Անհատական սակաւաբանութիւն (գ)

–Ամբողջ օրը հեռաձայնեցի, սակայն միշտ ալ զբաղած էր:

Ո՞վ կամ ի՞նչը:

            Ամբողջ օրը հեռաձայնեցի, սակայն միշտ ալ զբաղած էր բարեկամս (հետեւաբար  ժամանակ չգտաւ զրուցելու հետս) կամ՝ հեռախօսը (հետեւաբար չկրցայ կապուիլ բարեկամիս հետ):

–Հնագէտը յայտնեց, որ ամրոցը պատմական եզակի նմուշ մըն էր, բայց կը պահանջէր ամբողջ օր մը:

Ո՞վ կամ ի՞նչն է  պահանջողը:

Իր հապճեպին կամ գեղարուեսատական հարբեցումին մէջ այնքան տարուած է տուեալ նմուշով, որ մոռցած է  անուանել անոր վերաբերող պահանջին անունը:

«Հնագէտը յայտնեց, որ ամրոցը եզակի նմուշ մըն էր, որուն  ծանօթացումը կը պահանջէր ամբողջ օր մը»:

–Գեղեցիկ էր ան,  գեղեցիկ ոչ այն տափակ իմաստով, որ շատ անգամ  տղամարդիկ կ’ունենան:

Կ’ունենան ի՞նչ:

Սակաւաբանութեան այնպիսի նմուշ մըն է այս, որ բոլորովին կ’իմաստա-զրկէ խօսքը. մոռցուած է այն ուղիղ խնդիրը, որ իբրեւ յարաբերեալ պէտք է ծառայէր «որ» յարաբերական դերանունին:

Խօսողը  ի մտի ունի «գեղեցկութիւն»  բառը, որ անծանօթ պատճառներով չէ արձանագրուած:

Ուրեմն ան պարտէր իր խօսքը շարադրել հետեւեալ ձեւով.

«Գեղեցիկ էր ան, գեղեցկութեան ոչ այն տափակ իմաստով, որ շատ անգամ կ’ունենան տղամարդիկ:

                                                                *   *   *

Յակոբ Օշական կիրարկած է սակաւաբանութեան բաւական յանդուգն տեսակ մը, որ կը թուի յատուկ ըլլալ իրեն, քանի ուրիշ տեղ չհանդիպեցանք անոր:             Այսպէս՝

            –Այդ կերպարանքին մերժել իր իրաւութիւնը՝ սոփեստութիւն: Այդ կերպա-րանքը դաւանիլ հայ հոգիի ամբողջութեան պատկեր՝ միամտութիւն» («Հայաս-տանի կոչնակ», 1948, թիւ 24, էջ 587):

Զեղչուած են հանգոյցները, այսինքն՝ էական բայերը՝ է…է…:

«Սոփեստութիւն է…միամտութիւն է…:

                                                              *   *   *

Ղազարոս Աղայեանի «Տորք Անգեղ»-ին նկարագրութեան մէջ կը գտնենք.

«Ահռելի էր նա եւ անքան ուժեղ,

Որ յիսուն գոմէշ չունէին մէկտեղ»:

Իսկ թէ ճիշտ ի՞նչ էր չունեցածնին,− չէ՛ յիշուած:

Այդ պակսող հասկացութիւնը  ներկայ է անշուշտ  գրողին գիտակցութեան մէջ, եւ հեղինակը լաւատեսօրէն կ’ակնկալէ, որ ընթերցողն ալ իմանայ, թէ ի՛նչ է ան. այս լաւատեսութիւնը իրեն ներշնչողը ուժեղ ածականն է, որուն թելադրութեամբ՝ ընթերցողը ենթադրուած է հասկնալ, գուշակել, որ պակսողը ուժ հասկացութիւնն է:

Անշուշտ այստեղ կայ մէկ կողմէ սակաւաբանութեան, միւս կողմէ լաւատեսութեան  ինչ-որ չարաշահութիւն մը, որ խրախուսելի չէ. ամէն ընթերցող կրնայ չհասկնալ եւ այպանելի չէ:

                                                               *   *   *

Սակաւաբանութեան արտասովոր օրինակ մըն է  հետեւեալը.

–Քարափների կողերին ամեն տեսակ փոքրիկ խեցեմորթիներ տեսանք, բոլորն էլ՝  շատ մանր, որ հաւաքէինք, տուն տանէինք ու դրանց վրայ ժամանակ  ծախսէինք (Ուիլիամ Սարոյեան, «Հայրի՛կ, դու խենթ ես», Երեւան,  2019, էջ 47):

Պարզ է, որ խեցեմորթիները, իրենց ծաւալին պատճառով արհամարհուած են, եւ հեղինակը արժանի չէ գտած հաւաքել ու տուն տանիլ զանոնք. բայց ահա այս իրողութիւնը մատնանշող ոչ մէկ բառ գործածուած է:

Անփորձ ընթերցողը նման շարադրանքի առջեւ կրնայ անճրկիլ, չըմբռնել անոր միտք բանին, այն բոլոր հետեւանքներով, որուն տեղիք կրնայ տալ նման անճրկում մը:

Որմէ կարելի էր խուսափիլ: 

Թաւագիր կ’աւելցնենք  պակսող հատուածը:

–Քարափների կողերին ամեն տեսակ փոքրիկ խեցեմորթիներ տեսանք, բոլորն էլ՝  շատ մանր, այնքան  մանր,  որ չէր արժի, որ հաւաքէինք, տուն տանէինք ու դրանց վրայ ժամանակ  ծախսէինք:

                                                         *    *    *

Սակաւաբանութեան ուրոյն տեսակ մըն է զեղչումը, երբ խօսողը կը խուսափի ամէն միտքը եկածը ըսելէ՝ ապաւինելով խօսակիցի հասկացողութեան:

Այդպիսի կացութիւն մը կը պարզէ  Թումանեանի հետեւեալ հատուածը.

            －Ինչի՞ց է, պապի՛, այսքան ճոխ երկրում,

          Ինչպէս ասում ես, դժուար էք ապրում.

          Վարձատրութի՞ւն չէք ստանում հողից,

          Թէ՞ նեղութիւն է գալիս մի տեղից:

          －Մեր նեղութիւնը… քեզ ինչպէ՞ս յայտնեմ.

          Թող հաստատ լինի մեր թագաւորը:

          Ես ընչի՞ տէր եմ, խօսեմ նրա դէմ,

          Բայց Աստուած կտրի մեր քաշած օրը:

            Ինչպէս կը նկատենք, թոռնիկին թուած այլազան պատճառներուն, ուրկէ կրնային յառաջանալ պապիկին կենցաղային  դժուարութըանները, պապիկը  կը հակադրէ թագաւորին  անունը.  միւս կողմէ… կը հրաժարի «խօսիլ նրա դէմ»:

[email protected]                                                                Արմենակ Եղիայեան