23 սեպտեմբերին, հրապարակեցինք Ռազմիկ Փանոսեանի՝ «Յարութիւն Քիւրքճեանի յիշատակին. մտաւորական հսկայ մը» խորագրեալ յօդուածը, ուր Փանոսեան յարգանքի տուրք կը մատուցէր Քիւրքճեանի հսկայական ներդրումին սփիւռքահայ նորարար մտքի զարգացման մէջ: Հեղինակը կ’ընդգծէր նաեւ անոր 1968-ին գրուած «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» յօդուածին կարեւորութիւնը, որ կոչ մըն էր ուղղուած հայկական սփիւռքին՝ վերիմաստաւորելու իր ինքնութիւնը՝ բացուելով աշխարհին, այլ ոչ թէ նահանջելով ու մեկուսանալով «կեթոյին» մէջ:
Այսօր, կը սկսինք մաս առ մաս հրատարակել Յարութիւն Քիւրքճեանի այդ անժամանցելի՝ «Երկրորդ հաւասարում բազմաթիւ անյայտներով» յօդուածը՝ քաղուածաբար «Ահեկան»էն (1968, թիւ 3-4), որուն ոչ-ընդօրինակելի PDF տարբերակը կը գտնուէր մեր տրամադրութեան տակ:
Հետագայ առաջին մասով, Քիւրքճեան կը սկսի լուսարձակի տակ առնել հայ ինքնութեան բարդութիւնները թէ՛ Հայաստանի եւ թէ՛ սփիւռքի մէջ՝ մեկնելով «Գարուն» (1968) ամսագրին մէջ լոյս տեսած Վարգէս Պետրոսեանի գրութենէն, ուր այս վերջինը կ’անդրադառնայ Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած վերափոխութեան վերջին 40-50 տարիներուն՝ ընդգծելով հայ ժողովուրդի անցումը գիւղական կեանքէ քաղաքային կեանքի, եւ կը նշէ անոր գիտական ու ճարտարարուեստական յառաջդիմութիւնը եւ դերը որպէս ժամանակակից աշխարհին մէկ մասը: Պետրոսեան կը շեշտէ, որ հայկական խառնուածքը (ինքնութիւնը) կը զարգանայ ու կը ձեւաւորուի նոր գաղափարներով եւ ազդեցութիւններով եւ պէտք չէ սահմանափակուի անցեալի աւանդոյթներով: Հայրենի գրողները, ներառեալ՝ ինքը, կանգնած են այս բազմաշերտ ինքնութիւնը մեկնաբանելու մարտահրաւէրին առջեւ, որ աւելի կը բարդանայ, երբ կը փոխուի նաեւ աշխարհը:
Քիւրքճեան կը ձայնակցի Պետրոսեանին՝ բաղդատելով Սփիւռքի հայկական ինքնութեան մասին սերունդներու տարբեր ու երբեմն հակասական տեսակէտները: Ան կը պատմէ Փարիզի մէջ իր հայ ընկերոջը՝ Շարլիի հետ ունեցած զրոյցը, ուր անոնք կը քննարկեն սփիւռքի հայկական ինքնութեան իրենց օրերու վիճակը, մասնաւորաբար աւանդապաշտութեան եւ շրջապատին յարմարուելու (ձուլումի) ստեղծած երկուութիւնը: Ի տարբերութիւն նախկին սերունդին, որ շրջապատին բացուիլը կը համարէր օտարացում եւ կորուստ ու զայն կը տեսնէր որպէս ողբերգութիւն, Շարլին եւ անոր ժամանակակիցները իրենց իրավիճակը կը նկատեն շատ աւելի բարդ եւ շերտաւոր: Անոնք կը մերժեն աւանդապաշտութեան եւ ձուլման միջեւ չափազանց պարզեցուած բաժանումը՝ ընդունելով, որ իրենց ինքնութիւնը ազդուած է ժամանակակից կեանքէն: Երիտասարդ ֆրանսահայերու հետ իր զրոյցին մէջ, Քիւրքճեան կը նկատէ, որ շատերը իրենք զիրենք կտրուած կը զգան նախորդ սերունդի հոգերէն, մասնաւորաբար՝ անոնց յոռետեսութենէն, ինչ կը վերաբերի մշակոյթի պահպանումին:
Ըստ էութեան, թէ՛ Վարդգէս Պետրոսեան եւ թէ՛ Յարութիւն Քիւրքճեան կը քննարկեն հայկական ինքնութեան սահմանումի շարունակական գործընթացը տեւաբար փոխուող այս աշխարհին մէջ:
Վ. Թ.
Հատուածներ` Վ. Պետրոսեանի «Հաւասարում Բազմաթիւ Անյայտներով» Էն
«Մասնաւորապէս վերջին 40-50 տարում, երր հարիւրամեակներից յետոյ առաջին անգամ Հայ ժողովուրդը իր պետականութիւնն ունի, մենք ապրում ենք ազգային խառնուածքի վերանորոգման բարդ պրոցես: Այդ պրոցեսին նպաստում են բազմաթիւ երեւոյթներ՝ սոցիալական, տնտեսական վիթխարի փոոխութիւնները (…), այն, որ համատարած գիւ- ղերի երկրից Հայաստանը դառնում է քաղաքների տեխնիկական ինտելիգենցիայի, գիտութեան, ամենաժամանակակից արդիւնաբերութեան երկիր:
… Հայաստանը ժամանակակից աշխարհի բջիջներից է եւ նրանում էլ՝ տեղի են ունենում ժամանակակից կեանքի բոլոր պրոցեսները։ Այնտեղ ոչ միայն շարունակւում են աւանդները, այլեւ ծնւում են նոր աւանդներ, նոր պատկերացումներ, նոր կերպարներ (…) Մենք իրաւունք չունենք տյդ պրոցեսի հին, երբեմն մեռնող մասը համարելու մեր ազգային կեանքին յատուկ, իսկ նորը, գուցէ առայժմ դեռ անհասկանալին՝ մերժենք: (…)
Այսօրուան հայ ժողովրդի ազգային խորքը շատ աւելի լայն է, բարդ, բազմածալ, շատ աւելի համամարդկային: Ցաւն այն է, որ մեր գրողների շատ գործերում այդ բարդութիւնն էլ պարզեցւում է։
… իմ հաւասարքան մէջ, որի լուծումն իբր պատասխան պիտի տար, թէ ինչ է մեր օրերում ազգային կերպար հասկացողութիւնը, շատ են անյայտնել: Բայց ես, ինչպէս նաեւ իմ սերնդակից շատ հայ գրողներ, ամեն օր պարտաւոր ենք լուծել այդ հաւասարումը, երբ նստում ենք գրասեղանի առաջ։ Իսկ կեանքը շարունակւում է, հաւասարման մէջ (…) աւելանում են նոր անյայտներ, գնալով բարդանում է մեր օրերի հայ մարդու բնութագիրը, քանի որ նա ապրում է իրրեւ քսաներորդ դարի երկրորդ կէսի մարդ՝ իր մարդկային, ազգային եւ համամարդկային հոգսերով (…)»:
(«Գարուն» ամսագիր, թիւ 3, 1968)
ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՒԱՍԱՐՈՒՄ ԲԱԶՄԱԹԻՒ ԱՆՅԱՅՏՆԵՐՈՎ
Վարդգէս Պետրոսեանին`
Յարութիւն Քիւրքճեան
- Անն տը Պրըթանեի արձանին տակ էր, Լիւքսամպուրկի մեծ աւազանէն ոչ հեռու, որ կարդացի Պետրոսեանի «Հաւասարում»ին վերջին տողերը: Շէնքերով փակուած հորիզոնին՝ Պանթէոնի գմբէթն էր, իսկ դիմացի դարպասէն կը գուշակուէր Պուլ–Միշի խճողուած երթեւեկը, Էտմոն Ռոսթան հրապարակին վրայ:
Դարձայ Շարլիին.
Պիտի տեսնես, mon vieux, որ խորքին մէջ որոշ նմանութիւն կայ. կարդամ քեզի սա հատուածը։
Շարլին փարիզահայ ընկեր մըն է, ֆաքիւլթէի տղոցմէ ։ Ուրեմն «mon vieux»ն տեղական գոյնի բաժինը չէ, ոչ ալ… նորարարական արտայայտութիւն: Մեր խօսակցութիւնը տեղի կ՛ունենայ ֆրանսերէնով, գրեթէ ամբողջութեամբ։ Ֆրանսերէնով՝ որովհետեւ Լիւքսամպուրկի պարտէզն ենք, եւ ընկերս նոյն քաղաքի տուներէն մէկուն մէջ ծնած է, քսան եւ մի քանի տարի առաջ։ Ֆրանսերէնով՝ որովհետեւ ակադեմական ֆրանսերէնը, մեր միտքերը ձեւի կու գան այս պահուն, աւելի հեշտ կը թուի ոչ միայն ֆրանսախօս Շարլիին, այլեւ ինծի՛. այնքա՛ն յաճախ զլացուած է մեր լեզուին՝ արեւմտահայերէնին ակադեմական այդ գործածութիւնը, իր «պաշտպան»ներուն իսկ կողմէ. – չէ՞ որ պէտք է «պարզ», «դիւրամատչելի» ըլլալ, «բոլորին հասկնալի» հայերէն մը գործածել… —։ Բայց հիմնականը, բովանդակութի՛ւնը մեր խօսակցութեան, որ կը շարունակուի ահա ամիսներէ ի վեր՝ Սփիւռքահայու կարելիութեան հարցն է, անոր կացութեան (Condition) սահմանումը, անոր եզրերը (dimensions):
- Չելլէք հիմա մտածելու, որ շահնուրեան ոճի ահազանգ մը պիտի հնչեցնեմ. «կը նահանջե՜ն…, կը նահանջե՜ն…», եւ այլն։ Բեմայարդարումը` Լիւքսամպուրկ, Էտմոն Ռոսթան հրապարակ, քաֆէները – հաւատացէ՛ք որ պատահական է։ Պատահականութեան արդիւնք է, որ այդ օրը Շարլին եւ ես որոշեցինք հոն հանդիպիլ, եւ ո՛չ ուսանողական քաղաքամասի ուրիշ մէկ անկիւնը ։ Սակայն ինչ որ պատահական չէ, ինծի կը թուի, մեր մօտեցումն էր, խօսակցութեան մեր շեշտը· բոլորովին ոչ-պատահական, եւ նշանակալից: Քառասուն տարի մը առաջ, փարիզեան նոյն բեմանկարի գրկին, Լիւքսամպուրկի նոյն ծառերու ստուերին, սերունդ մը ապրած էր գոյութենական այս կացութիւնը, փորձած էր մտածել զայն. բայց խեղդուած էր անկէ ժայթքող պաթոսին մէջ։ Եւ ամեն բան ահա եղեր էր ահաւոր կերպով պարզ:
— Կը նահանջեն աւանդութիւն, ընտանիք. կը նահանջէ լեզուն, կը նահանջէ լեզուն…
… Ձուլուեցէք, ձուլուեցէք, ձուլուեցէք…
Պարզ, եւ ողբերգական՝ իր պարզութեամբը. կացութիւն մը, գոյութենական վիճակ մը, որ երկու եզր միայն ունի. Աւանդութիւնը, որ կը մեռնի… եւ Նահանջը, որ «իր անունը կոռնայ բոլոր քառուղիներէն»:
Մինչ այսօր…
… Մինչ այսօր, Անն տը Պրըթանեի արձանին տակ, չորս տասնամեակ ետք նահանջի օրհասական ճիչէն, փարիզահայ Շարլին, լիբանահայ ուսանող իր ընկերոջ հետ, գոյութենական նոյն վիճակին առջեւ, կը մտածէ։ Կը մտածէ, եւ կը մերժէ։ Կը մերժէ պաթոսը. կը մերժէ իր նախորդներուն անել պարզութիւնը: Կը մերժէ միամիտ հակադրումը աւանդապաշտութեան ու ձուլումի.
– Շատ աւելի բարդ է մեր կացութիւնը. չե՞ս կարծեր։ Որոշ չափով ալ նոյնը չէ՞ ձեր քով, Արեւելքի մէջ։ Աւանդութիւն եւ ձուլում, d’accord. բայց չէ՞ որ պարզ տուեալներ են այդ երկուքը. չէ՞ որ չապրուիր պարզ տուեալներով . . .
Յետոյ, ահա այս հանդիպումը՝ Վարդգէս Պետրոսեանի հետ: Ահա սերունդ մը, որ, շատ յստակօրէն՝ հնգամեակէ մը ի վեր, մօտիկ բայց այնքա՜ն հեռաւոր Երեւան մայրաքաղաքի պողոտաներուն վրայ, անոր օրէ օր արագացող, մեքենայացող կշռոյթին ընկալուչ, կը մտածէ իր կարգին իր գոյութենական կացութիւնը, անոր մէկ նոր սահմանումը ։
Պիտի տեսնես, mon vieux, որ բաւական նմանութիւն կայ:
Եւ փարիզահայ Շարլին, չորս տասնամեակ ետք Փիեռ– Պետրոսի «ֆրանսերէն Հայր-Մեր»էն, կը հետեւի Երեւանցի Վարդգէսի նախադասութիւններուն, անոնցմէ ծաւալող Երիտասարդ, պայծառատես բանականութեան եւ ուժին. «… Իսկ եթէ (…) քննենք այսօրուան Հայաստանի 30000 քառակուսի կիլոմետրը, պատկերը կը դառնայ աւելի լրիւ եւ աւելի խայտաբղէտ, բարդ եւ ծայրայեղութիւններով հարուստ։ Կենցաղի, սովորութիւնների, զարգացման մակարդակի, մարդկային խառնուածքների, հնի եւ նորի, հակասութիւնների այս կոկտէյլն է, որ այսօր կոչւում է հայ եւ Հայաստան: (…) Մենք ապրում ենք նաեւ ազգային խառնուածքի վերանորոգման բարդ պրոցես։ Այս պրոցեսին նպաստում են բազմաթիւ երեւոյթներ՝ սոցիալական, տնտեսական վիթխարի փոփոխութիւնները, մեր հիւանդագին ու անհանդիստ դարաշրջանը…»
Վերջաւորութեան՝
— Անշուշտ. հսկայ տարբերութիւններ կան, բայց խորքին մէջ··· խորքին մէջ նոյն տեսակի հարցեր իրենց ալ կը դրուին: Իրաւունք ունի՛ս…
- Այսպէս, քառուղի մըն է Լիւքսամպուրկի պարտէզը: Փարիզեան առօրեայի այս ցուցահանդէսէն կը մեկնին զանազան ուղղութիւններ։ Եւ այդ ուղղութիւնները նոյնիմաստ են փարիզահայ ընկերոջս եւ իմ՝ պէյրութահայ ուսանողի ակնարկներուն տակ։ Փարիզեան առօրեայ: Պահակը որ կու գայ իր մետաղեայ աթոռներուն վարձքը պահանջելու։ Պրըթոն գինով բանուորներ, որոնք կ՛անցնին, եւ ոչ-գրական բառերով կ՛ողջունեն Անն դքսուհիին արձանը: Պառաւները եւ իրենց շուները։ Թափթփած կամ վայելուչ աղջիկներ, որոնց կարճ փէշերը աւելի կը կարճնան զիստերուն վրայ, մինչ երկարած սրունքները կը հանգչին մեծ աւազանի եզերքին: Բայց իգական իրենց ընթացիկ ներկայութենէն անդին, անոնք չունին մեզի համար՝ սեռային այն ծանր ճակատագրականութիւնը, որ 1930ական թուականներու վէպերուն կու տայ իրենց յուզումնահեղձ, եւ վերջին հաշուով քիչ մը միամիտ նկարագիրը : Ֆրանսացին, փարիզցին, առհասարակ զուրկ են մեր աչքին այդ ճակատագրականութենէն, խորհուրդէն։ Առանց մտերիմ ըլլալու, ընտանի են անոնք մեզի. մեր հետ կը բաժնեն նոյն առօրյան, մարդկային նոյն ընթացիկ մտահոգութիւնները։ Որոշ չափով՝ մշակութային նոյն ներկան: Իսկ Շարլիի պարագային՝ քաղաքացիական նոյն կեցուածքը ։ Առօրեան մեզ բնականօրէն կը մօտեցնէ ֆրանսացիին, կ՛ընտելացնէ անոր՝ առանց նոյնացնելու։
Եւ հասարակաց այս առօրեայէն անդին, Լիւքսամպուրկի պարտէզ–քառուղիէն անդին՝ իրմէ մեկնող ուղղութիւններ։ Անոնցմէ առաջինը, ըսի արդէն, 1930ական թուականներու քաֆէներէն կ՛անցնի. տագնապահար սերունդէ մը մեզի գէշ կտակուած սա հայութենէն։ – Ճի՛շդ է, լուծուելիք հարց մը կայ հոս. երկւութիւն մը՝ որմէ մեկնելով պէտք է համադրել. բայց այդ մարդիկը չե՛մ հասկնար . . .
Եւ միայն Շարլին չէ՛ որ չի հասկնար: Քսանեակ մը աղջիկներ ու տղաք, բոլո՛րը ֆրանսահայ, բոլորը քսանհինգէն վար՝ խմբուած էինք առիթով մը, քանի մը ամիս առաջ: Պիտի խօսէինք հայկական ժամանակակից գրականության մասին ։ Ծանօթ չէին 1930ի փարիզահայ դպրոցին ։ Ներկայացուցի Շահնուրը, Սարաֆեանը, Շուշանեանը, Որբունին, միւսները։ Կեցայ առաջին երկուքին վրայ, սպասելով իրենց հակազդեցութեան՝ մասնաւորաբար Շահնուրէն։ Թարգմանեցի ծանօթ հատուածը. «… որովհետեւ ան՝ որ պիտի գայ մեզմէ ետք, պիտի ըլլայ օտար…»: Յետպատերազմեան այս աղջիկներն ու տղաքը, սակայն, անթափանց մնացին Շահնուրի ճնշող, ջախջախող պաթոսին.
— Չեմ հասկնար, ըսաւ Ալէնը. Եւ իր ֆրանսերէնը՝ ֆրանսերէն ըլլալէ առաջ՝ յստակատես բանականութեան լեզուն էր, լուացուած բոլոր մակաբոյծ յուզականութիւններէն ։ Il est d’un fatalisme! չե՛մ հասկնար ։
Տղաքը բռնուած էին: Ո՛չ իրենց յուզականութենէն. իրենց միտքէն միայն, հասկնալու հետաքրքրութենէն. գիտէի՛ն որ հարցը իրենց կը վերաբերէր. որ խուճապահար սերունդ մը, քիչ մը շատ փութկոտ, թաղած էր իրենց հայեցիութիւնը իրենց ծնունդէն իսկ առաջ: Ընդվզեցուցիչ էր. բայց տղաքը կը փորձէին հասկնալ:
– Ի՞նչ է հայութիւնը այս մարդուն համար, հարցուց Անին ։ Ինչո՞ւ հայութիւնը անցեալին կը կապէ, արձագանգեց Ժէռարը. այդ հաշուով կարելի չէ այսօր հայ ըլլալ:
– Աւելի լաւ չէ՞ր ըլլար, այս défaitiste վէպերը գրելու տեղ դպրոց մը բանային եւ պզտիկներուն հայերէն սորվեցնէին, Ժանն էր, միշտ գործնական:
— Անհրաժե՞շտ է լեզուն լաւ գիտնալ՝ լաւ հայ ըլլալու համար: Ես quand même կը կարծեմ որ լաւ հայ եմ, — Սիլվին էր։
– Մենք լաւ հայեր չենք, Սիլվի, հայկական դաստիարակութիւն չենք ստացած, վճռեց մաքրակրօն Ժան-Ժաքը։
(շարունակելի)
