Յարութիւն Քիւրքճեան կը շարունակէ պեղել հայկական ինքնութեան տարբեր դրսեւորումները հետագայ երկրորդ մասով՝ կեդրոնանալով հայկական սփիւռքի «արեւելեան» գաղութներուն առջեւ ծառացած մարտահրաւէրներուն վրայ՝ մասնաւորաբար ձուլուելու կամ նահանջելու ծանր ճնշումներուն: Ան լուսարձակի տակ կ’առնէ թէ ինչպէ՛ս, օրինակ Պուրճ Համուտի, Թեհրանի եւ Գահիրէի հայերը կը պաքարին իրենց մշակութային ինքնութիւնը պահպանելու, ուր խոր արմատներ նետած է 1915-ի ողբերգութեան նման հոգեցնցումը (trauma)՝ առաջնորդելով մեկուսացման եւ պահպանողական միտումներու: Քիւրքճեան այս միտումները կը հակադրէ Փարիզի տարբեր սերունդներու ինքնութեան պայքարին, ուր գոյութենական մարտահրաւէրներուն տարբեր լուծումներ առաջադրուած են: Քիւրքճեան համամիտ չէ «արեւելեան» գաղութներու պարտուողական այս միտումներուն: Այս գաղութները, ըստ իրեն, կտրուած են ժամանակակից կեանքի իրականութիւններէն՝ փոխարէնը կեդրոնանալով ինքնապահպանման եւ նահանջի շերտերուն վրայ, հետեւաբար սահմանափակելով ժամանակակից ինքնութեան հետ քայլ պահելու իրենց կարողութիւնը:
Վ. Թ.
Ահա, իրենց պարզագոյն բանաձեւումին մէջ, հայկական Սփիւռքին դրուող հարցերը աւելի ճիշդ՝ այլազան երեսները նոյն հարցադրումին: Վերացական, անհեթեթ այդ երկրին բնակիչը, ըլլա՛յ ան լոս անճելըսցի Ռիչարտը, ըլլայ Փարիզի արուարձաններէն եկող Քրիսթիանը, ըլլայ պուրճ համուտցի կարապետը կամ թեհրանցի Վարդանը՝ ենթակայ է նոյն հարցադրումին: Աւելի կամ նուազ ստիպուած՝ պատասխանելու անոր։ Եւ Լիւքսամպուրկի քառուղիէն մեկնող առաջին ուղղութիւնը խուճապի կամ ապիկար լռութեա՛ն պատասխան մըն է միայն։ Նահանջի պողոտանրէն անցնող, ձուլումի բայց նաեւ ինքնամեկուսացման նոյնարժէք անելներուն յանգող ։ Մեր թուարկութեան 1968 տարին Փարիզի մէջ կամ այլուր հայութեան մասին մտածող հայածին երիտասարդը չի հասկնար եւ դժուար է հասկնալ, որ ամբողջ սերունդ մը, քառասուն տարիէ ի վեր, Փարիզէն մինչեւ Պէյրութ, Պոսթընէն մինչեւ Թեհրան ճօճած ըլլայ այս երկու հում տուեալներուն միջեւ – պահպանումի խուճապին եւ նահանջի խուճապին. ապրած ըլլայ պարզ տուեալով։
Անարդար ընդհանրացում մը կը կատարեմ, անշուշտ, միակտուր կեցուածք եւ աշխարհայեացք վերագրելով ամբողջ սերունդի մը։ Խօսքս Սփիւռքի մեր հիմնարկութիւններուն ու անոնց իրագործումներուն չի վերաբերիր։ Առանց ժխտելու այդ իրագործումները, պէտք է շեշտել որ չունին անոնք ստեղծագործական բնոյթ, այլ պահպանողական, նախ՝ բառի ստուգաբանական իմաստով։ Զիս հետաքըրքրողը, այս պարագային, սերունդի հոգեմտաւոր արտադրութիւնն է։ Եւ կարելի չէ վերը ենթադրած միատարրութիւնս վերագրել, օրինակ, 1930ի «Փարիզի տղոց» — Յ. Օշականի բառով – ամբողջ խումբին: Նիկողոս Սարաֆեանի մը անջրպետի «գրաւում»ները, մակընթաց շարժումներու կամեցողութիւնը՝ ժխտումն իսկ են այդ միատարրութեան.
«Նոր է, նոր, նոր, որ անհիմ
այս հողերէն, թօթուելով մեր կեղծիքները բոլոր
այս քաոսէն կը ծնիմ»:
Ժխտումն է այդ միատարրութեան՝ նաեւ մէկը Շուշանեանի Երկու դէմքերէն միտք—Շուշանեանը, տեսաբան-Շուշանեանը։ Եւ ո՛չ միւսը՝ երբեմն թացիկութեան հասնող յուզումնահեղձ Շուշանեանը, վիպապաշտության, զգացապաշտութեան, պաթոսի մէջ խրած մինչեւ կոկորդը։ (Յստակ ըլլայ միանգամ ընդմիշտ . այս ախտաճանաչումները… դատապարտութիւններ չեն, այլ հաստատումներ. հետեւաբար ի յառաջագունէ կը մերժեն ամեն «պաշտպանողական», ամեն «մեղմացուցիչ դէպք»ի փաստաբանում. հոս մեզ չի հետաքրքրեր՝ ինչո’ւ Շուշանեան կը պարզէ սա կամ նա երեւոյթը։ Ուրիշ հիւթ է ատիկա): Նարդունին՝ այլ հակասութիւն: Առանց խօսելու նոյնինքն Շահնուրի հարուստ երկւութիւններուն մասին։ Ուրեմն, կը մնայ կցել որոշ վերապահումներ: Բայց ինչ որ բնորոշ է՝ է՛ ու կը մնայ այն, որ 1930ի Սփիւռքը ընկալեց գլխաւորաբար պա՛րզը, դիւրինը, խուճապայինը այս արտադրության մէջ: Խուճապ նահանջի, կամ խուճապ պահպանումի։ «Նահանջը Առանց Երգի»ն Շահնուրի կարելի դրականութիւնը կը խեղդէ պոլսական որոշ քաղքենիութենէ մը բխող պարտւողականութեան եւ պաթոսի ծովերու մէջ։ Շուշանեանի միտինէթները, մայթային տռամները, նոյնիսկ «չափահաս որբ»ի այլապէ՛ս յարգելի իր տագնապը՝ կ՛աղօտեն երբեմն «Մենք»ի, «Դրօշակ»ի գաղափարախօս, ստեղծումի ձգտող Շուշանեանը։ Այդ տեսակի ուսումնասիրութեան մը համար ընկերաբանական ու հոգեբանական վերլուծական հսկայ նիւթ կուտակուած է «որբանոցային» շրջանէն եկող գրականյուշագրական էջերու մէջ, իսկ 1926–27էն սկսած՝ մեր ամբողջ մամուլին, կամ զուգահեռաբար լոյս տսել սկսող գրական երկերու մէջ ։ Այդ ծաւալուն, անհրաժեշտ աշխատանքը, որմով հաւանաբար լոյսին պիտի գային, քօղազերծուէին՝ ձուլումի եւ պահպանումի զոյգ միթոսները՝ առասպելները, առերեւոյթ հակադրուող բայց խորքին մէջ միայն լրացընո՛ղ զիրար, իրենց ծննդաբանութեամբը՝ ուր կը մտնեն 1915ը, անոր առընչուող հաւաքաբար ապրուած թրոմաթիզան վիճակները, անկէ բխող բարդութային համակարգերը – այդ աշխատանքը, ուրեմն, դուրս է իմ հետաքրքրութեան, նաեւ յաւակնութիւններու անմիջական ծիրէն: Ինչ որ կը հետաքրքրէ զիս՝ սկիզբի գոյութենական հարցադրումին գծով՝ տեսնելն էր, թէ Սփիւռքի երկրորդ-երրորդ սերունդները, «արեւելեան» գաղութներու մէջ մասնաւորաբար, ի՛նչ ստորոգութիւններու (catégories) ընդմէջէն կը տեսնեն ու կը ճանչնան իրենք զիրենք: Յղումը (réference) Փարիզի առաջին սերունդին հետաքրքրական է անով, որ «արեւելեան» գաղութներուն մէջ պահպանումի ու ձուլումի ստորոգութիւնները իրենց ճամբան կը շարունակեն զանազան ձեւերու տակ, իրենց քշած բերած բոլոր միսթիֆիքասիոններով: Գոյութենական օտարումով (aliénation):
Պիտի չուզէի հեռանալ անմիջական նիւթէս, երթալ վերեւի ընդհանրացումներուն : Եւ պիտի չուզեմ ահա շարունակել զանոնք: Հարկ է վերադառնալ մեր գաղութներու, մեր գաղութի ապրուած կեանքին, անոր մէջ փնտռելու համար ստորոգութիւնները, որոնցմով կը ճանչնանք մենք մեզ ու մեր հաւաքական կացութիւնը : Ստորոգութիւններ, որոնք նոյնը ըլլալու են կամ նոյնանման՝ Պուրճ Համուտէն Թեհրան, կամ Գահիրէէն Պոլիս, անդին՝ տեղական բոլոր տարբերութիւններէն։
Ապրա՞ծ էք դուք, ուրեմն, Լիբանանի, Իրանի, Թուրքիոյ մայրաքաղաքներուն մէջ կամ շուրջ, ձեր մանկութիւնը: Հայ մանուկի ձեր մանկութիւնը Միջին Արեւելքի Երկիրնրէն մէկուն տագնապահար, ինքզինք ու իր մշակոյթը փնտռող մթնոլորտին մէջ: Պէյրութն ու Պուրճ Համուտն են եղած իմ սերունդիս մանկութեան բեմանկարը։ Սերունդի մը, որ ո՛չ «դուրսէն» եկողներուն ողբերգութեանը ալիպին ունի ո՛չ ալ քէմփի թիթեղներու ու ցեխի սրտաճմլիկ ֆոլքլորին մէջ աչք բացածներուն երկրորդ աստիճանի արդարացումը։ Ճիշդ է, «մանկութիւն չունեցող»ներու սերունդի ֆիզիքական–հոգեկան ահաւոր բզկտումին, կամ անոր անմիջապէս յաջորդողներու վրանաքաղաքային թշուառութեան, իրական չքաւորութեան ու զրկանքին քով՝ ոմանց անտեղի նրբամոլութիւն կրնայ թուիլ խօսուիլը՝ երրորդ սերունդի մարդկային – մշակութային կամ զուտ հոգեբանական մակարդակին դրսեւորուող տագնապանքին մասին: Տակաւին մեր հետ է 1915ի սերունդը. եւ երբեմն մօտ կը թուի արուեստական խաղաղութեան այս ծովափներուն՝ 53 տարիներու ու քանի մը հարիւր քիլոմեթր աւազներու ետին կորսուած հեռաւոր այդ Տէր–Զօրը, արքեթիփալ իր տիրապետութեամբը՝ մեր հաւաքական ենթագիտակցութեան վրայ։ Ֆիզիքական բնաջնջումի եւ ֆիզիքական զրկանքի ամբողջ պատմութենէ մը ետք, ի հարկէ, պիտի ըսուի թէ համեմատաբար դիւրին է Սփիւռքի անհեթեթ բնակիչին՝ ապրիլ հակասական, օտարեալ (aliéné) գոյութիւն մը, բաժնուած՝ լեզուներու, մշակոյթներու եւ հայրենիքներու միջեւ։ Բայց տարբեր բան պիտի ըսէր որոշ ժողովրդաբանութիւն մը (ethnologie): Կորուսման եւ պահպանման բեւեռներուն միջեւ բաժնուած, բնախօսականի մօտեցող ահաւոր պարզութեամբ մը՝ կորուսման եւ պահպանման նոյն զոյգ միթոսները շալկած իր ենթագիտակից մտքի սարքին, 1950–55էն ասդին գիտակցութեան բացուած սերունդը նոյն խօլ փախուստն է որ կը շարունակէ – լեռնաշխարհէն անապատ եւ անապատէն տարաշխարհ, նոյն վազքը՝ ուր մահուան ու փրկութեան խելագար ճիչերը ներանձնացուած են միայն, եւ կ’ապրուին ծածուկ, մակերեսային պատշաճեցումի մը խաւին տակ։
1950ական թուականներու Պէյրութը, Պուրճ Համուտը: Իրենց արուարձանային ցեխերով ու համայնքային կազմակերպութԽամբ, իրենց ազգային վարժարանի պաթեթիք ուսուցիչներով ու արաբերէնի տգիտութեամբ, թաղականի– տնտեսի իրենց հարցերով եւ երկրի առօրեայէն առասպելական անտեղեակությամբ։ Իրենց աղաներով եւ հայրենի կեանքը տեսածի պէս ոգեկոչող «խոստմնալից երիտասարդ մտաւորական»ներով։
(շարունակելի)
Նախորդ բաժինը (Ա. մաս) կարելի է կարդալ այս կապով:
