Լաւ բանաստեղծութիւնները կը ձեւաւորուին խոր մակարդակներու վրայ, որոնք անծանօթ են զիրենք ստեղծող գրողներու գիտակցական աշխարհին։ Բանաստեղծութիւններ կան, որոնք պատկերներ կը բովանդակեն, յարաբերութիւններ կը մշակեն եւ հնչիւնային համակարգեր կը ստեղծեն։ Ասոնք դժուար կը հասկցուին առաջին ընթերցումով, կամ՝ խտացած հիւսուածքով ուղղագիծ տրամաբանութեամբ։ Մարգարեանի բանաստեղծութիւնը կը սկսի աղօթքով, որ՝ … ծառերը չմահանան։
«Ծառերը» բառը երեք բաղաձայն կը բովանդակէ։ Առաջինը պայթուցիկ «ծա»ն է, երկրորդը, զօրաւոր թրթիռով «ռա» տառն է, որ կը խարսխէ «ծառերը» բառին պատկերը:
Երկրորդ տողը կրկնութիւնն է առաջինին, սակայն բանաստեղծը այս անգամ կ’աղօթէ, որ՝ սէրերը չմահանան։ «Ծառեր» բառին համանման այս բառը, «սէ» եւ «րէ» տառերով կը մեղմացնէ նախկինին մէջ նշուած բաղաձայնային կարծրութիւնները՝ զանոնք վերածելով մեղմ հնչոյթներու, ե՛ւ էութեամբ, ե՛ւ ստորադասութեամբ։
Ծառերը ջուրով կը սնանին, եւ սէրը, բանաստեղծութեան առաջին տան մէջ, կը դառնայ ջուր, կը դառնայ ամպ, եւ երկրագունտին վրայ ցօղելով կը մաքրէ եւ կը սնուցանէ մարդուն ոգեկան էութիւնը։ Առաջին մասի երաժշտական աւարտին, բանաստեղծը կը հրամցնէ իր երկրորդ պատկերը, որը նոյնպէ՛ս, անձրեւի՝ դէպի-վար հոսքին նման, կրկին կը կամրջուի «ծառ» բներգին՝ այս անգամ ցանուած սերմին հետ — իմաստութիւն եւ լուսաւորուած խղճմտութիւն մատուցելով մարդ արարածին:
Մենք բանականօրէն մտային հունտ կը ցանենք, որը կ’աճի եւ դէպի վե՛ր կը սլանայ մեր գիտակցութեան մէջ։ Եւ այսպէս, Մարգարեան իր գրութեան երկրորդ տունով, անձրեւի դէպի վար հոսքի ուղղութիւնը կը փոխէ դէպի վե՛ր՝ վեհ եւ վսեմ… բառերով։ Վերջին երկու բառերը քրիստոնէական սրբութեան խորհրդանշաններ կը մատնանշեն …անեղծ, սրբամաքուր…:
Դէպի-վեր սլացքը մեզի դէպի Աստուած կը տանի, կերտողը մարդ արարածին, այն արարածին, որ ծառերու նման կաւով կամ կաւին մէջ կազմուած է։ Բանաստեղծութիւնը կ’աւարտի աղօթքով՝ որ մարդ արարածը չմահանայ – բառացիօրէ՛ն:
«Մարդուն մէջի մարդուն մահացում» արտայայտութիւնը տրամաբանական մեղմ հակադրութիւն մը կը ստեղծէ։ Ինչպէ՞ս կարելի է իքսի մէջի իքսը մահանայ, առանց ամբողջական իքսը մահանալու։ Յետագայ տողերը աակայն եւ բանաստեղծութեան հոլովոյթը կը լուսաբանեն այս հարցադրումը եւ կը լուծեն հակադրութիւնը։
Մարդը նուաստացած էակ է առանց կարեկցութեան ջուրին եւ լուսաւորութեան հունտին։ Առանց անոնց, ան չի կրնար հասնիլ մարդկային կարողականութեան իսկութեան։ Կարեկցութիւնն եւ լուսաւորութիւնը վերուստ տրուած պարգեւներ են, եւ որոնց կարելի է հասնիլ միմիայն աստուածային շնորհքով, որը կը տրուի ի պատասխան աղօթքի աղերսին։
Հոմերոսեան իսկութեան տեսութիւնը, մարդը կը ներկայացնէ որպէս ծառ։ Ծառին փոփոխուող տերեւները իր սերունդներն են, իսկ ճիւղերը, իր զաւակները. իսկ պատերազմը, սուր կացին է, որ սարերուն վրայի կաղնիները կը հատէ։
Երբ մարդը կը ձախողի մարդ ըլլալէ, պատերազմելու կը դիմէ:
Մարգարեան իր բանաստեղծութեան մէջ ներմուծած է հին հնդեւրոպական՝ մարդ-արարած- ծառ յարակցութիւնը, որը կը բացայայտուի նաեւ հայկական աւանդութեան՝ ծառն կենաց բառակցութեամբ։ Մարգարեան ներմուծած է նաեւ Քրիստոնէական խորհուրդը՝ զայն դրսեւորելով մտային, կառուցուածքային եւ լեզուական հնչեղականութիւններով։
Այս փոքրիկ գլուխ գործոցը իր արժանի տեղը կը գրաւէ Հայ բանաստեղծութեան անդաստանին մէջ։
Քսաներորդ դարու շարական մըն է այս բանաստեղծութիւնը եւ աղօթք՝ յաջորդ հազարամեակին համար:
ՓՐՈՖ. ՃԷՅՄՍ ՐԱՊԸՐԹ ՐԱՍՍԸԼ
Հարվըրտ Համալսարան, ԱՄՆ
Հոկտեմբեր 1997
* Փրոֆէսօր Ճէյմս Րասսըլ շրջանաւարտ է Նիւ Եորքի Քոլոմպիա Համալսարանէն։ Տոքոթորայի թէզը պաշտպանած է Լոնտոնի Համալսարանի Արեւելեան եւ Ափրիկեան Բաժանմունքին մէջ: Դասաւանդած է Քոլոմպիա Համալսարան ապա ստանձնած է Փրոֆէսորի պաշտօն Երուսաղէմի Հիպրու Համալսարանին մէջ։
1993 – 2016 Պաշտօնավարած է Հարվըրտ Համալսարան, որպէս Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Փրոֆէսօր, Մերձաւոր Արեւելքի Լեզուներու եւ Քաղաքակրթութեան Բաժանմունքին մէջ։ Վարչական Անդամ է՝ ՏԷյվիս Կեդրոնի Ռուս եւ Եւրոասիական Բաժանմունքին մէջ։ Փրոֆէսօր է նաեւ Հին Մերձաւոր Արեւելքի, Իրանական եւ Հայկական Կրթական Բաժանմունքին մէջ։
Համաշխարհային համբաւ վայելող գիտնականը, բազմաթիւ գիտական ուսումնասիրութիւններու տէր է եւ հեղինակ վեց համաշխարհայնօրէն ընդունուած անկիւնադարձային գիրքերու։ Ներկայիս կ’ապրի Ֆրէզնօ, ԱՄՆ ուր կը շարունակէ իր ուսումնասիրութիւնները։ Ան նաեւ այցելու փրոֆէսօր է կարգ մը համալսարաններու մէջ:
