Գեղարուեստական կրկնութեան առարկայ կրնան դառնալ, ինչպէս ըսինք նախորդիւ,  կարգ մը հնչիւններ եւս, եւ այս հնարքին դիմած են ինչպէս օտար, այնպէս ալ հայ բանաստեղծները՝ թէկուզ Նարեկացիէն սկսած.

                               Շուշանն շողէր հովտին,

                               շողշողէր  դէմ արեգական…

                               Շուշանն շաղով լցեալ,

                               շող շաղով եւ շար մարգարտով (Նարեկացի):

                               Գիշերն անուշ է, գիշերն հեշտագին,

                               Հաշիշով օծուն ու բալասանով… (ՄՄ):

                               Ծփում է ծովն ալեծածան,

                               Ծփում է սիրտը տղայի,

                               Գոռում է ծովն ահեղաձայն,

                               Նա կռւում է կատաղի… (ՅԹ):

                                Աշնան մշուշում շշուկ ու շրշիւն,

                               −Բարդիներն  են բաց պատուհանիս տակ…    

                               Անտես ու  յուշիկ իմ շուրջը շրջում

                               Եւ շշնջում  ես եւ անուշ շրշում (ՎՏ): 

                                 Երբ շրջազգեստ մը շրշէ,

                               Իմ մաշած սիրտը  յիշէ (ՊԴ, «Յուշք»):

            Ուր ուշագրաւ է յատկապէս վերջինը՝  Դուրեանի երկատողը:

Անշուշտ այստեղ կրկնուող բաղաձայնները՝ յատկապէս շ, ղ, ծ, ջ,  պատահականութեան  արդիւնք չեն, այլ ուզուած, փնտռուած, սերտուած եւ շատ զգուշութեամբ կատարուած կրկնութիւններ են, որոնք կը շոյեն մեր ականջները եւ իրենց նմանակութեամբ կը թելադրեն բնութեան զանազան երեւոյթները:

                                                         *   *   *

Գեղարուեստական կրկնութիւնը յաճախ լեզուական միօրինակութենէ խուսափելու քերականական հնարք մըն է. այդպիսին է  Ռուսինեանի «Կիլիկիա»-ի առաջին ութեակը.

                                  Երբ որ բացուին  դռներն յուսոյ

                                  Եւ մեր երկրէն փախ տայ ձմեռ,

                                  Չքնաղ երկիրն մեր Արմէնիոյ

                                  Երբ փայլէ իւր քաղցրիկ օրեր.

                                  Երբ որ ծիծառն իր բոյն դառնայ,

                                  Երբ որ ծառերն հագնին տերեւ,–

                                  Ցանկամ տեսնել զիմ Կիլիկիա՝

                                  Աշխարհ, որ ինձ ետուր արեւ:

Ուրեմն կ’ակնարկուի երբ(որ) յարաբերականի կրկնութեան:

Այս պարբերոյթը կազմուած է մէկ գլխաւոր նախադասութենէ.

–«Ցանկամ տեսնել զիմ Կիլիկիա», որուն նախադասուած են հինգ համաստորադաս՝ ժամանակի պարագայ երկրորդական նախադասութիւններ, եւ մէկ յետադաս որոշիչ նախադասութիւն: Եթէ երբ-ը չկրկնուէր, ապա մենք պիտի ունենայինք յաջորդաբար համադասուող հինգ տաղտկալի  ստորադասներու  միօրինակ կուտակում մը, որուն տարողութեան կարելի է անդրադառնալ ջնջելով երբ-երը, ինչ որ շատ պիտի արժեզրկէր ութեակը: Կրկնուող երբ-երը ահա կը չէզոքացնեն այդ անախորժ զգացողութիւնը: Սակայն կայ աւելին՝ այս կրկնութիւնը կը լարէ մեր հետաքրքրութիւնը,  աշխուժ ու բարձր կը պահէ մեր տրամադրութիւնը՝ իրազեկուելու վերջապէս այն գլխաւոր միտքին, որ մեզի կը խոստանան յաջորդական երբ-երը  եւ որ է՝  Կիլիկիան տեսնելու ցանկութիւնը:

Ե. Օտեանէն մէջբերուող հետեւեալ նախադասութիւնը կը ներկայացնէ նոյն պարագան, նոյն հնարքը.

–«Քանի որ նրանք չեն ուզեր իրենց պարտականութիւնը ճանաչել,  քանի որ նրանք կը հեգնեն ժողովուրդի տառապանքը,  քանի որ նրանք  իրենց պաշտօնի գիտակցութիւնը կորսնցուցած են,  քանի որ նրանք  ձեզ սովի կը մատնեն,− այլեւս չպէտք է  գլուխ ծռել,  պէտք է ծառանալ, կռուել,  պայքարել…» («Ընկեր Փանջունի  Հալեպի մէջ»): 

            Ռուսինեանէն եւ Օտեանէն քաղուած օրինակները կը ներկայացնեն համաստորադասական բարդ նախադասութիւններ: Առաջինը՝ հինգ, իսկ երկրորդը   չորս համաստորադաս բաղադրիչներով:  Նման կառոյցներ իրենց ստորադաս բաղադրիչներու բարձր թիւով  ծանր կը հնչեն ու  ոճականօրէն  ընդհանրապէս խրախուսելի չեն, որովհետեւ քանի ստորադաս բաղադրիչներուն թիւը մեծնայ, միօրինակութեան զգացումին հետ կը յառաջանայ իմացաբանական անպատեհութիւն մըն ալ. ընթերցողը, մա՛նաւանդ ունկնդիրը կը սկսի մոռնալ անդին մնացած բաղադրիչներու բովանդակութիւնն ու իմաստը, եւ կը սկսի անհասկացողութեան տաղտուկը:  Ուրեմն շաղկապական բառերու՝ յարաբերական դերանունի կամ ստորադասական շաղկապի,  կրկնութիւնը որոշ չափով կը մեղմացնէ  յիշեալ թերութիւնը:  Անշուշտ հեղինակէ-հեղնակ, գրողէ-գրող  ասոնք քիչ մը կրնան տարբերիլ իրարմէ, բայց եւ այնպէս  կայ մնայուն վտանգ մը, որմէ թելադրելի է խուսափիլ: Ենթաստորադասական ամենաառոյգ կառոյցը՝ զոյգ  ստորադաս բաղադրիչ ունեցողն է, աւելի ծաւալունը՝  գրաւ մըն է, որուն պատասխանատուն արուեստագէտն է՝ գրողը, բանախօսը, հռետորը, մանկավարժը  եւ այլն:

Ունինք բառային կրկնութեան տարբերակ մը եւս, ուր հանդէս կու գան կամ  կը կկրնուին ոչ թէ նոյն բառերը, այլ  հոմանիշ կամ մերձանիշ զոյգեր. օրինակ՝

—անթիւ-անհամար, անօթի-ծարաւ, գող-աւազակ, հաչել-հառաչել, հալիլ-մաշիլ, յոգնած-դադրած, տուն-տեղ, ցանել-ցրուել եւ այլն:

Ասոնց պիտի անդրադառնանք աւելի անդին՝ «Սաստկաբանութիւն» խորագրեալ գլուխին տակ:    

                                                               *   *   *     

Ծանօթ.− Այս սերտողութեան ծիրէն դուրս կ’իյնայ շատ առինքնող բնաբան մը՝ «Մանկավարժական  կրկնութիւնը», որ, եթէ ճիշդ մշակուի ու առաջ տարուի, ունի ուսոցողական շատ մեծ արժէք ու նշանակութիւն, որ սակայն աւելի  ձեռնհասութեամբ  կիրարկուելու կարիք ունի արեւմտահայ իրականութեան մէջ:  

[email protected]                                                          Արմենակ Եղիայեան