Դարաշրջանի մը մէջ, երբ տեղեկութիւնները որեւէ ժամանակէ աւելի արագ կը տարածուին, Սոկրաթի անժամանցելի իմաստութիւնը մեզ կը յուշէ տեղեկութիւն փոխանցելու բարոյականութեան եւ քննական միտք ունենալու կարեւորութիւնը: Շարժառիթը այս մուտքին սիրելի բարեկամի մը իր դիմատետրի էջով վերջերս կատարած Սոկրաթի «երեք մաղերու» անեքթոտին մէջբերումն էր՝ տեղեկութեան մը ճշմարիտ, բարի եւ օգտակար ըլլալու հարցադրումներով:
Նախ անեքթոտը.
«Մարդ մը կը հարցնէ Սոքրաթին.
– Կ’ուզե՞ս գիտնալ, թէ ի՞նչ կը խօսին ընկերոջդ մասիդ:
– Սպասէ՛ – կը կը կանխէ Սոկրաթ, – նախ երեք մաղէ անցուր այն բոլորը, զոր կ’ուզես ինծի պատմել:
– Երեք մա՞ղ:
– Այո՛: Միշտ, երբ կ’ուզես որեւէ բան փոխանցել, պէտք է զայն անցնես երեք մաղէ: Նախ՝ ճշմարտութեան մաղէն: Օրինակ, դուն վստա՞հ ես, որ այն, ինչ որ ինծի պիտի պատմես՝ ճշմարիտ է:
– Ո՛չ, վստահ չեմ:
– Կը նշանակէ որ դուն չես գիտեր` ճշմարի՞տ է ան, թէ՞ սուտ: Այժմ դիմենք երկրորդ՝ բարութեան մաղին: Դուն կ’ուզես իմ ընկերոջս մասին լա՞ւ բան մը ըսել:
– Ոչ, լրիւ հակառակը:
– Ուրեմն, – կը շարունակէ Սոկրաթ, – դուն կ’ուզես անոր մասին ինչ-որ գէշ բան մը ըսել, եւ վստահ ալ չես` ճի՞շդ է ան, թէ՞ սխալ: Այժմ գործի լծենք երրորդ մաղը` օգտակարութեան մաղը: Արդեօք այդքան կարեւո՞ր է ան, որ կ’ուզես ինծի պատմել, որ տեղեակ ըլլամ:
– Ո՛չ, կ’ըլլայ մարդուն պատասխանը:
– Եւ այսպէս, – կ’եզրակացնէ Սոկրաթ, – ինչ որ կ’ուզէիր ինծի պատմել` ո՛չ ճշմարիտ է, ո՛չ բարի եւ ո՛չ ալ օգտակար: Այդ պարագային, ինչո՞ւ պատմել…»
Ժամանակակից աշխարհին մէջ, ուր ընկերային ցանցերը եւ ակնթարթի մը մէջ տարածուող լուրերը յաճախ շփոթ կը ստեղծեն ճշմարտութեան, տարաձայնութիւններու եւ բամբասանքի ու չարախօսութեան միջեւ, Սոկրաթի «մաղերը» աւելի քան բարացուցական են: Ֆրանչիսկոս Պապն ալ կ’արձագանգէ այս տրամադրութեան, երբ կ’ըսէ. «բամբասանքը վատ բան է: Սկիզբը ան կրնայ հաճելի եւ զուարճալի թուիլ, բայց ի վերջոյ ան մեր սիրտերը կը լեցնէ դառնութեամբ ու կը թունաւորէ մեզ»:
Բամբասանքին հետեւանքները ծանօթ են բոլորին: Ան կրնայ վարկաբեկել եւ վատահամբաւութիւն տարածել, յարաբերութիւններ փճացնել եւ թունաւոր միջավայր մը ստեղծել: Զարմանալիօրէն մարդիկ հաճոյք կ’առնեն բամբասանքէն, բայց անկէ բխող ուրախութիւնը անցողիկ է, մինչ հետեւանքները կրնան ըլալ երկարատեւ ու վնասակար:
Քննական մտածողութեան դերը
Քննական մտածողութիւնը ստացուած տեղեկութիւն մը վերլուծելու եւ արժեւորելու ու անոր հանդէպ զգուշաւորութիւն ցուցաբերելու մտային գործնթաց մըն է: Այս ձեւով ոչ միայն գործածած կ’ըլլանք ճշմարտութեան, բարութեան եւ օգտակարութեան սոքրաթեան մաղերը, այլեւ մանրազնին քննութեան ենթարկած փոխանցուած լուրին կամ տեղեկութեան ետին կանգնող աղբիւրներու արժանահաւատութիւնն ու դրդապատճառները:
Ուստի, երբ մեզի կը ներկայացուի տեղեկութիւն մը, հարց տանք.
• Արդեօ՞ք ան ճիշդ է: Ստուգա՞ծ ենք տեղեկութեան եւ անոր աղբիւրին հաւաստիութիւնը: Զայն հաստատող ապացոյցներ կա՞ն:
• Բարի՞ է անոր նպատակը: Արդեօ՞ք այս տեղեկութեան տարածումը կը նպաստէ՞ ենթակային բարւոքութեան: Արդեօք նկատի առա՞ծ ենք մեր խօսքերուն ազդեցութիւնը ուրիշներու վրայ:
• Օգտակա՞ր է: Արդեօք այս տեղեկութեան իմացութիւնը եւ տարածումը կառուցողական նպատակի մը կը ծառայէ՞:
Մեր առօրեային մէջ «երեք մաղերու» որդեգրումը եւ քննական մտածողութեան համատեղ կիրարկումը կը նպաստեն աւելի պատասախանատու եւ կարեկցող հաւաքականութեան մը ստեղծումին: Նախքան որեւէ մէկուն մասին տեղեկութիւն տարածելը, մենք պէտք է պահ մը կանգ առնենք գնահատելու զայն մաղերով ու առարկայական տուեալներով: Այս ձեւով մենք կրնանք զարգացնել յարգանքի եւ ազնուութեան մշակոյթ մը` ստեղծելով այնպիսի հաւաքականութիւն մը, ուր մարդիկ աւելի ապահով կը զգան եւ պաշտպանուած անհիմն եւ անբարեացակամ խօսքերու վնասէն: Իրարու հետ շփուելու այս լայնախոհ մօտեցումը ո՛չ միայն կը նուազեցնէ բամբասանքներու տարածումը, այլեւ կը նպաստէ խոհուն երկխօսութեան եւ փոխադարձ հասկացողութեան:
Սոկրաթի իմաստութիւնը, որ փոխանցուած է սերունդէ սերունդ, կը մնայ հզօր գործիք մը մարդկային առողջ յարաբերութիւններու դասաւորման մէջ: Զտելով մեր խօսքերը ճշմարտութեան, բարութեան եւ օգտակարութեան մաղերով եւ կիրարկելով քննական մտածողութիւն` մենք կրնանք պայքարիլ բամբասանքի ճամբով անհանդուրժողութեան մթնոլորտի տարածման դէմ եւ զարգացնել աւելի դրական ու կարեկցող հաւաքականութիւն մը:
