժերուն, մեր կարելիութիւններուն։ Հաշմուած կեանք մը, ո՛չ այլեւս ֆիզիքապէս կամ տնտեսապէս, այլ մշակութային —քաղաքակրթական հաշմումով։ Կեանք մը՝ ուր հում տուեալներ – հում աւանդութիւն մը եւ հում այժմէականութիւն մը՝ կը գոյակցէին, նախնական պարզութեան մը մէջ օտարելով մեզ։ Օտարում ՝ որուն մէջ հաւասարապէս խորթ կը մնային մեզի Ահարոնեանը եւ սինեման, Վարդանանքը եւ արաբերէնի քերականութիւնը։ Որովհետեւ մեր ուսուցիչները, վաստակաւոր վարժապետներ ազգային վարժարանի, կամ երիտասարդ, «խանդավառ տղաք», աւանդական «ջերմ» մթնոլորտի մէջ եւ մեծերու «շունչին տակ» պատրաստուած, ինչպէս կ՛ըսեն, կը փորձէին նոյն տուեալները փոխանցել մեր զգացական աշխարհին – ու հազուադէպօրէն միայն մեր ուղեղին։ Որովհետեւ մեր դաստիարակութեան մէջ հայ աւանդական արժէքները կը տրուէին հակադրուած այժմէականութեան արժէքներուն, մեր շրջապատի իրականութիւններուն: Մահուան եւ կենսապահպանումի մղումները իրենք զիրենք կը կրկնէին Սուրիոյ անապատներէն մինչեւ ազգային վարժարանի մեր դասարանը, այդ «հայկազեան աւանդատուն»ը – երկդիմի՛ բառ բանաստեղծի… —. կը կրկնէին իրենք զիրենք՝ ուսուցիչի բերնին մէջ, բազմապատկուած, կենսաբանականէն անցած մտայինին, կլանած ամբողջ անգիտակից սարքը սերունդի մը միտքին, եւ սպառնալով անցնիլ երրորդ սերունդի մը, աշակերտներու սերունդին, մերինի՛ն — ձուլումի սարսափն ու պահպանումի խուճապը, այժմէականի մերժումը եւ անցեալի ապօրինի, գրեթէ ամօթահար պահպանումը։
Մտային այս կաղապարները պտտցուցած ենք մեր հետ, 1950ի եւ 1960ի միջեւ գիտակցութեան բացուած սերունդ, ինչպէս ըրած էին նախորդող տասնամեակներուն պատանութենէ անցնող սերունդները, ինչպէս ընեն դեռ հաւանաբար որոշ չափով ՝ որոշ թիւով սերունդներ։ Պտտցուցած Պէյրութի փողոցներու երկայնքին, Պուրճ Համուտի քէմփերուն քովն ի վեր՝ հայ ըլլալու ու ամբողջովին հայ չըլլալու տագնապը։ Անգիտակից, խա՛կ տագնապ, հում տուեալներու հում գոյակցութիւն, որ մեծամասնութեան մը պարագային հասունութեան ալ չի հասնիր, չի հասնիր գիտակցութեան լոյսին, եւ կը պահէ ենթական տեւական անչափահասութեան վիճակի մը մէջ:
Հաւաքական կենցաղի ու մտային կառոյցներու այս ձեւաւորումը կը բացատրէ բաւարար չափով այն արձագանգը, որ 1930ի Շահնուրը կամ Շուշանեանը կը գտնէին…1950ին, Պէյրութի, Հալէպի, Գահիրէի Երիտասարդութեան մօտ։ «Նահանջը Առանց Երգի»ն, «Սիրոյ եւ Արկածի Տղաքը» պաշտօնական գաղափարաբանութեան պէս բաներ էին 1955ին: Նոյնը՝ Շուշանեանի Օրագիրը, որ Պէյրութի չգիտեմ ո՛ր թերթը լայն փողահարութեամբ կը հրամցնէր «գրասէր հասարակութեան», ինչպէս կըսեն: Եւ չեմ մոռնար երբեք հանդիպումը, որ 1958ին ունեցանք, Պէյրութի հայկական արուարձաններէն քանի մը տղաք, Շահնուրի «Նահանջ»ին հետ։
Հայկը Դամասկոսէն էր, կ՛ուսանէր մեր հետը Պէյրութ։ Գիտէր, որ օր մը Ամերիկա պիտի երթայ: Պարզապէ՛ս: Բանը գրեթէ ինքնիրեն որոշուած էր։ Ամերիկա երթալ, ընտանեօ՛ք: Եւ Հայկը պիտի երթար։ Դանիէլը՝ ուրիշ պարագայ։ Հալէպէն էր։ Յուզումնահար տղայ մը, Շուշանեան կարդացած ու դէմքին բշտիկներ կրող: Իսկ Տիգրանը ու ես՝ Պուրճ Համուտէն: Ամենօրեայ հանդիպավայր մեր տան բարձր կտուրին դէմ փռուող՝ նեղ փողոցներով, փոքր գորշ տուներով քաղաքէն։ Ծանօթ էինք հայկական այս ոստանի երբեմնի պատկերին, ճահիճներուն ու ցեխին. ապրած էինք ձմեռ գիշերներու բուռն, յուսահատական տեղատ տարափներուն յարձակումը՝ 1945—50 տարիներու թիթեղեայ տանիքներուն վրայ։ Մեր ենթագիտակցութեան մէջ արքեթիփալ ներկայութիւններու վերածուած էին սեւ ու մռայլ մամիկները, Մարաշի կամ Այնթապի գաւառներէն անլուր թրքերէն մը փոխադրած նիհար, խիստ ծերունիները։ Մինչեւ տասը տարեկան հայերէն խօսած Էինք միայն, հայաբնակ մեր փողոցներու երկայնքին. դրացի արաբը «տեղացի» էր, «այլազգի» էր մանաւանդ. երբեմն նոյնիսկ… «թուրք»: Յատկանշական զուգորդում։
Չորս տղայ էինք այսպէս, 1958ի ամառը, նման՝ հազարաւոր, տասնեակ հազարաւոր մեր տարեկիցներուն, Արեւելքի տարածքին. տանիքի մը մերկութեան կեդրոնին, ուրիշ քաղաքակրթութեան մը մարմինին բուսած հայկական ջերմանոցի մը արուեստական մթնոլորտին մէջ մխրճուած, հակասութիւններով եւ mauvaise foiով լեցուն: Եւ կը կարդայինք Շահնուրի «Նահանջ»ը։ Կը կարդայինք՝ ինչպէս մարդ կը վարակուի հիւանդութեամբ մը, որուն հանդէպ դրական նախատրամադրութիւն ունի։ «Խանդավառ», «տաք» ու «հայրենասէր» պատանիներ էինք չորսս ալ, աւելի կամ նուազ «ազգային կրթութեան» եւ հայկական «աւանդութեան» զտարիւն արտադրութիւններ։ Եւ երեսուն տարի ետք Շահնուրի «մեղա»ներէն, նահանջը ահա իր ճամբան կ՛ընէր մեր մէջէն:
– Շուշանեանն ալ նոյն ահազանգը հնչեցուցած է, կ՛ըսէր Դանիէլը: Ֆրանսայի մէջ, Ամերիկայի մէջ հայութիւնը կը ձուլուի, օտար արժէքներու ետեւէն կ’երթայ:
– Ֆրանսացի աղջիկները շատ վտանգաւոր են, կը ճշդէր Հայկը։ Հայ տղաքը հայութենէ կը հրաժարին անոնց համար: Անոնք ալ Արեւելքէն գացող տղոց ետեւէն կ’իյնան. եղբայրս Դամասկոս կօշկակար ընկեր մը ունի, Ֆրանսա գացած է, անիկա ըսեր է իրեն: Հայերէնի պարոնս ալ կ՛ըսէր:
Եւ մենք կը մտածէինք հեռաւոր այս «վտանգ»ներուն մասին։ Կը մտածէինք՝ փախուստի բայց նաեւ քաշողութեան բարդ, հակասական մղումներու մէջէն: Այդպէս էր մեզի համար Նահանջի վտանգը։ Մեզի համար՝ ինչպէս ամբողջ այն սերունդին, որուն դաստիարակութեան տնտեսութիւնը գոց տնտեսութիւն մը եղաւ։ Կիրարկուած՝ մանկավարժներու կողմէ, որոնց աչքին անհրաժեշտ էր «մեր նոր սերունդները պահել աւանդական, տոհմիկ մթնոլորտի մէջ, հեռու՝ արեւմտեան քաղաքակրթութեան արժէքներէն» կամ նոյնիսկ չտալ անոնց բարձրագոյն կրթութիւն, որովհետեւ «բարձրագոյն կրթութիւնը կը քանդէ առհաւական, աւանդական մեր նկարագիրը»։ Այս գաղափարներուն դուք կրնաք հանդիպիլ, ա՛յս բառերով բանաձեւուած, Հալէպի, Պէյրութի մեր մամուլի 1940—50ական թիւերուն մէջ, իսկ անոնցմէ բխող ընդհանուր տրամադրութիւններուն՝ քիչ մը ամեն տեղ: Զարմանալ այլեւս, որ «օտար»ը մեզի համար ունենար անծանօթի ամբողջ ձգողութիւնը, եւ Նահանջը՝ կորուսումին երկդիմի հրապոյր–վանողականութիւնը։ Մեր շնչած մթնոլորտը, ինչպէս 1930ի փարիզեան սերունդինը, խուճապային ինքնապահպանումի եւ խուճապային ինքնակորուսումի մազոխական երկդիմութիւնը ունէր: Եւ մեզի տրուած միակ զէնքը, գոյութենական կացութիւն մը ըմբըռնելու ու փոխակերպելու համար – նախնական պաթոս մը: Պաթոս մը…մտաւոր գործիքի տեղ, վերլուծումի եւ համադրումի տեսական զէնքի տեղ…
(շարունակելի)
Նախորդ բաժինը (Բ. մաս) կարելի է կարդալ այս կապով:
