1. Յապաւումներ

            Աշխարհիկ եւ հոգեւոր գրաւոր խօսքի  ընդհանրացումով եւ հրապարակագրութեան զարգացումին զուգահեռ լեզուներու մէջ յառաջացաւ սակաւաբանութեան  ուրոյն մշակոյթ  մը, որ է այլազան  բարդ  հասարակ  եւ  մասնաւորաբար յատուկ անուններու յապաւումը, որ կը յենի ընդհանրապէս այդ բառերու բաղադրիչներու սկզբնատառերուն վրայ. օրինակ՝

            —ՄԱԿ, ՀԲԸՄ, ՀՀՇ եւ շատ  ուրիշներ:

Ասոնք նախապէս յղացուած են գոնէ  բանաւոր խօսքի մէջ  լման   արտասա-

նուելու համար, այսինքն՝ Միացեալ ազգերու կազմակերպութիւն… այսպէս ալ միւսները:

Սակայն ժամանակի ընթացքին, հետզհետէ  հանրածանօթ դառնալով,  սկսած են արտասանուիլ ըստ յարմարութեան. ՄԱԿ-ը կ’արտասանուի մէկ վանկով՝ մակ, ՀԲԸՄ-ը՝ կ’արտասանուի հոբենըթմեն, ՀՀՇ-ն՝ հոհոշա, ՀՄՄ-ը՝ հոմենմեն:

Ասոնց մէկ տարբերակն են կրճատումները՝ գրաւոր խօսքի մէջ, ինչնէս՝  ս., տ., օր.,  պ. եւ այլն՝ սուրբ, տէր,  օրիորդ, պարոն բառերուն փոխարէն, այնպէս ալ շատ ծանօթ անձնանուններու, ինչպէս  ՅԹ՝ Յովհաննէս Թումանեան, ՊՍ՝ Պարոյր Սեւակ,  ԳԶ՝ Գրիգոր Զոհրապ եւ այլն:

 Ասոնց մէկ տարբերակն են հոգեւորականներու տրուած այլազան կարգերուն եւ կոչումներըուն համապատասխանող յապաւումները. ինչպէս՝

—Գարեգին Գ.՝ Գարեգին կաթողիկոս երրորդ,

—ՆՍՕՏՏ՝ Նորին սուրբ օծութիւն տէր տէր՝  կաթողիկոսին յատուկ,

—Եպսկ.՝ եպիսկոպոսին յատուկ,

—Արք.՝ արքեպիսկոպոսին յատուկ,

—Վ. կամ վրդ.՝ վարդապետին յատուկ,

—Ծվ.՝ ծայրագոյն վարդապետին  յատուկ,

—Աբղ.՝ աբեղային յատուկ,

—Սրկ.՝ սարկաւագին յատուկ:

Ծանօթ.－ Ասոնց մէջ միակ գլխագրելին է ՆՍՕՏՏ,  մնացեալները չեն գլխագրուիր:

                                                       *   *   *

Նման յապաւումները միշտ չէ որ մեր լեզուն կիրարկողներուն ծանօթ են ըստ ինքեան. մեծ է թիւը այնպիսիներուն, որոնք գիտեն, թէ, օրինակի համար, ՄԱԿ կը կոչուի Ամերիկայի մէջ հաստատուած ինչ որ աշխարհաժողով մարմին մը,  սակայն չեն գիտեր, թէ այդ միավանկ արտասանուող անունը կը նշանակէ «Միացեալ ազգերու կազմակերպութիւն», ինչպէս շատեր իրենց կարգին չեն գիտեր, թէ ՀԲԸՄ-ը  «Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութիւն»-ն է:

Այսպիսիներուն մէկ տարբերակն է տուեալ յապաւումները արտասանել իրենց  մէկ բաղադրիչին լման ծանալովը. օրինակ՝

—Համազգային՝  Համազգային հայ կրթական և մշակութային միութիւն-ի փոխարէն.

—Բարեգործական՝ Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութիւն-ի փոխարէն.

—Դաշնակցութիւն՝ Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն-ի փոխարէն:

—Գարեգին Ա.՝ ՆՍՕՏՏ Գարեգին առաջինՍարգիսեան-ի փոխարէն:

Այս պարագային այս միակի անունը անպայման կը գլխագրուի՝ անկախ

անկէ, թէ ան ի՛նչ դիրք կը գրաւէ իր պատկանած բառակապակցութեան մէջ:         

2. Խորհրդային կարգերու հաստատումով՝ միութենական բոլոր լեզուներուն մէջ յառաջացաւ սակաւաբանութեան տեսակ մը, որ կը կայանար բաղադրեալ յատուկ անուններու բաղադրիչներու սկզբնատառերը կամ առաջին վանկերը մէկ համադիր բարդ բառի վերածելու մէջ՝ բոլորովին մեքենականօրէն կրճատելով   անոնց բաղադրիչները. օրինակ՝

           Բուհ                                 −  բարձրագոյն ուսումնական հաստատաութիւն

           Համկկ                              −  համամիութենական կոմունիստական

                                                                                                                 կուսակցութիւն

           Լկեմ                                 −  լենինեան կոմունիստական երիտասարդական 

                                                                                                                 կուսակցութիւն

            լուսժողկոմ                     − լուսաւորութեան ժողովրդական կոմիսար

            Հայպետհրատ                − Հայաստանի պետական հրատարակութիւն

            սոցդասվար                    − սոցիալական դաստիարակութեան վարիչ

            Այսպիսիները, որքան ալ յատուկ ըլլային մասնաւորաբար գրաւոր խօսքին, այսուհանդերձ անխուսափելիօրէն կը թափանցէին նաեւ  բանաւոր խօսքի մէջ:  Ասոնք հայ լեզուաբանութեան պատմութեան մէջ կը կոչուէին «նոր յապաւումներ»: Այսպիսինրը ամբողջական  բառարաններ լեցուցած են (տե՛ս Նայիրի բառարան-ներու  շարքի «Յապաւումների բառարան»-ները՝ թիւով չորս):

            Բարեբախտաբար այսպիսիներուն բեռը հետզհետէ  նուազեցաւ՝ նոյնինքն խորհրդային կարգերու հետագայ տարիներուն, իսկ  Հայաստանի անկախութենէն ետք մեծապէս  լքուեցան  անոնք. մնացին սակաւ  կառոյցներ, ինչպէս՝ բուհ, արտգործնախարար, զինծառայող, շինմաս, շինհրապարակ, պետդումա, պետթատրոն, քաղբանտարկեալ եւ սակաւ ուրիշներ ալ, որոնք որոշ   յաճախակա-

նութեամբ եւ որոշ վայելչութեամբ քարշ կու տան իրենց գոյութիւնը:

3. Սակաւաբանական երեւոյթ է նաեւ անշաղկապութիւնը, որ յատուկ է մասնաւորաբար ժողովրդախօսակցական լեզուին, ուր կը զեղչուին ա) համադասական միաւորիչ շաղկապները եւ բ) ստորադասական շաղկապները.

            ա)Լեռ (ու) ձոր ոտքի տակ տուաւ,  (եւ) ձեռնունայն վերադաձաւ:

                Եկայ, տեսայ,  (եւ/ու) յաղթեցի:

            բ) Եւ զայրացած հարցուց՝ (թէ) ինչպէ՞ս մէջէն պիտի ելլեն:

                Ես ալ հետաքրքիր էի՝(թէ)  ովքե՞ր են եկողները:

                Ողջագուրուեցէ՛ք, (որովհետեւ) այլեւս պիտի չհանդիպիք իրարու:

[email protected]                                                                Արմենակ Եղիայեան