Միասնաբար փրկենք հայերէնը

Չափազանցութիւնը, իբրեւ ոճական հնարք, շատ սովորական է գտնել Հայ գեղարուեստական գրականութեան մէջ եւս: Շատ ընդհանրացած է թուային չափազանցութիւնը:

Գիտէի՞ր, թէ Գրիգոր Զոհրապ ոտանաւոր եւս գրած է՝ ընդհանրապէս ոգեկոչելով երիտասարդ տարիներու անվաղորդայն սէրերը, ինչպէս կը վկայեն ստորեւ բերուած երկու ապշեցուցիչ քնքշութեամբ պարուրուած նմուշները:

Չափազանցութիւն. Այսպէս կը կոչենք ոճական այն հնարքը, որ կը կայանայ առարկաները՝  անձեր, անասուններ, իրեր, երեւոյթներ կամ անոնց  յատկանիշերն ու գործողութիւնները չափազանցուած ներկայացնելու մէջ:

Յետայսու ըսուածը հայերէն չէ: Սխալ կառոյց մըն է. որովհետեւ յետ նախադրութիւնը սեռական հոլով  խնդիր կը պահանջէ. օրինակ՝ յետ մահու: Իսկ այսու՝ գործիական հոլով է.  ուրեմն անհամատեղելի են այս երկուքը:

--Ամբողջ օրը հեռաձայնեցի, սակայն միշտ ալ զբաղած էր: Ո՞վ կամ ի՞նչը: Ամբողջ օրը հեռաձայնեցի, սակայն միշտ ալ զբաղած էր բարեկամս (հետեւաբար  ժամանակ չգտաւ զրուցելու հետս) կամ՝ հեռախօսը (հետեւաբար չկրցայ կապուիլ բարեկամիս հետ):

«Հայրենիք»-ը իր 28/3/2025-ի թիւին մէջ ունի խորագիր մը՝ «Դարձուածք դէպի Թուրքիա»: Ծանօթագրութեան մը մէջ  բացատրուած է, որ ան թարգմանութիւնն է անգլերէն  «Turning towards Turkey» անգլիագիր յօդուածին:

Սակաւաբանութեան ուրոյն ենթատեսակ մը կը կազմեն այն կառոյցները, որոնց մէջ դերանունը կամ որեւէ փոխանուն զուրկ է անհրաժեշտ յղումէ: Ծանօթ իրողութիւն է, որ դերանուն մը կամ փոխանուն մը  ըստ ինքեան իմաստ չունի:

Ասոնք կը ներկայացնեն այնպիսի կառոյցներ, որոնցմէ ի բաց կը   ձգուին,  առհասարակ անվարժութեան, իսկ շատ յաճախ ալ անուշադրութեան ու մոռացութեան բերումով այնպիսի տարրեր, որոնք անհրաժեշտ են խօսքի ճիշտ ձեւաւորումին ու  ընկալումին:

Հաւաքական սակաւաբանութեան մեծագոյն իրագործումներէն կը հանդիսանան միւաորեալ նախադասութիւնները: Այսպէս կը կոչենք այն նախադասութիւնները, որոնք խտացումն են երկու կամ աւելի անկախ նախադասութիւններու:

Աշխարհիկ եւ հոգեւոր գրաւոր խօսքի  ընդհանրացումով եւ հրապարակագրութեան զարգացումին զուգահեռ լեզուներու մէջ յառաջացաւ սակաւաբանութեան  ուրոյն մշակոյթ  մը:

Այս խորագիրին տակ կը գտնենք այնպիսի կառոյցներ, որոնք յառաջացած են ժամանակի ընթացքին՝ անցնելով հաւաքականութեան բովէն, ընկալելի դառնալով անոր բոլոր անդամներուն, կոփուելով ու յղկուելով անկէ եւ մեծապէս նպաստելով լեզուի որակին:

Աշխարհաբարը բոլորովին պարզացուցած է յոգնակիի կազմութիւնը՝ որդեգրելով  (ն)եր միասնական  մասնիկը, որ ժողովրդախօսակցական շատ հին ակունքներ ունի:

«Ն» բաղաձայնով օժտուած էին գրաբարի բոլոր բայանունները՝ ազատումն, անջատումն, բաբախումն, խոստումն, ուսումն եւ այլն. ասոնք հազարներով աշխարհաբար անցան առանց բառավերջի «ն»-ի՝ ազատում, անջատում, բաբախում եւ այլն:

Պայքար (թիւ 412)             ***Բարեփոխումների օրակարգը հետ է մնում:             ---Բարեփոխումների օրակարգը յետ է մնում:             ***ֆէօտալական             ---ֆէոտալական...նախընտրաբար՝ աւատապետական

Պատմական սակաւաբանութիւն (բ) Սակաւաբանական մեծ փոփոխութիւններ կրեցին գրաբարի բառամթերքի բայական շերտի հազարաւոր բառեր, որոնց աշխարհաբարեան կառոյցը զգալիօրէն  տարբեր է գրաբարինէն:

   Շեշտը,－ աշխարհի բոլոր լեզուներու բոլոր շեշտերը,－ արտասանական բնական երեւոյթի մը դրսեւորումն է, որ մարդ արարածը կ’իւրացնէ մայրենի  լեզուին  հետ զուգահեռ, դպրոց երթալէ շատ առաջ:

Սակաւաբանութիւնը ոճաբանական այն յարատեւ  ու համատարած  օրէնքն է,  որ խօսողը կը մղէ  թօթափելու  լեզուէն այնպիսի  բաղադրիչներ,  որոնք ենթադրաբար անհրաժեշտ չեն:

Այսօր փորձենք բանաստեղծութեան սուրբ զօրութեամբ մեր մտքերն ու հոգիները մռայլող  համաշխարհային թոհուբոհին արձակուրդ տալ: Թէկուզ... մէկ օրով:

Ինքս ալ երկար փորձած էի հայացնել այդ բայը ու յանգած էի այլազանել-ին, որ այնքան ալ հեռու չըլլալով հանդերձ՝ կը կարծեմ թէ չունի բազմազանել-ին ճշգրտութիւնը:

Գեղարուեստական կրկնութեան առարկայ կրնան դառնալ կարգ մը հնչիւններ եւս, եւ այս հնարքին դիմած են ինչպէս օտար, այնպէս ալ հայ բանաստեղծները՝ թէկուզ Նարեկացիէն սկսած.

Կրկնաբանութիւնն ու աւելորդաբանութիւնը փակած են մեր լրագրոներէն ոմանց օձիքին,  եւ անոնք կը կենակցին հաշտ ու ներդաշնակ, մինչ  կարելի էր նուազագոյն ճիգով ու մանաւանդ փշուր մը...  ճաշակով ձերբազատիլ անոնցմէ:

Այս կրկնութիւններէն ոչ մէկը կը խորշեցնէ ընթերցողը, ոչ մէկը տաղտուկի եւ ձանձրոյթի նուազագոյն զգացումը կը յառաջացնէ անոր մէջ: Բանաստեղծը իր ներաշխարհի փոթորիկին ճարտարօրէն բաժնեկից կը դարձնէ զինք ընկալողը:

  Ուրիշ-ը անորոշ դերանուն է եւ իբրեւ դերանուն՝ խօսքի մէջ կը փոխարինէ նախապէս արտասանուած ու ծանօթ բառ մը՝ ընդհանրապէս  գոյական:

Գեղարուեստական կրկնութեան ամենէն աւելի տարածուած ու ծանօթ տեսակը յանգերգն է, որ ոտանաւորի մը իւրաքանչիւր տունի աւարտին կրկնուող մէկ  տողն է, երբեմն երկու տող...

Մէ՛կ հասկացութիւն, երե՛ք կէտադրութիւն ---Որքա՜ն կարօտ ունինք քեզի հայոց բանակ (28/1/2025, էջ 3): ---Տօնդ շնորհաւոր՝ հայկական բանակ (անդ): ---Տօնդ շնորհաւոր, հայո՛ց բանակ (անդ)

Հակառակ այն մեծ բծախնդրութեան, որ մեր մատենագիրները ի գործ դրած են՝ խուսափելու համար կրկնութիւններէ, այսուհանդերձ միշտ կարելի չէ եղած պայքարիլ անոնց դէմ:

Ի պատիւ անոնց, նման խուսափումը պատահականութիւն չէր, այլ խորապէս գիտակցուած արարք մը:

Ահա այս «հանգամանքներու» բերումով ալ «Ազդակ»-ի քաղաքական էջը վերածուած  է տառադարձական  անիշխանական քաոսի մը, որ անարգել ու անպատիժ կը քաշքշուի...

Նման կրկնութիւններ շատ դիւրաւ կը սպրդին, իսկ անոնց սրբագրութիւնները այնքան ալ դժուար չեն, պայմանաւ որ գրողը յանձն առնէ գրածը վերընթերցելու:

Գրաբարեան հայցականը՝ զոր,  կը շարունակէ յաջողապէս սպրդիլ մեր հայագէտներու արծուաբիբ տեսողութենէն ու գրաւել որ-ի տեղը:

Յարաբերութիւն-ն ու փոխյարաբերութիւն-ը իմաստային որեւէ տարբերութիւն չունին:

Տառադարձական խեղաթիւրումի  աւանդոյթը կը շարունակուի անարգել ու անպատիժ, զգաստութեան ու ինքնասրբագրման  առանց որեւէ նշոյլի:

Ձեր յօդուածը երկու համակարգչային էջէ աւելի թող չըլլայ. այլապէս միշտ պիտի վտանգուի Ձեր պայծառ մտքի արգասիքի ընթերցումը:

Խորհրդային կարգերու օրով եւ չվշտացնելու համար թուրք աղբարիկները, թուրք-ը  դարձուցած  էին տաճիկ: Եւ ահա աւանդոյթը պահուած է:

Շատ տխուր է, գիտնալ, որ այսքան անպաշտպան ու  լքեալ  է հայերէնը, համարեա քուրջի կտոր մը ըլլար ան, որ որեւէ կարկտանի, իմա՝ սրբագրութեան  արժանի չէ այլեւս:

Զգուշանալ/զգուշացնել, ինչպէս օրինակներէս նկատեցինք, կը նշանակէ հեռու կենալ կամ կեցնել բանէ մը, որ միշտ ալ բացասական կ’ընկալուի:

Դերանուանական կրկնութիւններ. կրկնութիւններու այս տեսակին կը հանդիպինք մասնաւորաբար թարգմանական գրականութեան մէջ: