Մշոյ ճառընտիր
Ձեզի բան մը կ’ըսէ՞ այս բառակապակցութիւնը:
Ուրեմն ան անունն է աշխարհի ամենամեծ ձեռագիր մատեաններէն մէկուն՝ 55,3 x 70,5 սմ: Գրուած ու զարդանկարուած է 1200−02 թուականին Երզնկայի մէկ վանքին մէջ: Ընդօրինակողը կը կոչուի Վարդան Կարնեցի, իսկ նկարազարդողը՝ Ստեփանոս:
Հազիւ գրչագրութիւնը աւարտած՝ զայն կ’իւրացնէ թաթար դատաւոր մը, երկու տարի կը թաքցնէ զայն, որմէ ետք Մշոյ միաբանները կը գնեն զայն 4.000 արծաթ դրամով, որ կը գոյանայ միաբաններու եւ շրջակայքի բնակիչներու նուէրներով:
Ան օրին ունեցած է 600 թերթէ աւելի, որոնց իւրաքանչիւրը ստացուած է մէկ երինջի, այսինքն՝ մատակ կովի, մորթով եւ կշռած է աւելի քան 30 քկ:
Ան յիշեալ վանքին մէջ կը պահպանուի մինչեւ 1915-ի գաղթը:
Տեղահանութեան օրերուն երկու հայուհիներ կ’որոշեն փրկել զայն ու հրաժարելով սեփական իրերէ՝ հետերնին կ’առնեն՝ օրեր շարունակ փոխնիփոխ կրելով զայն: Կը հասնի պահ մը, ուր ա՛լ կարելի չ’ըլլար կրել ամբողջութիւնը, ուստի երկուքի կը կիսեն, կէսերէն մէկը կը թաղեն, ու կը շարունակեն միւս կէսով, որ կը հասցնեն մինչեւ Թիֆլիս ու կը յանձնեն տեղւոյն Հայոց ազգագրական ընկերութեան:
Նախախնամութիւնը կ’օգնէ, եւ ահա ռուս բարեխիղճ զօրական մը պատահմամբ կը գտնէ միւս կէսը: Իրեն ծառայող հայ զինուորներ կը յայտնեն, որ գտածոն հոգեւոր ճառերու հաւաքածոյ մըն է՝ հայերէն գրուած: Եւ զարմանալի զուգադիպութեամբ այդ կէսը իր կարգին կը յանգի նոյն ազգագրական ընկերութեան, ուր դժուար չ’ըլլար միացնել զանոնք:
Հանրապետութեան օրերուն ան Թիֆլիսէն կը բերուի Հայաստան ու պահ կը դրուի Էջմիածնի մատենադարանը, ասկէ ալ, աւելի ուշ, կը գտնէ իր վերջին կայանը՝ Երեւանի մատենադարանը՝ իր ծաւալով, այլեւ ձեռագրային ու զարդանկարային որակով գրաւելով այցելուներու զարմանքն ու հիացումը:
Ներկայիս ան ունի 602 թերթ, կողք չունի եւ կը կշռէ 30 քկ
Տուն եւ տուն տալ
Մի՛ աճապարէք. ձեզմէ տուն ուզող պիտի չըլլայ:
Այս տունը… ուրիշ տուն է:
Ուրեմն հեռաւոր միջին դարերուն, ուր ո՛չ թուղթ ու ո՛չ մամուլ կար, գիրք կը ստացուէր համբերատար ընդօրինակութեամբ՝ իբրեւ գրանիւթ օգտագործելով մասնաւորաբար մագաղաթը, որ ստնաւոր անասուններու յատուկ մշակուած մորթն է, եւ երբեմն պապիրոսի վրայ, որ Նեղոսի ափերուն աճող ու նմանապէս յատուկ մշակուած եղէգ մըն է:
Շատ աւելի առաջ օգտագործուած են մոմը, կաւը, փայտը եւ այլն:
Ամէնէն շատ ապսպրուող գիրքը Աստուածաշունչ մատեանն էր, որուն մէկ օրինակի ընդօրինակումը, նկարազարդումով մէկտեղ, կրնար տարիներ տեւել եւ պահանջել … տասնեակներով անասուններ, երբեմն շատ աւելի, ինչպէս տեսանք: Այս պատճառով ալ գիրք ունենալը պերճանք մըն էր, որուն շատ քիչեր կ’արժանանային: Միւս կողմէ՝ գիրքը, որ ինչպէս ըսինք, սովորաբար Աստուսծաշունչն էր, հոգին փրկելու եւ երկնային պարգեւի արժանանալու միջոց էր. զայն ապսպրողն ու եկեղեցիին նուիրողը ձեւով մը գնած ու ապահոված կ’ըլլար իր հոգեւոր փրկութիւնը` դրախտ երթալու տոմսակ էր ան:
Բայց ահա թուղթը, որուն գիւտի ճիշդ թուականը ծանօթ չէ, սկսաւ կամաց-կամաց թափանցել դէպի Արեւմուտք, ընդ որս եւ Հայաստան, գալով Ծայրագոյն արեւելքէն, ամենայն հաւանականութեամբ Չինաստանէն: Եւ ինչ որ էական է՝ անհամեմատ աւելի աժան, քան մագաղաթը:
Գրանիւթի աժանացումի ու մատչելիութեան բերումով մէկ կողմէ աւելցաւ հոգիի փրկութեան մասին մտածողներու թիւը, միւս կողմէ շատ ուրիշ գիրքերու պահանջը եւս: Եւ ահա ձեռներէց մարդիկ հաստատեցին առաջին… տպարանները: Բայց ուշադրութիւն, այստեղ գործողը մեքենան չէր. տակաւին հեռու ենք մամուլէն ու Կիւթեմպերկէն:
Ուրեմն ասոնք գրչանոցներ կամ գրչատուներ էին, ուր կը ծառայէին մէկէ աւելի գրիչներ՝ ընդօրինակողներ, որոնց թիւը կախում ունէր պահանջէն: Ասոնց միջեւ կը գտնուէր մէկը, որ կը կարդար, կը թելադրէր բնագիրը, եւ գրիչները կը գրէին՝ ձերբազատելով անձամբ ամէն վայրկեան բանգիրին դիմելու հոգէն:
Այս ընթերցողը կը կոչուէր «տուն տուող»: Գործողութիւնը՝ «տուն տալ»:
Տունը, ուրեմն, բնագրային այն փոքրիկ հատուածն էր՝ արձակ կամ ոտանաւոր, որ ան մէկ անգամէն կը թելադրէր գրիչներուն. ան ունէր սերտուած ծաւալ մը, որ գրիչները պէտք է կարենային ընկալել, իւրացնել ու արձանագրել՝ առանց կորուստի:
Հետագային «տուն» եզրը, իբր այդպիսին, նուիրականացաւ իբրեւ ոտանաւորի ներքին բաժանում, որ ընդհանրապէս չորս տող է, երբեմն աւելի, երբեմն պակաս:
Մօտիկ անցեալին տուն կը կոչուէր նաեւ Աստուածաշունչի գիրքերու գուխներուն ներքին բաժանումներէն իւրաքանչիւր թուագրուած հատուածը, որ ներկայիս պարզապէս «համար» կը կոչենք:
