1. Նախորդիւ բազում օրինակներով խօսեցանք մեր հին՝ պատմական բայերու աշխարհաբարի մէջ կրած ծաւալային պատկառելի նուազումին մասին, ինչպէս՝

            –բազմացուցանել               բազմացնել

          –կառուցանել                     կառուցել

          –ազդեցուցանել                 ազդել

          –անջատանել                     անջատել

            Ուր բայական արմատները պահպանուած են, անշուշտ, աշխարհաբարի մէջ, եւ ամփոփուած կամ անհետացած են պատմական ծաւալուն ածանցները միայն:

            Բայերէն բացի ամփոփումի, կծկումի առարկայ դարձած են սովորական բառեր եւս:

            Ստորեւ տեսնենք  օրինակներ:

                                                                     *    *    *

            —որպէսզի շաղկապը, որով կը սկսի ստորադասական բարդ նախադասութեան ստորադաս բաղադրիչը եւ կը ծառայէ ցոյց տալու գլխաւորին նպատակը, ժամանակին հետ   հակում ունեցած է դառնալու որ :

Օրինակ՝

            ***Աղբիւր գացի, որպէսզի ջուր խմեմ:

            Ի՞նչ նպատակով գացի՝ ջուր խմելու նպատակով:

            Արդի հայը հակամէտ է ըսելու՝

            –Աղբիւր գացի, որ ջուր խմեմ:

            Տակաւին աւելի առաջ երթալով՝ ան նաեւ կ’ըսէ.

            –Աղբիւր գացի՝ ջուր խմելու:

            Ի՞նչ նպատակով գացի՝ խմելու:

            Ինչպէս կը նկատենք ամբողջ ստորադաս նախադասութիւն մը հետզհետէ վերածուեցաւ մէկ տրական հոլով դերբայի՝ խմելու:

            Եւ ընդունինք, որ այս վերջինն է ամէնէն կոկիկն ու բարեհունչը, այլեւ ամէնէն սակաւաբանը, այլ հարց թէ վերը բերուած բոլոր կաղապարներն ալ կենդանի են եւ ունին զուգահեռ կիրարկութիւններ:

            Կծկումի առարկայ դարձած են՝

            —ճանապարհ-ճամբայ,

–առաւօտ-առտու,

–երեկոյ-իրիկուն:

Ասոնց առաջին տարբերակները քիչ մը աւելի գրական հնչեղութիւն ունին:             Երեքն ալ մաս կը կազմեն գրաբարին, մինչ ամփոփ ձեւերը յառաջացած են հետագային ու  չեն գտնուիր «Նոր հայկազեան»-ի մէջ, որ գրաբարի բառարան է:

Ասոնք եւ նմանները, որոնց թիւը կը հասնի հազարներու յատուկ եղած են հեռաւոր ռամկօրէնին, որ անյիշելի ժամանակներէ կազմուած է  գրաբարին զուգահեռ եւ կիրարկուած է ռամիկին՝ հասարակ ժողովուրդին  կողմէ: Իսկ աշխարհաբարը իր գիրկը  շատ լայն բացաւ նման բառերու առջեւ՝ իւրացնելով կամ պահելով հանդերձ գրաբարեան տարբերակները:

 Փաստօրէն արդի հայերէնը կը կիրարակէ թէ՛ մէկը, թէ՛ միւսը:

Աշխարհաբար բառարանները  տեղ կու տան երկուքին ալ[1]:

1. Հնչիւնական զեղչումներ

            Յարաբերաբար գրաբարին՝ աշխարհաբար անցած են մեծաթիւ բառեր, որոնք կորսնցուցած են իրենց մէկ կամ մէկ քանի հնչիւնները:

            ա) Բառամէջի հնչիւններու կորուստ

            Բաղաձայնի կորուստ՝բարշ-բաշ, մրսիլ-մսիլ, գորշ-գոշ, զոհր-զոհ, խարշել-խաշել, կարշն-կաշն, հարշիլ-հաշիլ, մարշիլ-մաշիլ, նիրհ-նիհ, շարժիլ-շաժիլ-ժաժիլ, վերհ-վեհ, վիրճիլ-վիճիլ, քարշել-քաշել եւ այլն:

Ձայնաւորի կորուստ՝ ատեան-ատեն, գեհեան-գեհեն, պատճեան-պատճեն, ցորեան-ցորեն,  որոնց մէջ սղած է «ա» ձայնաւորը:

Ծանօթ.－1.Արեւելահայերէնը կը շարունակէ ըսել մրսիլ: 2. Եթէ խարշ եւ կարշն արմատները կորսնցուցած են իրենց «ր» բաղաձայնը համապատասխան բայերուն մէջ, այլուր կը պահեն զայն. օրինակ՝ աղեխարշ եւ կարշնեղ ածականներուն մէջ: 3. Բացաստի՝ ունինք կաշմբուռն ածականը, որուն առաջին՝ կաշն արմատը դարձած է կաշմ իրեն յաջորդող «բ» բաղաձայնին բերումով: 4. Քարշ  արմատը նոյնութեամբ պահպանուած է քարշակ բառին մէջ:

բ) Բառավերջի հնչուններու կորուստ

 «Ն» բաղաձայնի կորուստ՝  ակն-ակ, անձն-անձ, ափն (եզերք)-ափ, բեռն-բեռ,  բուրգն-բուրգ, բուռն-բուռ, գառն-գառ, գեղմն-գեղմ, դուռն-դուռ, եզն-եզ, երկն-երկ,  եօթն-եօթը, թոռն-թոռ, ինն-ինը (ինըն-ինը),  լեառն-լեռ, կաթն-կաթ, կամն-կամ, կողմն-կողմ, հարսն-հարս, հիմն-հիմ, ձեռն-ձեռ, ձուկն-ձուկ, ճիգն-ճիգ, ճուռն-ճուռ, մասն-մաս,  մատն-մատ, մուկն-մուկ, նուռն-նուռ, շուրթն-շուրթ, ողն-ող, ոսպն-ոսպ, ոտն-ոտ, որդն-որդ,  որմն-որմ,  ունկն-ունկ, ջերմն-ջերմ, ռունգն-ռունգ,  սերմն-սերմ, տասն-տասը (տասըն-տասը),  տուտն-տուտ, փուռն-փուռ[2] եւ այլն:

«Ն» բաղաձայնով օժտուած էին գրաբարի բոլոր  բայանունները՝ ազատումն, անջատումն,  բաբախումն, խոստումն, ուսումն եւ այլն. ասոնք հազարներով աշխարհաբար անցան առանց բառավերջի «ն»-ի՝ ազատում, անջատում, բաբախում եւ այլն:

Այս խումբի բառերը ներկայիս ունին երկու հոլով. աշխարհաբարեան՝ ազատումի, անջատումի  եւ այլն. բայց զուգահեռ կը կիրարկուի գրաբարեան հոլովումն ալ՝ ազատման, անջատման, ուր պահպանուած է բառավերջի «ն»-ն:

Բառակազմութեան առթիւ այս պարզացուած ձեւերուն գրեթէ բոլորը կը վերականգնեն իրենց կորսնցուցած «ն» բաղաձայնը. այսպէս՝ ակնոց, անձնական, ծովափնեայ, բեռնակիր եւ այլն: Այսպէս է, քանի որ մեր բաղադիր բառերուն մեծ մասը   նոյնութեամբ ժառանգած ենք գրաբարէն, իսկ նորակերտ բառերուն առթիւ ալ ընդհանրապէս հետեւած ենք գրաբարի բառակազմութեան  օրէնքներուն՝ պահելով արմատներուն «ն» բաղաձայնը:   

            Քանի մը բառեր, ինչպէս՝ արծուի, հիւսիսի, պատասխանի, տեղի կորսնցուցած են իրենց «ի» ձայնաւորը՝ արծիւ, հիւսիս, պատասխան, տեղ:

[email protected]                                                           Արմենակ Եղիայեան