Հայոց պատմութեան գրեթէ ամէն ինչի՝ քիչ թէ շատ նշանակալի որեւէ իրադարձութեան մէջ մենք ունինք դաւաճանի կերպար մը: Ընդ որում ոչ թէ պարզապէս քանի մը ոսկիի համար կատարուած դաւաճանութեան, այլ նմանը չունեցող դաւաճանութեան: Ու ակամայ հարց կը ծագի, թէ ինչո՞ւ այդքան շատ են դաւաճանները: Մենք պատմութեան անցքերը դիտելով, կը հանդիպինք դէպքերու եւ դէմքերու, որոնց ըրածը առնուազն խելագարութիւն կը թուի եւ նոյնիսկ «դաւաճանութիւն» բառը չի բացատրեր այդ արարքին դրդապատճառը: Իսկ գուցէ շատ պարագաներու ոչ թէ դաւաճանութիւն տեղի ունեցած է, այլ քաղաքական սարսափելիօրէն անհեռատես քայլ մը, որ այնքա՛ն ողբերգական անդարդարձ ունեցած է, որ մեզի այլ բան չէ մնացած, քան այդ դաւաճանութիւն կոչելը: Հարցը կարելի է անվերջ քննել, բայց կը կարծեմ այդ մէկը այսօր աւելի քան արդիական է, որովհետեւ հանրապետութեան մէջ եւ առհասարակ հայ ժողովուրդին մէջ այժմ դաւաճան բառին կը հանդիպինք աւելի յաճախ, քան կարելի է պատկերացնել: Բայց քանի որ քաղաքական նշանակութեան այժմեան դէպքին քննադատութիւնը անշնորհակալ գործ մըն է ու ինչ որ ալ ըսես, միեւնոյնն է, որեւէ խումբի կողմէ դուն ինքդ պիտի յայտնուիս մեղադրեալի աթոռին վրայ, ապա փորձենք երթալ ետ ու քանի մը դէպք քննարկել՝ հասկնալու, թէ ինչ բան կրնար հայերը դրդել նման քայլերու: Աւելի համբերատար ընթերցողները կրնան նաեւ զուգահեռներ տեսնել այսօրուայ հետ:
428-ին, հայկական իշխանական աւագանին, մեծ ժողովի մը ժամանակ, կ’որոշէ հրաժարիլ պետականութենէ եւ պարսիկներու շահէն կը խնդրէ, որ որեւէ պարսիկ գայ եւ իշխէ մեր վրայ:
1022-ին, արքայական խնամակալ Սարգիս Սիւնեցի (վեստ) իշխանին եւ ամենայն հայոց կաթողիկոս Պետրոս Գետադարձի ջանքերով, Անիի Բագրատունեաց թագաւոր Հովաննէս- Սմբատ կը ստորագրէ կտակ մը, ըստ որուն, իր մահէն յետոյ Անիի թագաւորութիւնը պէտք է յանձնուի Բիւզանդիոնի որպէս նահանգ:
Նախ քննարկենք այս երկու իրարանման ապշեցուցիչ դէպքերը: Նմանութիւնը ուղղակիօրէն կը զարմացնէ: Երկու պարագաներուն ալ, հայկական պետութեան կործանումը կ’իրականացնեն հայերը, ընդ որում բարձրաստիճան, հարուստ եւ մեծ հեղինակութիւն վայելող հայերը: Իսկ ինչո՞ւ: Պարզապէս դաւաճանութի՞ւն: Այդ բառը թերեւս լաւ կը բնութագրէ, բայց բնաւ չի բացատրեր, որովհետեւ դաւաճանութիւն կը կատարուի շահագրգռական հիմքով մը, դաւաճանը իր վնաս պատճառող արարքներուն համար վարձատրութիւն կը ստանայ, կամ առնուազն վարձատրութեան ակնկալութիւն ունի: Իսկ ի՞նչ ակնկալութիւններ կրնային ունենալ 428-ի եւ 1022-ի հայ իշխաններն ու կաթողիկոսը: Ի՞նչ ակնկալութիւն կրնար ունենալ Վասակ Սիւնին 450-51-ին ապստամբութեան շարքերը լքելով:
Յիշատակուած բոլոր դէպքերուն գլխաւոր դերակատարները Հայաստանի տէրերն էին: Պարսից շահն ու Բիւզանդիոնի կայսեր չէին կրնար այնպիսի բան մը խոստանալ, զոր անոնք չունէին: Անոնք ամբողջ երկրով մեծ հեղինակութիւն կը վայելէին, ունէին հսկայական հարստութիւն, սեփական բանակ, մեծ հողեր, հարստութիւն, ազդեցութիւն, իշխանութիւն: Ուրեմն ի՞նչ բան կրնար ստիպել 428-ին ու 1022-ին հրաժարելու սեփական պետութենէն: Երկու պարագաներուն ալ սեփական պետութիւնը քանդող իշխանները չէին կրնար արքայական թագ ակնկալել՝ քանի մը կարեւոր պատճառով: Առաջինն ու ամենէն կարեւորը այն է, որ հէնց իրենք կը հրաժարէին Հայաստանի անկախութենէն, այսինքն պարզ էր, որ պետական իրավիճակի փոփոխութեամբ կը վերանար նաեւ թագի գոյութիւնը ընդհանրապէս: Դեռ առանց նշելու, որ 1022-ին, ամենայն հայոց Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը ունէր այն բոլորը ինչ որ կարելի էր ունենալ ու Բիւզանդիոնի կայսրը, նոյնիսկ եթէ շատ փափաքէր, ապա չէր կրնար նման բան խոստանալ, զոր անձնապէս կը շահագրգռէր կաթողիկոսը, որովհետեւ կաթողիկոսէն աւելի բարձր կոչում եւ իշխանութիւն պարզապէս չկար ու չկայ: Վեստ Սարգիսը եւս չէր կրնար արքայական յաւակնութիւններ ունենալ արդէն նշուած պատճառներով: Ամենաշատը, որ կրնար յոյս փայփայել` Հայաստանի կառավարիչ նշանակուիլն էր, բայց ան արդէն իսկ այդ պաշտօնը ունէր եւ Յովհաննէս-Սմբատ արքայի մահէն յետոյ, ան Հայոց թագաւորութեան խնամատար իշխանն էր ու Գագիկ Բ.-ի խնամակալը: Աւելի անհասկնալի է նոյնիքն Յովհաննէս-Սմբատի արքային պահուածքը: Իր երկիրը Բիւզանդիոնի յանձնելով, ան ի՞նչ ակնկալիք կրնար ունենալ: Նոյնը կը վերաբերի նաեւ, օրինակ, Վասակ Սիւնիի: Ան Հայաստանի մարզպանն էր՝ կառավարիչը եւ պարսից շահը աւելի բարձր պաշտօն անոր չէր ալ կրնար առաջարկել, որովհետեւ աւելի բարձրը արքայական գահն էր, զոր պարսիկները պիտի չուզէին նոյնիսկ քննարկել:
Անհրաժեշտ է հասկնալ, որ 428-ին ու 1022-ին, հայերը միամիտ չէին. անոնք ոչ թէ դեռահաս ու դիւրահաւատ պատանիներ էին, այլ իշխանական տան առաջնորդներ, քաղաքական մեքենայութիւններով կայացած մարդիկ, թշնամին ճանչցող: Ուրեմն ի՞նչ բան կրնար նման քայլի պատճառ դառնալ: Ըստ իս` այդ եւ այդ բոլորէն առաջ ու յետոյ տարբեր չափերով կրկնուած իրադարձութիւններու մէջ շատ աւելի ծանր բան տեղի ունեցած է, քան պարզապէս դաւաճանութիւնը եւ այդ այն քաղաքական այլընտրանքն էր, որ աւելի լաւ ապագայ կը թուէր զայն ընտրողներուն, բայց աւելի սարսափելի դուրս եկաւ: Յայտնի խօսք է, որ «բարի ցանկութիւնները դժոխք կը տանին, իսկ բարի գործերը` դրախտ»: Ու շատ հաւանաբար, այդ նշուած եւ չնշուած բազմաթիւ պարագաներուն, հէնց այդ «բարի ցանկութիւնները» կործանած են Հայաստանը: Այդ բոլոր պարագաներուն, հաւանական է, որ տեսնելով սեփական պետութեան թուլութիւնը, հայերը ուզած են ժամանակաւոր ապաստան գտնել, ժամանակ տալ իրենք իրենց, մինչեւ կարենան ուժ հաւաքել, փափաքած են համարկուիլ պարսկական ու բիւզանդական իշխանութեան մէջ՝ յուսալով, որ անոնց տնտեսական միջոցներով կարելի է հարստացնել սեփականը, զինական ուժով պաշտպանել Հայաստանն ու հայ զինուորը ինչո՞ւ կռուին թշնամիին դէմ, եթէ բիւզանդացին կը կռուի, քանի որ Հայաստանը արդէն կը դառնայ Բիւզանդիոն (այդ կործանարար միտքը հետագայ դարերուն կաթիլ մը չնահանջեց, այլ աւելի արմատաւորուեցաւ): Այդ միամիտ աղուէսութեան հետեւանքը ոչ միայն Հայաստանի հետագայ աւերումին հիմքերը դրաւ, այլեւ ախի պէս աճեցաւ, մեծցաւ ու տարածուեցաւ, աւելի մեծ տարածում գտաւ հայկական շրջանակներու մէջ՝ հակառակ անոր, որ 10 փորձէն 9-ը կը ձախողէր: 428-էն յետոյ 15-20 տարի չէր անցած, երբ պարսկական արքունիքը ամենէն դաժան տնտեսական քաղաքականութիւնը կ’իրագործէր՝ նպատակ ունենալով այնպէս քամել երկիրը, որ կարելի չդառնայ ուժ ունենալ, զէնք ու բանակ ունենալ, որպէսզի հայերը յաւիտենապէս ծունկի գան, նոյնը կ’ընէր Բիւզանդիոնը, իսկ 1045-էն ընդամէնը 2 տարի անց, երբ հայական բանակը արդէն ցրուուած էր ու ենթակառոյցները քանդուած էին, Հայաստան անպաշտպան մնաց սելճուք-թուրքերուն դիմաց:
Նոյնիքն այդ քաղաքական այլընտրանքի կողմնակիցներն են յաճախ Հայաստանը աւերի բոյն դարձուցած, թէեւ ուզած են «փրկել», բայց չեն հասկցած ամենէն պարզը. դուն կա՛մ անկախ ես ու կ’ապրիս անկախ, կա՛մ կախեալ ես ուրիշէն եւ ուրիշը կ’որոշէ, թէ կ’ապրիս-կը մեռնիս, ինչպէ՛ս կը մեռնիս:
Յատկանշանակ է, որ օտարին մուտքը Հայաստան ողջունած բազմաթիւ նման մարդիկ նոյնիքն այդ օտարներուն կողմէ ալ ոչնչացուած են: Ներսէս Աշտարակեցի կաթողիկոսը եւ Խաչատուր Աբովեանը, որոնք ժամանակին կ’ողջունէին ռուսերու մուտքը Հայաստան՝ զանոնք նկատելով թուքերէն ու պարսիկներէն փրկողներ, անձամբ ենթարկուեցին ռուսական ծանր ճնշումներու, երբ հասկցան, որ գաղափարական առումով սխալած են: Նոյն ձեւով, հայ մեծ բանաստեղծ Եղիշէ Չարենց, որ թունդ բոլշեւիկ էր, կռուող էր կարմիր բանակին մէջ եւ բանուորկան դիկտատորութեան ջատագով՝ գնդակահարուեցաւ նոյնիքն նոյն խորհրդային ռեժիմին կողմէ՝ ազգայնականութեան մեղադրանքով: Չարենցը եւս պահ մը հասկցած էր բոլշեւիկեան «փրկութեան գինը»:
Այսպէս, դարերով հայերը իրենք իրենց ձեռքով ընդունած են այլ ուժի մը գերակայութիւնը եւ այդպէս ալ պատճառ դարձած են թէ՛ իրենց կործանումին, թէ՛ Հայաստանի հիմնական թուլացումին: Ի հարկէ, պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններու, դէպքերն ու դէմքերը տարբեր ձեւով ընթացած, բայց նմանութիւնը որ կարմիր թելով կ’երկարի դարերու միջով՝ այդ մէկը ուրիշին վստահելու, սեփական ուժին չվստահելու ու նաեւ պատասխանատուութիւնէ փախչելու նեղմտութիւնն է: Մենք այսօր ալ, նոյն այս պահուն գրեթէ պատրաստ ենք ոչնչացնելու Հայաստանը՝ յանուն Հայաստանի՝ հաւատալով, որ օտարը մեզի փրկութիւն պիտի բերէ եւ նոյնինկ տնտեսական ու ռազմական լուրջ հաշուարկներ կ’ընենք, քաղաքական ծրագրեր կը գրենք, այդ կը քարոզենք եւ անգամ մը եւս Հայաստանը կը գլորենք ուրիշին սուրին տակ: Բազմիցս այդ կատարած ենք ու կ’ընենք «բարի մտքով», բայց անգամ մը եւս դժոխք կը կառուցուի հայերու համար ու ամէն անգամ մենք կը դառնանք աւելի թոյլ, աւելի նուազ, աւելի թերհաւատ մենք մեր նկատմամբ: Յաճախ կրնանք պատմական որեւէ ողբերգութեան մասին խօսելու ատեն ըսել «դաւաճանութիւն պատահած է», ու անցնիլ յառաջ` առանց հասկնալու, թէ ի՞նչ կը նշանակէ դաւաճանութիւն եւ ինչպէ՞ս կրնայ նոյնիսկ հայրենասիրական մեծ քայլը աւելի ծանր հետեւանք ունենալ:
Իսկ Թէոդորոս Ռշտունին բացառիկ երեւոյթ հայոց պատմութեան մէջ: Նոյնիսկ զարմանալի, որ հայկական դաւադրութեան զոհ չէ դարձած Պապ թագաւորին, Մլեհին, Մխիթար Սպարապետին նման:
Շատ իմաստալից եւ իրաւացի յօդուած է ։
Թադէոս Եսայեան