1. «Ազատ օր» եւ «Ասպարէզ», Փարիզի «Նոր յառաջ»-էն առնելով հրատարակած են Հայաստանի մէջ Ֆրանսայի դեսպանին մէկ յայտարարութիւնը.

Այստեղ  ուշադրութեան կը յանձնեմ միա՛կ եւ միա՛յն բառերու շեշտերը:

«Նոր յառաջ»-ի մէջ տարբեր է. այս վերջինը շեշտադրած է մի՛ակ եւ մի՛այն :

«Նոր յառաջ»-ը, ի պատիւ իրեն,  արեւմտահայ մի՛ակ թերթն է[1], որ ճիշդ կը կէտադրէ այս երկու բառերը, որոնք միշտ ալ սխալ կէտադրուած են, որովհետեւ արեւմտահայը իր սեփական  շեշտադրումը վերլուծելու կարողութիւնը չունի, հակառակ անոր, որ, միւս կողմէ, ամէն արեւմտահայ առանց բացառութեան ճի՛շդ կ’արտասանէ այս երկուքը՝ բերանացի  անպայման շեշտելով  երկու ի-երը:

Ինչո՞ւ ուրեմն այս համատարած սխալագրութիւնը:

Որովհետեւ օր մը, տեղ մը, ապուշ մը իր գրաւոր խօսքին մէջ շեշտը դրած է  ա-ին վրայ, իսկ ուրիշ ապուշներ… հետեւած են իրեն, որովհետեւ «ամէն յիմար միշտ կը յաջողի գտնել իրմէ աւելի  յիմարներ, որոնք հլու կը հետեւին իրեն»:

Եւ յառաջացած է գրաւոր սխալ շեշտադրութեան  ապուշ  աւանդոյթը:

2. Առօրեայ… առօրէական

          Արեւմտահայ  բոլոր բառարանները ունին առօրեայ  ածականը, սակայն միայն հայր Պետրոս Ճիզմեճեանն է, որ ունի նա՛եւ  ասկէ ծագող առօրէական ածականը, որ, ինչպէս կը նկատենք, կը գրուի  է-ով:  Մալխասեան  ունի առօրէական, առաջին ճիշդ գրողն է ան, իրմէ ետք եկողները ունին՝ առօրեական՝  աբեղեան ուղղագրութեամբ:

            «Պայքար[2]» զայն գրած է  ե-ով՝ այն մեքենական ենթադրութեամբ, թէ եայ կը դառնայ  եական . չինացին աւելի ճիշդ պիտի մտածէր հայերէնը:

            Մինչդեռ՝

            Եայ  առանձինը կը դառնայ  է   հետեւեալ փուլերով՝ եայ > եյ > է:

            —առօրեայ > առօրեյ > առօրէ ,

          –առօրէ + ական  > առօրէական :

                                                                                    *   *   *

            «Պայքար»-ի ուղղագրական միակ մեղանչումը չէ վերոբերեալը:

            Ան կը գրէ նաեւ երբէք՝ է-ով (անդ, էջ 4):

            Փոխանակ երբեք-ի՝ ե-ով. ի նմանութիւն՝ ուրեք, ուստեք  բառերուն:

            Հայերէնը էք ածանց չունի:

            Ասով ալ չի վերջանար. կայ ուրիշը:

            Արեւմտեան Եւրոպայի հայրապետական պատուիրակութիւնը այստեղ  տուած է հաղորդագրութիւն մը (էջ 3ա), որուն մէջ կը կարդանք.

            –«Գիտաժողովին հնչեցուցած ուղերձները…յաճախ հնչեց երկօրեայ նիստերու ընթացքին»:

            Տաղտկալի կրկնաբանութենէ մը բացի՝ հնչեց…հնչեց…, այստեղ կը գտնենք ենթակայ/բայ թուային անհամաձայնութիւն մըն  ալ՝ ուղերձները…հնչեց : Երբ մեր լրագրողները իրենց առօրեայ հեւքին մէջ կը գործեն  այս սխալը, ապա որոշ չափով ըմբռնելի է ան, սակայն երբ Մայր աթոռը ներկայացնող Հայրապետական պատուիրակութիւնը կը գործէ նման  կոտոշաւոր սխալ մը, շատ տխուր մտորումներու  դուռ կը բանայ ան.  Հայաստանը կրծող աղանդներու սանձարձակ գործունէութենէն բացի, ուրեմն, ականատես կը դառնանք լեզուական անտարբերութեան մը եւս:

                                                                          *   *   *

            Աւելի անդին կը գտնենք մօտ բառի անմիտ կիրարկութեան օրինակներ.

            –«Հասարակութեան մօտ յառաջացուց բառապաշարի զգալի նահանջը» (էջ 7):

            Այս նահանջը հասարակութեան մօ՞տ յառաջացաւ, թէ՞ հասարակութեան մէջ:

            –«Նոր սերունդին մօտ  հայերէն լեզուամտածողութիւնը թոյլ է» (նոյն):

Այլ խօսքով՝ «նոր սերունդի հայերէն լեզուամտածողութիւնը թոյլ է»,－ մօտ բառը ի՞նչ գործ ունի այս նախադասութեան մէջ, հաղորդակցական ի՞նչ արժէքով օժտուած է ան:

Անշուշտ ո՛չ մէկ, բացի իր ճնշիչ ներկայութենէն:

3. Տեղանուններ եւ -իա…

Այս մասնիկը կը գտնենք մեծաթիւ տեղանուններու ետին, ինչպէս՝ Անգլիա, Սպանիա, Իտալիա, Կեսարիա,  Ուրմիա, ակադեմիա,  ութոփիա եւ այլն:

1. Այս անունները հոլովական միասնութիւն չունին սեռական-տրականի մէջ.

ա)Մեծ  մասը այս հոլովը կը կազմէ -իոյ աւարտով. օրինակ՝ Անգլիոյ, Սպանիոյ, Իտալիոյ, Ուրմիոյ  եւ այլն:

բ) Քանի մը հատը զայն կը կատարէ -իայի աւարտով. օրինակ՝ ակադեմիայի, ութոփիայի եւ այլն:

Ուշադրութի՛ւն.－ Կարգ մը տեղանուններ դարձած են անձնանուններ. օրինակ՝ Ասիա. այս պարագային տեղանունը կը գրենք իոյ-ով՝ Ասիոյ, իսկ անձնանունը իայի-ով՝ Ասիայի: Այնպէս ալ՝ Արաքսիա-Արաքսիայի, Լուսիա-Լուսիայի, Մարիա-Մարիայի եւ այլն:

Գալով միւս հոլովներուն՝ բացառականին ու գործիականին, ասոնք բոլորը՝ տեղանուն թէ անձնանուն,  կը հոլովուին նոյն վերջաւորութեամբ. այսպէս՝ Անգլիա-Անգլիայէ-Անգլիայով, ակադեմիա-ակադեմիայէ-ակադեմիայով, Ասիա-Ասիայէ-Ասիայով…

Ծանօթ.－Ունինք սուրբգրային Գալիլեա տեղանունը, որ, ինչպէս կը նկատենք, կը վերջանայ եա-ով,－թէեւ կը հնչէ իա. եզական բացառութիւն մըն է ան: Սա հաւատարիմ տառադարձութիւնն է յունական  Galilea տեղանունին: Ան աշխարհաբարի մէջ դարձած  է՝

Գալիլիա–Գալիլիոյ-Գալիլաիայէ-Գալիլիայով:

3.Կացութիւնը քիչ մը տարբեր է ածանցումի առթիւ. հարցը կը վերաբերի  մի՛այն

-(ա)կան  ածականատերտ  մասնիկին:

ա) Մեծ  մասը ածական կը կազմէ   -ական  ածանցով. օրինակ՝   Ալպանիա-ալպանական,  ակադեմիա-ակադեմական, Բիւզանդիա-բիւզանդական, Գերմանիա-գերմանական,  Թուրքիա- թրքական, Իտալիա-իտալական,  Կեսարիա-կեսարական, Սպանիա-սպանական եւ այլն:

բ) Մաս մըն ալ զայն կը կազմէ -կան վերջով. օրինակ՝ Անգլիա-անգլիական, Ասիա-ասիական, Զուիցերիա-զուիցերիական, ութոփիա-ութոփիական, Սուրիա-սուրիական …

Ունինք  քանի մը օրինակներ ալ, որոնք չեն  կայունացած. հաւասարապէս կ’ըսենք՝ Աւստրալիա/աւստրալական-աւստրալիական, Մաւրիտանիա/մաւրիտանական-մաւրի-տանիական, Պաւարիա/պաւարական-պաւարիական  եւ այլն:

[email protected]                                                                              Արմենակ Եղիայեան

Ծանօթ.－ Անձնանունները՝ Արաքսիա, Ասիա, Մարիա… ածական չեն դառնար:

[1]  Մի՛այն կէտադրած է նաեւ Յարութ Չէքիճեան «Հայրենիք»-ի 14/2/2025-ի թիւին մէջ: Կը շնորհաւորեմ:

[2] Թիւ 401, էջ  2