Միասնաբար փրկենք հայերէնը (4)

1. Մի թլփատուած տաճիկ…

            «Հորիզոն գրական»-ի  անցած նոյեմբերի թիւին մէջ կը կարդայի  յօդուած մը, որուն  հեղինակը շատ անցողակի մէջբերում  մը կ’ընէ Օթելլոյի վերջին մենախօսութենէն.

            –«Մի անգամ Հալէպում մի թլփատուած տաճիկ…»:   

            Իսկ բնագրին մէջ Շեյքսփիր   տաճիկ բառը չէ կիրարկած բնաւ. այլ մէյ մը ըսած է «թուրք», եւ քիչ անդին   զայն կոչած է «թլփատուած շուն»:

            In Aleppo once…a malignant and             Անգամ մը Հալէպի մէջ նենգամիտ եւ

          turbaned  Turc beat a venitian…           փաթթոցաւոր  թուրք մը հարուածեց

                                                                        վենետիկցի մը…

          I took by the throat the cicumsised dog     Կոկորդէն ճանկեցի  թլփատուած

          and smote him thus… (V.ii. 341－354):    շունը  եւ այսպէս մորթեցի զայն…

            Արտասանելով այս վերջին տողը՝ Օթելլոն գօտիէն կը հանէ դաշոյնը ու կը խրէ իր սեփական  կոկորդին ու կ’իյնայ Դեզդեմոնայի անշունչ մարմնին վրայ, որ  պահ մը առաջ խեղդած էր իր ձեռքերով:

            Խորհրդային կարգերու օրով եւ չվշտացնելու համար թուրք աղբարիկները,   թուրք-ը  դարձուցած  էին տաճիկ : Եւ ահա աւանդոյթը պահուած է:

            Նոյնհետայն Դ. Վարուժանի «Բանուորուհին» քերթուածի «թուրք սրիկայ մը» բառակապակցութիւնը դարձուած  էր… «սրիկայ մը».  ջնջուած էր թուրք ածականը:

         «Կամ ետեւէդ շուայտօրէն կը սուլէ         Կամ ետեւէդ շուայտօրէն կը սուլէ»
          «Թուրք սրիկայ մ’անոպայ։                              ———-   սրիկայ մը անոպայ»:

            Եւ արեւելահայ ընթերցողը չէր ճանչնար այդ սուլողին  ազգութիւնը:

2. Պտտիլ եւ պտըտիլ

            Երբեմն կ’ունենանք այն խաբուսիկ զգացումը, թէ երբեմնի լեզուական այս կամ այն սխալը այլեւս հանրօրէն սրբագրուած է՝ զարմանալով, թէ ինչպէ՞ս  մարդ կրնար նման սխալ մը գործել: Բայց ահա օրերը կու գան ուրիշ բան ըսելու. վերջերս գրեթէ նոյն օրը «Արարատ»-ի եւ «Զարթօնք»-ի մէջ հանդիպեցայ պտըտիլ բային՝ ը-ով:

            Փորձեցի իմանալ, թէ ո՞ւր պահուած է այս սխալին ակունքը:

            Եւ բանէն դուրս եկաւ, որ ան ունի շատ խոր անցեալ մը:

            Արդարաեւ, պտըտիլ՝ ը-ով գրած են , ի շարս այլոց, նաեւ՝

            –Ոչ աւելի, ոչ պակաս՝ «Նոր հայկազեան»-ը՝ պտտըտիլ, պտըտցնել[1]:    Նորայր Բիւզանդացին՝  պտըտցնել (Ֆրանսահայ բառարանին մէջ՝ ֆրանսերէնի  promener/պտտցնել բայի առթիւ):            Ապա յաջորդաբար՝ հայր Սամուէլ Գանթարճեան, Գուիտոն Լուսինեան, Մեսրոպ Նուպարեան, Գայայեան, հայր Ճիզմեճեան, Տէր Խաչատուրեան, հայր Կռանեան, մինչեւ իսկ… Մեսրոպ Գույումճեան եւ   Գնէլ արք. Ճերեճեան:

            Եւ  կ’իմանանք, որ սփիւռքի մէջ տակաւին հայոց լեզուի դասագիրք կայ, որ որդեգրած է պտըտիլ-ը ու զայն կը թելադրէ աշակերտութեան:

Բացառութեան կարգով միայն Եղիա Տեմիրճիպաշեանը ունի պտտիլ–պտտցնել:

Ու այսչափ:  

Ուրեմն ի՞նչ, պարտինք հետեւիլ բացարձակ մեծամասնութեա՞ն, թէ՞ մէկ հատիկ բացառութեան:

Ո՛չ մէկուն, ո՛չ միւսին, այլ… տրամաբանութեա՛ն եւ… փաստերո՛ւն:      

                                                       *   *   *

Օրին Հացեկացի սուրբը օրինադրած է, որ  բառամէջի լսուող ը ձայնաւորը չգրուի. լա՛ւ հասկնանք՝ բառամէջի՛. ո՛չ սկիզբի ու ո՛չ վերջի: Եւ այդպէս ալ կիրրակուած է  մեր ողջ մատենագրութեան մէջ: Այստեղ բացառութիւն չի կրնար կազմել  պտոյտ արմատի  ոյ  երկբարբառի սղումով  յառաջացած ը ձայնաւորը, եւ տալ՝ պտըտիլ:       

Եթէ մեր ուղղագրութիւնը հետեւէր ձայնափոխական ոյ > ը կանոնի մը, ապա պարտէինք գրել  քոյր/քըրոջ, սակայն ի սկզբանէ գրած ենք քրոջ՝ առանց ը-ի:                                                                                                                                                                                                   Բոլոր բառարանները կ’ընդունին պոյտ բառի մը գոյութիւնը, որ կը նշանակէ «խորունկ աման», մասնաւորաբար  կաւէ աման, եւ որուն ոյ  երկբարբառի սղումով  յառաջացած է պտուկ բառը, որ ոչ մէկ ատեն պըտուկ գրուած է: 

Բոյն արմատը իր կարգին կորսնցնելով իր ոյ երկբարբառը, ամէն տեղ ու միշտ տուած է բնաւեր, եւ ոչ մէկը միտքէն անցուցած է բընաւեր գրել:

Սոյր “արագ” արմատը նախապէս տուած է սուրարշաւ[2], սա իր կարգին դարձած է սրարշաւ, եւ այսպէս ալ արձանագրուած է բոլոր բառարաններու մէջ:

Ծանօթ.－ Ունինք արշաւասոյր  բառը, որ սխալ կառոյց ունի. սոյր արմատը, որ որոշիչն է արշաւ-ին, հայերէնի բառակազմական օրէնքով պէտք դրուի բառին սկիզբը,  ինչպէս է պարագան, օրինակ,  հետեւեալներուն՝ մեծ-ա-միտ, բարձր-ա-հասակ, շիկ-ա-մօրուս, տխր-ա-դէմ, արագ-ա-վազ եւ այլն, որոնց մէջ մեծ, բարձր, շէկ, տխուր, արագ ածական որոշիչները դրուած են բառերուն  սկիզբը: Սոյր-սուրաշաւ-սրարշաւ տարբերակը յառաջացած է ի սրբագրութիւն այդ սխալ կառոյցին, որ, սակայն, իր կարգին պահպանուած է, եւ մեր բոլոր բառարանները օժտուած են հիմա երկու տարբերակներով՝ սրարշաւ եւ արշաւասոյր:

Այս բոլորի լոյսին տակ՝ ինչո՞վ կ’արդարանայ պտոյտ/պտըտիլ հնչիւնափոխութեան մը կիրարկումը այնքան պատկառելի  ու նուազ պատկառելի  հեղինակութիւններու կողմէ:   Շատ պարզ է՝ ոչ մէկ բանով:                                                                                                                                                                                                                                                                                       

Բացարձակապէս ոչ մէկ հիմնաւորում տրուած է այդ ը-ին:

Չէ տրուած, որովհետեւ գոյութիւն չունի ան:

Մեր ամբողջ բառամթերքին մէջ ունինք բառամէջի ը-ի  ընդամէնը մէ՛կ օրինակ, մէ՛կ եզական բացառութիւն՝ անցընել ներգործական բայն է այդ,  որուն  ը ձայնաւորին շնորհիւ կը զանազանենք  զայն անցնիլ չէզոքէն, մասնաւորաբար  անցեալ ժամանակներու մէջ՝ կ’անցնէի/կ’անցընէի, պիտի անցնէի/պիտի անցընէի, անցնէի/անցընէի, եւ կարգ մը դերբայներու մէջ՝  անցնելու/անցընելու, անցնելէ/անցընելէ, անցնելով/անցընելով, նաեւ՝ անցնելէն/անցընելէն:

Ինչպէս կը տեսնենք, բառ կերտել, ուղղագրել զայն եւ մաս դարձնել զայն լեզուի բառագանձին՝ ասոնք տգնաջան ու տաժանագին աշխատանքի արդիւնք են, որուն պատուով  լծուած են մեր նախնիներն ու երախտաւորները:

[email protected]                                                                 Արմենակ Եղիայեան

[1] Գրաբարը պտտիլ կամ պտտցնել բայերը չունի. ասոնք յառաջացած են աշխարհաբարի մէջ: Հայր Աւգերեան՝ «Նոր հայկազեան»-ի հեղինակը, պտըտիլ եւ պտըտցնել բայաձեւերը օգտագործած է գրաբարեան պտուտել եւ պտուտիմ  բառերու բացատրութեան առթիւ՝ անոնց տրուած աշխարհաբար հոմանիշներու շարքին: Ուրեմն այս ը-ով կառոյցները իրը չեն, ան հաւատարմօրէն մէջբերած է աշխարհաբարի մէջ այդ բայերու՝ իր օրերուն  ունեցած ուղղագրութիւնը: Բաց աստի՝ ան հարիւրաւոր աշխարհաբար ուրիշ բառեր օժտած է ը-ով:

[2] Տե՛ս Մ. Պեշիկթաշլեան, «Ուրուականք», 81-րդ տող.  «Էր տեսանել զաղջիկն այն ի կայթ ոտին սուրարշաւ»: